|
2005
|
|
|
01 Kontinentearen erdigune lehorra leku aparta da gure planetan, eta biziz gainezka
|
dago
.
|
|
|
01 Erdigunea beroa da, baina ez dauka basamortuaren itxurarik. Lehen esploratzaile europarrek larreak zirelakoan
|
zeuden
.
|
|
|
02 Jakin behar zuten, ba, belar latz hura jateko, bertako animaliarik ez
|
zegoela
; kanguruek eurek ere ez dute jaten.
|
|
|
02 Larre bitxiotan, dena den, lur pilo gorrixkak
|
daude
han hemenka. Barruan bizi dira inguruotako animaliarik ugarienak.
|
|
|
02 Belarjaleak dira, eta milaka milioi
|
daude
. Baina esploratzaileek ez zituzten ikusi.
|
|
|
04 Gekoa ezkutuan
|
dago
, hiltzeko zain.
|
|
|
05 Larrean, tontorren artean, beste animalia batzuk
|
daude
erasorako prest.
|
|
|
08 Sastrakadietako landareak lehor
|
egon
ohi dira, eta olioak dauzkate berez. Erraz erretzen dira, baina guztiz galdu gabe.
|
|
|
08 Lur kiskalia gertu
|
dago
landare berriak azkar hazteko. Ã, ameak eta baiadun hainbat landare oparo irteten dira.
|
|
|
11 Ulururen azalak dituen urraduretan, arbasoekin eta lurrarekin dituzten loturak irakurtzen dituzte. Guztiak bat eginda
|
daude
.
|
|
|
13 Orain dela hirurogeita bost milioi urte Australia honelako baso ederrez jantzita
|
zegoen
. Ibar honetako palmondoak azken hondarrak dira.
|
|
|
13 Hemen, basamortuz inguratuta, esploratzaileek harrituta ikusi zuten ur gezatako arrainak
|
zeudela
.
|
|
|
13 Mendialdean ia ez
|
dago
putzurik, noizean behin baino ez. Oso gutxitan geratzen dira arrainak, beraz.
|
|
|
14 Inoiz lehortzen ez diren putzuoi esker, Britainia Handi guztian baino txori espezie gehiago
|
dago
Australiako basamortuan.
|
|
|
16 Bizitza loteriaren antzekoa da basamortuan. Inoiz lehortzen ez diren troka zulo sakon apur batzuk baino ez
|
daude
.
|
|
|
16 Normalean ez dira irteten egunez, baina ugalketa aldian
|
daude
, eta urduritasunak hartu ditu denak.
|
|
|
17 Harkaitz artean
|
egotea
dute gustuko, baina jatekoa troka zuloaren hondoan daukate.
|
|
|
17 Haitz walabiak ez dira katuak baino askoz handiagoak. Dingo taldeak sarri agertzen dira hemengo arroiletan; adi
|
egon
behar dute, beraz.
|
|
|
19 Harea hutsa dela badirudi ere, ur putzuak
|
egon
badaude.
|
|
|
19 Harea hutsa dela badirudi ere, ur putzuak egon
|
badaude
.
|
|
|
21 Ama barrura sartzen denean estutxo
|
egon
behar, dena den.
|
|
|
21 Australiako eremuetan inoiz ez
|
dago
jakiterik zer gertatuko den. Urte zailen bolada bat gertatuez gero, kakatuek iraganeko esperientzian oinarritu dute jatekoa aurkitzeko.
|
|
|
22 1880tik aurrera mendialdeko lurrik pobreenak ere kolonoen esku
|
zeuden
.
|
|
|
23 Hemeretzigarren mendearen azkenaldira gamelu eta dromedarioekin zeharkatzen zuten basamortua, ez
|
zegoen
beste modurik. Baina errepideak egin eta gero, bertan behera utzi zituzten.
|
|
|
23 Berezko harraparirik gabe, lasai bizi dira. Gaur egun, Australian baino ez
|
daude
dromedario basatiak.
|
|
|
25 Gaur egun dromedario asko
|
dago
barrualdean; milioi erditik gora. Orain ez dira bitxikeria, benetako izurria baizik.
|
|
|
26 Itzaletan, ezkutuan, inurri zezenen habia
|
dago
. Australian mila inurri espezie baino gehiago dituzte, baina hauek orkatilaraino heltzen dira.
|
|
|
27 Bi metroko zuloak egin dituzte lur barrurantz. Erregina eta larbak ganbera sakon, fresko eta babestuenetan
|
daude
.
|
|
|
29 Lehen australiarrak ez ziren han ibiltzen; eta europarrak heldu zirenean, Charles Sturt ek pentsatu zuen infernuko ateetan
|
zegoela
.
|
|
|
30 Espediziokoek ez zuten ikusi labe honetan animaliak nola moldatzen diren, gehienak ondo ezkutatuta
|
zeuden
eta.
|
|
|
31 Hemen ez
|
dago
mizkerian ibiltzerik. Mulgarak harrapatzen duen guztia jaten du:
|
|
|
32 Urtero ugaldu arren, kume asko hiltzen dira. Batzuetan ez
|
dago
behar beste jateko.
|
|
|
36 Edozein unetan, emea ernari
|
egon
daiteke, erditzeko; zorroan kume txikia duela, erro batetik esne mota bat edaten... eta zorrotik kanpora kume handiagoa; hari beste esne mota bat ematen dio beste erro batetik.
|
|
|
37 Simpson basamortuko mendebaldean oasia
|
dago
.
|
|
|
38 Aborigenek bazekiten iturriak non
|
zeuden
, eta lehorterik gogorrenetan ere zeintzuk zeukaten ura.
|
|
|
39 Hauek Dalhousie Iturriak dira. Hemengo uraren sorburua, inguru zabal eta miragarri batean
|
dago
.
|
|
|
40 Eyre lakuak bederatzi mila kilometro koadro hartzen ditu, eta itsasmailatik hamabost metro beherago
|
dago
. Australiako tokirik sakonena da.
|
|
|
43 Edward Eyre toki egokian
|
egon
zen, baina okerreko garaian. Eta Australiako ikuskizunik harrigarriena galdu zuen.
|
|
|
43 Pelikanoek uharteak aukeratzen dituzte. Habiak toki seguruan
|
egongo
dira, goana eta dingoetatik urrun.
|
|
|
44 Azken tokiak betetzen direnerako, lehen kumeak jaiota
|
egongo
dira jadanik.
|
|
|
44 Nola dakite hemen ugaldu behar dutela? Basamortuko itsaso hau hogeita hamar urterik behin bakarrik sortzen bada, nola dakite hemen zer
|
dagoen
–
|
|
|
45 Urotan uste baino izaki gehiago
|
dago
: arrainak, izkirak, barraskiloak, muskuiluak eta karramarroak.
|
|
|
45 Eta eraz
|
daude
denak.
|
|
|
46 Berrogeita hamar mila bikote
|
daude
kolonia honetan. Kume batzuk gurasoak baino handiagoak dira ia.
|
|
|
15 Txerriek ura behar dute fresko
|
egoteko
, eta kalte larriak egiten dituzte hezeguneetan. Hanka finekin, eta gelditu ere egin gabe iraulka dabiltzanez, landaretza txiki txiki egin dute, eta animalia delikatuagoen askak apurtu dituzte.
|
|
|
15 Denerik jaten dute, baina, gusturen, uretako hegazti eta narrastien arrautzak. Gaixotasun txarrak zabaltzen dituzte, eta kopurua ia urtero bikoizten denez, gaur egun milioika
|
daude
.
|
|
|
15 Txerrien kontua ordea hasiera besterik ez da. Etorkinen istorio lotsagarri gehiago ere
|
badaude
.
|
|
|
Belar guztia jaten dute, eta animalia txikiak bota egiten dituzte. Oraindik kontrolatu gabe
|
daude
.
|
|
|
17 1822an, europar erleak ekarri zituzten Australiara, eta erlauntzak lore gehien
|
zegoen
tokietan ipini zituzten, ezti gehiago sortzeko. Baina ez ziren berri onak australiar erleentzat.
|
|
|
18 Polinizazio egokirik gabe, loreak, eta euren menpe
|
dauden
animaliak arriskuan daude.
|
|
|
18 Polinizazio egokirik gabe, loreak, eta euren menpe dauden animaliak arriskuan
|
daude
.
|
|
|
18 Orain 150 urte azeriak ekarri zituzten Ingalaterratik, herriminez
|
zeuden
jaunen ehizagai.
|
|
|
19 Dozena batzuk askatu bazituzten ere, gaur egun milioika azeri
|
daude
Australian. Ezin hobeto egokitu dira ingurune gehienetara, baita basamortura ere.
|
|
|
19 Orain 200 urte, Australia animalia txiki arraroz beteta
|
zegoen
, oso harrapari gutxi zegoen inguruan.
|
|
|
19 Orain 200 urte, Australia animalia txiki arraroz beteta zegoen, oso harrapari gutxi
|
zegoen
inguruan.
|
|
|
22 Ez
|
zegoen
desagerturikâ?, ezkutatuta baizik.
|
|
|
24 1990ean, ostera, Queenslanden aurkitu zuten bat, errepide alboan zanpatuta. Horrek argi erakusten zuen, perikito gautarrak
|
egon
bazeudela hor nonbait, gaueko iluntasunean.
|
|
|
24 1990ean, ostera, Queenslanden aurkitu zuten bat, errepide alboan zanpatuta. Horrek argi erakusten zuen, perikito gautarrak egon
|
bazeudela
hor nonbait, gaueko iluntasunean.
|
|
|
24 Alex Coppock abeltzaina ziur
|
zegoen
: ikusi egin zuen.
|
|
|
25 Aska inguruan, txori gehiagorekin batera, ezagutzen ez zituen bi txori
|
zeuden
. Perikitoak ziren, bai, baina ez betikoak.
|
|
|
Txori txiki eta potoloak ziren, oso isats motzekoak, eta marrazki bereziak zituzten luma berdeetan. Irudi zaharrekin konparatu eta gero Alex ziur
|
zegoen
askako txoriak perikito gautarrak zirela.
|
|
|
25 Perikito gautarra oraindik bizirik
|
balego
, horrelako ingurunean biziko litzateke: belar latzeko multzoak egunez ezkutatzeko, eta ur ugari inguruan.
|
|
|
26 Baina ez
|
dago
arrastorik.
|
|
|
28 Lurraldea inork baino hobe ezagutzen dutenei galdetu genieke. Australia 60.000 urtez populaturik
|
egon
da.
|
|
|
28 Britainiarrak iritsi baino lehen, miloi erdi lagun inguru
|
zeuden
, Europaren hiru laurdeneko lur eremuan. Baina kontinentean zehar banaturik zeuden, eta ondo ezagutzen zuten fauna.
|
|
|
28 Britainiarrak iritsi baino lehen, miloi erdi lagun inguru zeuden, Europaren hiru laurdeneko lur eremuan. Baina kontinentean zehar banaturik
|
zeuden
, eta ondo ezagutzen zuten fauna.
|
|
|
29 Basamortuko eskinko handia izeneko muskerra desagerturik
|
egon
da azken hamarkadetan. Mendebaldeko zientzialariek hogei bakarrik aurkitu zituzten ehun urtean.
|
|
|
30 Harrapariak
|
daude
hemen, azeriek arazoak sortu dituzte, baina hau, azken batean, eskinkoen lurraldea zen.
|
|
|
32 Beste gauza bat ere badakigu orain. Muskerrak ugaritzeko, lurra modu tradizionalean erre beharra
|
zegoen
.
|
|
|
33 Ez da bidezkoa; baina leku seguru bakarra uharte batean
|
dago
.
|
|
|
33 Zorionez, Australia milaka uhartez inguratua
|
dago
, handi zein txiki. Babesleku natural hauengatik ez balitz, beste bederatzi ugaztun espezie galduko lirateke, harraparien atzaparretan.
|
|
|
33 Barrow Uhartea, Australiako ipar mendebaldeko kostaldetik 80 kilometrora
|
dago
, eta orain 7000 urte banandu zen kontinentetik. Animalia kanpotarrekez dute bertara sartzerikizan, eta beraz ez dute dena suntsitu.
|
|
|
34 Basanimaliak lasai bizi dira uhartean. Duela ehun urte natur erreserba izendatu zuten ezkeroztik, osasuntsu
|
dago
Barrow ko fauna.
|
|
|
36 Arau zorrotzak
|
daude
Barrown fauna zaintzeari dagokionez â?, ezin da animaliarik ekarri uhartera, eta ezin da ezer atera.
|
|
|
36 Arau zorrotzak daude Barrown fauna zaintzeari
|
dagokionez
â?, ezin da animaliarik ekarri uhartera, eta ezin da ezer atera.
|
|
|
37 Kontinentean mehatxaturik bizi bada ere, hemen salbu
|
dago
.
|
|
|
37 Australiako uharte handi eta ospetsuena fauna galduaren paradisua da. Tasmania ere aspalditik
|
egon
da dingo eta azeririk gabe, eta animalia bitxi askok han dute babesa.
|
|
|
Baina Tasmania ez da lurralde galdua. Jendez beterik
|
dago
, eta fauna herri, errepide eta abeletxeen artean sartzen ere ausartu da.
|
|
|
39 Tasmaniako Deabrua lurreko oholen azpian ezkutaturik
|
egon
da.
|
|
|
41 Deabrua beti deabru, eta borrokarako prest
|
dago
janari hondarrak lortzeko. Baina gehienetan istilu zalapartatsua baino ez da izaten.
|
|
|
Baita hiririk handienetan ere: batera bizitzera beharturik
|
daude
.
|
|
|
42 Melbourneko gaueko zerua milaka saguzar erraldoiz beteta
|
dago
.
|
|
|
43 Egunsentian, 40 kilometro egiten dituzte herrira bueltan, erreka eta errepideei jarraituz, egun guztian pausatuta
|
egongo
diren zuhaitzetara.
|
|
|
44 Baina saguzar gehiegi
|
dago
zuhaitz bakoitzean. Hemengo landare gehienak bereziak eta hauskorrak dira, eta ezin dituzte inolaz ere animalia mardul hauen eguneroko joan etorriak jasan, batzuekkilo bat ere pisatzen dute eta.
|
|
|
Hona hemen zuhaitz baliotsuak gorde nahi dituen lorategi botanikoa alde batetik, eta galtzeko arriskuan
|
dauden
saguzarrak bestetik. Ahaleginak egiten ari dira saguzarrak hemendik alde egin eta beste nonbaitera joan daitezen, kalte gutxiago egiteko lekura.
|
|
|
47 Australiako gizakiak eta animaliak elkarri lotuta
|
daude
eta ez dago atzera egiterik. Leku askotan, paisaia ez ezagutzeko beste aldatu da, eta dozenaka animalia espezie betikogaldu dira.
|
|
|
47 Australiako gizakiak eta animaliak elkarri lotuta daude eta ez
|
dago
atzera egiterik. Leku askotan, paisaia ez ezagutzeko beste aldatu da, eta dozenaka animalia espezie betikogaldu dira.
|
|
|
Koala animalia ohiturazalea da; gustuko dituen zuhaitzetara joaten jarraituko du, egoskor. Eta bidean errepideak
|
badaude
, zeharkatu egingo ditu besterik gabe.
|
|
|
03 Koalak, beste aldean jateko zerbait
|
dagoela
badaki, gora egingo du hara iritsi arte. Motel doa, baina estilo bikaina erakusten du.
|
|
|
03 Leku lasaietan ez
|
dago
arazorik. Baina Australian, animaliek eta gizakiek lursail bera nahi izaten dute askotan.
|
|
|
04 Zuhaitz banaka batzuk
|
badaude
, koalak bertan geratuko dira, leku aproposena ez bada ere.
|
|
|
04 Koala lurrean
|
dagoen
bakoitzean, hiriko arriskuei egin behar die aurre. Baina Australiako animaliek milioika urteko eboluzioari jarraitu diote ingurune zail eta aldakorrean, eta hiriko zabalkuntza honetan ere, gogorrenak iraun dirau.
|
|
|
ez ordea hemen. 500 bat kanguru
|
daude
, eta batzuk zelai berdeotan egingo dute bizitza osoa golf jokalarien artean â?, belarra jan, kumeak hazi eta zuhaitzen gerizpean egoten dira, basoan egingo luketen bezala.
|
|
|
ez ordea hemen. 500 bat kanguru daude, eta batzuk zelai berdeotan egingo dute bizitza osoa golf jokalarien artean â?, belarra jan, kumeak hazi eta zuhaitzen gerizpean
|
egoten
dira, basoan egingo luketen bezala.
|
|
|
06 Zabortegiakez dirudi oso leku osasungarria afaltzeko, baina honakoa, Brisbane-tik kilometro gutxira, otordu azkarreko geldiunea da ibis sakratuentzat, eta horri esker ikaragarri ugaritu dira. Inguruko aintziretan pausaturik
|
egoten
dira eta zabor kamioiak iristeaz batera azaltzen dira hona.
|
|
|
08 Kostaldetik kanpora mundu berri osoa
|
dago
. Lehen britainiarrak etorri eta 50 urtera, gizon ausart batzuek barnealdean bizitzeko erronkari heldu zioten.
|
|
|
batez beste, munduko pobreena. Oso leku zaila da abeltzaintzarako, eta hala ere 18 milioi ardi eta 30 milioi abelgorri
|
daude
â?, gizakiak baino gehiago.***
|
|
|
09 Erronkarik latzena ur falta izan da. Gizona, ordea, hemen ura
|
bazegoela
ohartu zen â?, putzu erraldoiak, milioika urtekoak, lurpeko sakonean. Aurreneko abeltzainek, ura lurrazalera ateratzeko ahalegin handiak egin zituzten, horrela ardi eta ganaduek ziurtaturik izango zuten ur hornidura.
|
|
|
09 Animalia hauek milioika urte izan dituzte lehorteetara moldatzeko. Eta bat batean, ura
|
dago
nonahi.
|
|
|
12 Aldaketa asko
|
egon
dira britainiarrak lehenengo aldiz iritsi zirenetik. Kolonoek ez zituzten honelako ondorioak ametsetan ere asmatuko.
|