|
2000
|
|
|
Liburu irakurgarri hartan bereziki Frantzisko Vitoria eta Simon Bolibar zituen eredu, eta horietan oinarritu zen bere tesia garatzeko. Baina,
|
bera
abertzalea izanik ere, X. kapituluan zioen: –Ez inperialismorik, ez nazionalismo itxirik.
|
|
|
Gero, Coruñako Agrupación Cultural O Facho zeritzan elkarteak, ONUren agiri horren hogeigarren urteburuan (1968) lau hizkuntzatan (galegoz, gazteleraz, katalaneraz eta euskaraz) argitara eman zuen Coruñako Moret argitaletxean, J. A. Gonzalez Casanova irakaslearen hitzaurrez. Euskarazkoa. Orixe, ren testu
|
bera
zen. Francoren Gobernuak bahitu zuen, hitzaurrearen aitzakiaz.
|
|
|
Baina, nork ukatuko digu kulturaren tresnarik baliagarriena hizkuntza
|
bera
dela. Horregatik dator 26 artikuluaren hirugarren zatian:
|
|
|
Horren arabera, ez luke behar laguntza berezirik. Baina, hara hor, Frantziako Estatu Kontseiluak bere esku du hizkuntzei dagokien arazo hau eta
|
bera
da Europako Batasunean hizkuntza gutxituen aldeko gutunari betoa jarri diona, bere Konstituzioaren 2 artikuluaren kontrakoa omen dela eta. Orain onartu duelarik, zer gertatuko ote bere Estatu barnean?
|
|
|
Adibidez, Bizkai Gipuzkoetan Oñaz eta Ganboarren arteko guduketaz baliatu ziren Gaztelakoak, talde baten alde jokatuz eta elkarren arteko zatiketa geroz handiagoak bultzatuz, harik eta lurralde guztiaren jabe egin ziren arte. Geroago, gauza
|
bera
egingo zuten Nafarroan, Agramont eta Beaumont taldeekin.
|
|
|
Hezkuntza dohainekoa izango da oinarrizko ikasketei dagokienez behintzat. Oinarrizko ikasketak egitea derrigorrezkoa izango da; heziketa teknikoa eta lanbiderakoa, orokorra; eta denek izango dute goi mailako ikasketak egiteko aukera
|
bera
, norberaren merezimenduen arabera.
|
|
|
3 Lanean ari denak bidezko lan saria eta aski zaiona jasotzeko eskubidea du, bai
|
bera
eta bai bere familia, giza duintasunari dagokion bezala bizitzeko bestekoa. Horretarako aski ez bada lansaria, gizarteko laguntzaren bidez osatuko da.
|
|
|
Ipar Euskal Herrian orain, ONU eta Unescok giza eskubideez eskatzen dutenarekin bakarrik balia gintezke. Baina ez da gutxi, zeren otoi eta oroi horiek mundu zabalerako gomendagarri ematean Frantzia
|
bera
ere sinatzaileen artean partaide izan zela eta hortik sortzen zaiola erantzun beharra. Eta horretarako, adibidez, Europaren Batasunean bertan ereduak aurkitu ezinik ez dugu, besteak beste Aosta eta Tirol; beharbada Suitza dugu adibide hobea eta lehenagokoa, Helvetiar federakuntzak bertako lau hizkuntzak ofizialak izan zitezen, joan zen mendearen lehen partetik, Konstituzioan jarri zituen arau egokiak direla eta.
|
|
|
Euskararekin ere gauza
|
bera
gertatu izan da, zeren Erronkarin erabili dena Zuberokoagandik hurbilago zegoen ondoko Zaraitzu haranekoa baino. Eta gauza bera aurki genezake handik mendebaldera begiratzen badugu, zeren Zaraitzutik Erro ibarrean zehar Baxenabarreko euskara erabili baita, eta Baztandik Bidasoara arte Lapurdikoa.
|
|
|
Euskararekin ere gauza bera gertatu izan da, zeren Erronkarin erabili dena Zuberokoagandik hurbilago zegoen ondoko Zaraitzu haranekoa baino. Eta gauza
|
bera
aurki genezake handik mendebaldera begiratzen badugu, zeren Zaraitzutik Erro ibarrean zehar Baxenabarreko euskara erabili baita, eta Baztandik Bidasoara arte Lapurdikoa. Horren lekukoak ditugu zenbait euskal idazletan ere:
|
|
|
Bedeika nik dakidan Maestra estimagarri errespetu handiko bat, bere grazia onarekin, eta kastigu gabe ume inozente sei urtekoei ere, Euskeraz, Erderaz eta Latinez berdin, txit trebetasun handiaz eta ederki lotsarik gabe erakasten diena. Ojala hori
|
bera
Maisu guziek egiten balute: mutil mutu, lotu motel gutxiago Herrietan izango litzateke...?
|
|
|
Zendu berri dugun Federiko Krutwig euskaltzainari, duela hiru urte,
|
bera
euskaltzain izendatu zutenetik mende erdi betetzen zela eta, Euskaltzaindiaren omenez eskaini zitzaion Iker alea, eta bada bertan lan jakingarririk. Adibidez, euskaltzainkideen lanen artean, Henrike Knörr-ek Federiko Baraibar arabar hizkuntzalariaren eta Julio Urkixoren artean 1906 eta 1917 urteen bitarte horretan izandako gutunen bilduma eskaintzen digu, aurkezpenez eta oharrez, 163 orrialdeetan.
|
|
|
Baina ez gaude ziur Gasteizen jaioa ote zen. Bere anaia gazteagoa, Diego, Burgosen jaioa baitzen eta zenbaitek uste dute han jaioko zela Frantzisko
|
bera
ere. Baina ez dugu horren lekukotasun zehatzik.
|
|
|
Eta bazirudienean helburu hori lortua zuela, Rocíoren begiek itxuraldaketa sakon bat jasaten zuten eta, automatikoki, ez soilik begiak baizik eta Eiderren aurpegi osoa ere agertzen zitzaion. Eta inongo arazorik gabe ikusten zuen Eider bere azpian, eta
|
bera
zast eta zast, eta benetan entzuten zituen txiliotxoak Eiderrenak izan zitezkeen, eta indarra eginda ere ez zuen lortzen irudi hori aldentzea. Eiderren aurpegia zen sufrimenduz gozatzen ari zena, eta haren gorputza, haren azal leuna, eta eskuek han edo hemen topatzen zuten atsedena, gehienetan bular edo ipurmasailetan, eta hankak ere Eiderrenak ziren.
|
|
|
Minutu bat geratzen zen, berak bazekien. Kanposantuko hormara igo zen, ezin kantatu ahal izatearen errua berea zelako, eguzkia bere lozorrotik atera ezin ahal izatearen erruduna
|
bera
zelako, eta beraz bere burua eskaini nahi zuelako lehen martiritzat.
|
|
|
Bidaian aurrera segitzeak egia ezagutzea inplikatzen zuen, eta horrek min gehiago jasotzea, eta horrek oroimenaren gurpilari indartsuago eragitea, eta horrek gorrotatzea, eta inoiz ez onartzea Eider hilda zegoela zeren beti izango baitzuen tokitxo bat Txemaren buruan, sargori, beti sargori... Pentsatu zuen, alde batetik begiratuta barregarria ere izan zitekeela ezerezaren bila ibiltzea,
|
bera
ari zen moduan, ezerezaren atzetik nekerik gabe.
|
|
|
Gero, abiatu da zeruko estalki beltzean zekusan argitxora eta iristean konturatuko da izar hura duela milioika urte desagertutakoaren arrastoa baino ez dela
|
bera
baino oraindik gutxiago, eta ezin duela ezereza jan.
|
|
|
Eta beharbada izango da Rocíok utzi zidan arrasto ezabaezinagatik, baina iruditu zitzaidan
|
bera
zela, Rocío bera, Chrysler zuriaren atzeko aulkian zihoana. Begira geratu zitzaidan behintzat, eta segundotxo bat izango zen, ez gehiago.
|
|
|
Eta beharbada izango da Rocíok utzi zidan arrasto ezabaezinagatik, baina iruditu zitzaidan bera zela, Rocío
|
bera
, Chrysler zuriaren atzeko aulkian zihoana. Begira geratu zitzaidan behintzat, eta segundotxo bat izango zen, ez gehiago.
|
|
|
Gero aitortu zidan
|
bera
izan zela konpresak gurditxotik atera zituena, eta ondo irten zitzaiola. " Eta beste bostak?", itaundu nion.
|
|
|
Militarrek hamalau derrytar hil zituzten. Aitortu didanez, garai hartan jabetu ziren gudaz
|
bera
bezalako haur eta gazte asko. Ordura arte ez ziren hainbeste konturatu:
|
|
|
Belfast, Armagh, Antrim... Duncan
|
bera
nongoa den ere ez daukat gogoan. Dakidan bakarra da, Ipar Irlandako gazteak drogetatik urrun mantentzeko lan egiten duen talde batekoak direla.
|
|
|
Arratseko lehen orduetan, beste egitekorik ez nuenez, ditxosozko izurdea ikustera joan naiz. Lehengoan ere esan nuen Dingleko uretan izurde bat bizi dela, eta txalupak irteten direla
|
bera
ikusteko asmoa dutenentzat. Baina gaur ez da agertu.
|
|
|
Bi egunetik behin. Zeren, finean,
|
bera
ez baitzen Irlanda hartara modelotxoak luzitzera joan, ezpada Eider, bere neska, bere laguna, bere bizitza, bere izateko arrazoia aurkitzeko nahiaz.
|
|
|
Gaua, dirudienez, borrokan pasa zuten, zein baino zein. Benetako txoriak kristalezkoa jotzen zuen mokoaz, eta azken honek erantzun
|
bera
ematen zion benetakoari. Indar berarekin eta istant berean.
|
|
|
Azaldu nahi nuena zera da, inmentsitatearen sentsazio
|
bera
bizi izan nuela garai hartan ere: hondartzan geundela gertatu zitzaidan lehenengoz, handik aurrera sarritan errepikatuko zela oraindik ez nekienean.
|
|
|
Batez ere sentsazio ikaragarri batek egin ohi dit bisita, eta ez naiz neska pesimista bat, ezta antzik ere, baina benetan zapore tragikoa izaten du intermitentearen une horrek. Ez dut esan nahi negarrez hasten naizenik holakoetan; alderantziz, irribarretsu hurbiltzen natzaio gidariari, nire bide
|
bera
egingo duen galdezka. Baina segundo frakzio txiki batez iruditzen zait... ez dakit, hor dagoela, gidari horrek erabakiko duela nire bizitzak momentu horretatik aurrera nondik nora jo behar duen, guztia idatzita dagoela, ez dakit, ezin dudala patu horretatik alde egin.
|
|
|
Itxura hori eman zidan, heltzean, autoaren barrutik ikusita, eta inpresio handiagoa bertako kaleetan egindako paseoan. Gaztelu bat izan zen begietara agertu zitzaidan lehenengo eraikina, eta etxe txiki zahar ugari gero, oihal blasonatuak eta lis loredun banderak baino ez zitzaizkienak falta duela bostehun urteko itxura
|
bera
izan zezaten. Urrunago katedrala, St.
|
|
|
Bizitzaren onenean, dudarik gabe. Hori
|
bera
esan diot nik, bizitzaren onenean aurkitzen dela, eta aprobetxatzeko; baina aho zabalik gelditu zait begira eta nire adinaz galdetu dit. Erantzun diodanean, 28 ditudala alegia, lasaitu ederra hartu du, eta algaraka hasi zait, txantxetako zaplastekoak jotzen zizkidan bitartean.
|
|
|
Neurriz gaineko konfiantza iruditu zait hasiera batean, baina gustatu zait, ze arraio! Batez ere aitortu didanean
|
bera
baino gazteagoa nintzela uste zuela, eta zur eta lur geratu dela amama zahar baten aholkua izan zitekeen" carpe diem" antzeko hori bota diodanean.
|
|
|
Dena, guztia, bere bidaia osoa hantxe, Txemaren eskuetan. Eta
|
bera
ere Eiderrekin bidaiatzen ari zela iruditzen zitzaion, Euskal Herritik irteterakoan baino hurbilago sentitzen baitzuen bere neskaren presentzia. Gero eta hurbilago nabaritzen zituen, era berean, Eiderren keinuak, irriak, hitz egiteko erak. Egunerokoa irakurtzearen esperientzia zoragarria bezain mingarria egiten zitzaion.
|
|
|
Jendea suizidatu egiten da bere futbol selekzioak galtzen duenean, edo burtsak behera egiten duenean, edo Nostradamusek milagarren aldiz munduaren akabera aurreikusten duenean. Zergatik ez zuen Eiderrek gauza
|
bera
egingo bere azken maitalearen atxiloketaren berri egunkarietan izatean. Azken finean, bera ere atentatuaren lekuan egon zen, konplizea zen legearen ikuspegitik.
|
|
|
Zergatik ez zuen Eiderrek gauza bera egingo bere azken maitalearen atxiloketaren berri egunkarietan izatean? Azken finean,
|
bera
ere atentatuaren lekuan egon zen, konplizea zen legearen ikuspegitik. Eta bere bila joan zitezkeen, bai indar polizialak eta bai paramilitar unionistak.
|
|
|
Txemari ere askotan entzun diot esaldi
|
bera
: bihotz bakarra gara, bihotz bakarra gara.
|
|
|
Gogorra da abuztuan lan egitea, baina hala tokatu zait niri. Txemak oporrak ditu, eta esan diot, nahi baldin bazuen behintzat, niri ez zaidala batere inporta
|
bera
oporretan joatea. Horrela esan diot, baina egiaz nahiago nuke oporretara joango balitz, berdin Asturias edo Malawira.
|
|
|
Txemarekin egunero egoten naiz, eta pozik egoteko ahalegina egiten badut
|
bera
ez tristatzeko da. Kontraesanez beteta nago, badakit.
|
|
|
Berarekin egon nahi nuke noski, baina nahiko susmagarria litzateke inoiz geratu ez eta aste honetan, berriz, gauero hara joatea. Hori bai, arratsalde guztia Ralphekin pasatu dut, eta egunero gauza
|
bera
egiteko asmoa daukat.
|
|
|
Azpian argazki txiki bat, ostia! Eta
|
bera
da! Putakumea!
|
|
|
boy scout itxuraz jantzitako gazteek betetzen zuten egongela hura, beste funtziorik ez zuena harrera lekuaren eta logelen arteko hutsunea betetzea baino. Zenbait sofa, telebista bat etengabean Killarneyko irudiak eskaintzen, hamar bat boy scout, eta
|
bera
, sofan jarrita, nora begiratu ez zekiela. Batzuetan zaila egiten zitzaion bere gogoei eustea, esaterako sofatik altxatu eta ume haiei belarrondoko pare bat ez ematea.
|
|
|
Ba, bere arropak ipintzen ditudanean ez dudalako berarekin pentsatzen. Beste batzuk izaten ditut buruan; eta horietatik asko, gainera,
|
bera
baino zatarragoak. Baina berdin dit:
|
|
|
Ez nuen horrelakorik espero eta barkatzeko esan nion, banindoala. Baina lurretik altxatu eta eskuarekin ezezko keinu bat egin zidan, ez zuela inporta adierazteko, edo
|
bera
zela joan beharra zuena esateko, ez dakit.
|
|
|
–Uste nuen
|
bera
zinela –esan zidan ahots kraskatu batez.
|
|
|
Bi egun behar izan zituen Txemak Killarneyra heltzeko, baina azkenean hantxe zen. Eiderren egunerokoari kasu eginda stoparen aukerari ekin zion berak ere, ez baita gauza
|
bera
–otu zitzaion– autobusean bidaiatzea, ordura arte egiten ibili zen bezala. Batetik, garestiagoa delako, eta bestetik turista mailara makurtarazten duelako horrela bidaiatzen duena.
|
|
|
Labirintoaren irteera aurkitu duenaren duda aurpegia izango nuen akaso, zeren metro bat harago, bere ohean esna, Rocíoren algaratxoak nire bisaia xelebrea salatu baitu. Begira geratu gara isilean,
|
bera
nire esnatu berritako aurpegi inuzenteari; ni bere begi handi lotsabakoei. " Zuri beha nago", aitortu dit ahots eztiz," duela asko".
|
|
|
Hala ere jende larregi dela iruditzen zait. Zerrenda horretako bakarra Txema balitz ere (eta, egia esateko,
|
bera
da nire kezka hauen atzean dagoen bakarra), jende larregi irudituko litzaidake.
|
|
|
Ohean jesarrita inguruari begiratzeari ekin zion, lapurrek ere udako etxe hutsetan izaten duten aukera
|
bera
erabiliaz. Edredoiaren gainetik leun, eskuak hauts pilatuaren lekua hartu zuen ferekaz, eta isilean Eider ekarriko zioten memoriaren pausalekuen bila hasi zen.
|
|
|
Bakarra irakurtzera iritsi zen Txema, ikaragarrizko lotsa eman baitzion jada ia ezagutzen ez zuen antzinako mutiko hark idatzitakoekin aurrera jarraitzeak. Eskutitzak idatzi zituena
|
bera
ez balitz ere, dudarik gabe jakingo zuen gazte txoropito baten eskutik irtendako hitzak zirela promesaz eta eternitateaz betetako izkribu haiek.
|
|
|
Baina batez ere etxeko atarian jesarrita dagoen gizonak eman dit atentzioa, zeren, lur berde esmeralda aurretik, itsaso koloreanitza atzetik, eta zeru beruna goitik,
|
bera
da paisaiaren oreka, bera eta bere arropa beltzak, eta bere pentsamendu gaelikoak. Aipatutako beste hiru elementuak hain dira neurrigabeak, hain amaigabeak, hain infinitu eta absurduak, ezen bere aulkitxoan jarrita lasai pentsatzen ari den gizon hori baita paisaia zoragarri hau orekatzen duena, paisaia hau existitzearen arrazoia.
|
|
|
Baina batez ere etxeko atarian jesarrita dagoen gizonak eman dit atentzioa, zeren, lur berde esmeralda aurretik, itsaso koloreanitza atzetik, eta zeru beruna goitik, bera da paisaiaren oreka,
|
bera
eta bere arropa beltzak, eta bere pentsamendu gaelikoak. Aipatutako beste hiru elementuak hain dira neurrigabeak, hain amaigabeak, hain infinitu eta absurduak, ezen bere aulkitxoan jarrita lasai pentsatzen ari den gizon hori baita paisaia zoragarri hau orekatzen duena, paisaia hau existitzearen arrazoia.
|
|
|
Eta gainera gero, etxera bueltatzean, parejatxoarekin joan behar izaten nuen, nire amorraziorako. Beno, gure amorraziorako, zeren Txemak ere bide
|
bera
egiten baitzuen. Eta hura zen koadrila itxura geneukana:
|
|
|
Hura ahaztu nahi eta ezinik dabilela, Eiderrek aurreko urtean Irlandara egindako bidaiaren egunkari bat topatuko du Txemak, klabe sekretuz babesturiko disketean. Eiderren arimarekin bat egiteko eta ondoren betiko ahazteko asmoz, bidaia hori
|
bera
berregitea pentsatu du Txemak, eta Irlanda mitiko horren bila abiatzen da, disketa poltsikoan, zer topatuko duen jakin gabe.
|
|
|
Gazte batzuen abenturen nobela duzu esku artean, gazte batek idatzia; maitasunari buruzko eleberria ere bai, mezu ironiko bezain anbiguoa duena; Irlandan zehar egindako bidaiaren kronika ere aurkituko duzu, turistarentzako amu guztiak bertan dituela: bai Connemarako ikuspegi miresgarriak, bai IRA
|
bera
; labur esanda, idazle ausart baten lehen fruitu heldua, irakurleak heltzeko prest.
|
|
|
Gero eta hurbilago nabaritzen zituen, era berean, Eiderren keinuak, irriak, hitz egiteko erak. Egunerokoa irakurtzearen esperientzia zoragarria bezain mingarria egiten zitzaion. Alde batetik Eider ikusten laguntzen ziolako, bizirik, Irlandara joan zeneko ilusio handiarekin; eta iruditzen zitzaion Eider
|
bera
ari zela hizketan egunerokoaren barrutik, eta horrek gehiago laguntzen zion Txemari oroitzen, xehetasun ia ahantzietan barneratzen, eta gero eszena konkretuagoetara jotzen, eta egun osoak gogoratzen. Beste alde batetik, ordea, pozteko balio zioten arrazoi berberek izugarri mintzen zuten Txema, zeren Eider hilda baitzegoen, ederki bota zionez bere neska izandakoaren amak.
|
|
|
Kontraesana zen. Burutik pasatu ere, pasatu zitzaion Eider bezain hilda zegoela
|
bera
. Edo agian gehiago, hilago alegia, zeren Eiderrek behintzat bidaia harekin majo disfrutatu baitzuen (joan baino lehenago ilusioz gainezka zegoen, eta bueltatzean pozez zoratzen), eta bere nahia bete zuen, eta libre izan zen bere gustura edozer egiteko.
|
|
|
Ez Eiderren damuaren arrazoia ezagutzen ez zuelako, baizik eta istant batez euren artean beti tente mantendu zen konfiantza zalantzan jarri zuelako, eta tristura eman zion horrela pentsatzeak. Gainera, pentsatu zuen, Eider horretara etorri zen hona, egun batzuez loturak apurtzera eta
|
bera
, benetako bera, izatera. Eta agian horrek egoera gogor samar batzuk ekarri zizkion, boteprontoan Eider damura eraman zutenak.
|
|
|
Ez Eiderren damuaren arrazoia ezagutzen ez zuelako, baizik eta istant batez euren artean beti tente mantendu zen konfiantza zalantzan jarri zuelako, eta tristura eman zion horrela pentsatzeak. Gainera, pentsatu zuen, Eider horretara etorri zen hona, egun batzuez loturak apurtzera eta bera, benetako
|
bera
, izatera. Eta agian horrek egoera gogor samar batzuk ekarri zizkion, boteprontoan Eider damura eraman zutenak.
|
|
|
Jakin izan balu,
|
bera
ere joango zen lasai asko, Dublinetik Cashelera eraman zuen autobusean mila pezetatik gora utzita baino hobeto. Zazpi pound eta erdi.
|
|
|
ireki zuten ateska, sartu ziren hiru gizonak, hertsi zuten ateska; atzeman zuten, bi gizonen artean, bereiz zebilen oreina; hirugarren gizonak aiztoa jaso... eta gero, bi oholen arteko zirritutik, odol iturri hura eta oreinaren gorputz dardarak hartua begiztatu nituen... eta ene begiak eta ene behakoa, bere batez, oreinaren begietan pausatu ziren: ai, oreinaren begi bi haiek, noraezean!, oinazeak iparrik ez balu bezala, zeren, oinaze oinazetsuak bere erpez eta atzaparrez harrapatzen gaituenean, jaun André, galtzen da iparra hegorako bidean, ekia mendebalerakoan, oinazea
|
bera
bihurtzen delarik, finean, ipar eta hego, eki eta mendebal, errealitate bakar eta gordin.
|
|
|
Baina amorioaz izanen dugu, bai, gerorat ere, zer mintza eta zer asma eta, inguru minguruka ibili gabe, derradan ezen festa eguneko bazkari ezin joriagoan, oreinkia zerbitzatu zigutela, eta nik ez nuela dastatu ere egin, zeren oreinaren begi iraungi bi haiek baitzetozkidan gogorat, gogoa
|
bera
ere erroetarik kentzerat.
|
|
|
Eta segidan erran zidan: " Eta ez diat purgatorioan sinesten, eta linboan ere ez, zeren eta, nola ezkutatuko die Jainkoak bere begitartea bataiatu gabe hiltzen diren haurrei, baldin Jainkoa eskuzabala bada eta eskuzabaltasuna
|
bera
bada?" Eta osabak hura erran zidan, eta ni are harrituago geratu nintzen, don Frantziskori —baita ene inude Felisa zenari ere— purgatorioari eta linboari buruzko historia bat baino gehiago aditu izan nienez gero, eta neure bederatzi urteekin purgatoriorik eta linborik gabeko mundurik imajinatzen ez nuenez gero. Eta gero erran zidan:
|
|
|
Eta jaun Albert Etxegoienen anaia hura egun batean Maulerat ezkondu, eta badirudi ezen bere ondasunen garraioan kutxatxoa gurditik erori zitzaiola, eta halaxe galdu zuela gutuna. Eta Henrikek hartu desgustua izugarria izan zuan, zeren
|
bera
ere protestant baitzen, eta zeren, halatan, biziki estimatzen baitzuen karta hura, halako moldez, non bere morroietarik batekin itzuli eta gibelatu baitzen, haren bila... alferrik. Baina goazen apurka...
|
|
|
Eta Estebanek ez zian nahi, uste zuelako bere heriotza aski izan zitekeela auziaren erabakitzeko, jauregia gaztelau soldaduek setiaturik zegoenez gero, itxuraz, bere erranetarat zituèn hirurogei bat soldadu agramondarrak alferrik sakrifikatzerat utzi gabe... menerat zituen zortzi beaumondar preso laxatzen zituela, aldi berean. Eta, bide hartarik bere deliberamendu hura aitzina zeramala, bere buruaz bertze egin zian, ezpata bihotzean sarturik, eta pentsaturik ezen zeruan bilduko zela bere bi anaienganat —Eusebioganat eta Pedroganat—, zeinak,
|
bera
ez bezala, katolikoak baitziren, baldin bere bi anaia haiek hilik bazeutzan, Noaingo guduaren ondotik...
|
|
|
" Baina giro hertsi honetan beldur nauk erdirat egin dezanak ere muturrerat eginen ez ote duen...", eta, nahiz eta mementu hartan ez nion ulertu, aitzinago izanen nuen, bai, hitz haien argiak eta itzalak bereizteko parada: edo, ez al da egia ezen mutur batean itsuturik dagoenak halaxe ikusten ohi duela erdigunea
|
bera
ere, bertze muturrarekin bat eginik. Eta haren jarraikian erran zidan:
|
|
|
" Zeruan dagoela", bururatu zitzaidan; ordea, hala erran nion: " Komunionea egunoroz egiteko
|
,
bera bezala kondenatu nahi ez badut bederen..." Bertze irriño bat egin zidan aitak, aitzinekoa baino hagitzez ere sosegatuagoa eta beteagoa, ene aurkako lehia hartarik garaile jalgi balitz bezala. Baina enea zen garaitia...
|
|
|
Baina, gure etxeko ardi beltzarenganat eta haren lagunarenganat itzultzen naizela, jakinik ezen Jacques Lefèvre d’Etaples erreformatzaile ezaguna Parisko unibertsitateko irakaslea izan zela, zuk zeure gutunetarik batean aditzerat eman zenidan bezala; jakinik, halaber, ezen hari esker eta hark bere inguruan bildu zuen taldeari esker hedatu zirela Lutheroren ideiak Frantzian; eta, jakinik, finean, ezen talde hartako kideak izan zirela bai Farel —Kalvinen lagun sonatua— eta bai Margarita Nafarroakoa ere; galdetzen dizut: Jacques Lefèvre d’Etaplesen ikasle izan ote zen Joseph Elizanburu delakoa han Parisko unibertsitatean, eta irakaslearen talderat bildu ote zen geroago han Méaux en, halako suertez, non Nafarroako erregina
|
bera
ere bertatik bertara ezagutzeko parada izan baitzezakeen. Zeren hipotesi honen arabera posible baita...
|
|
|
Bai, badakit ezen aita ere, bere sasoinean, etxeko lehena izan zela bere anaia bakarraren —osaba Joanikoten— aitzinean, eta aitona Nikolasek eurekin egin zuena egiten ari zela
|
bera
ere gurekin —Mattinekin eta biokin—, eta aitak, beraz, garbi zituela gauzak lehenbizikotik, eta etxearen eta leinuaren jarraipenak kezkatzen zuela oroz gain; eta badakit, hargatik, ezen erabiltzen zituen hitzak eta keinuak, eta egiten zituen komentarioak, kasik oharkabean egiten zituela, zeren eta hark ez baitzuen nehori ere kontu eman beharrik, azken finean, eta bai hartu bertzeei, etx... Eta ni mindurik sentitzen nintzen maiz aitaren jokamolde harekin eta deus guti egin nezakeen haren kontra.
|
|
|
Eta nola, beraz, kontradikzioneak, hartaraz gero, itxurazkoagotzat jotzen ditudan egiazkoagotzat baino, zer gertatuko litzateke, baldin, zuk gutunean erraiten zenidan bezala, Giordano Brunoren ideiak aintzakotzat hartu eta are urrunago joanen bagina? Izan ere, mundu honetaz eta bertzeaz mintzatzen gara franko, baina zer, mundu hau eta bertzea bat eta
|
bera
balira. Materiaz eta spirituaz mintzo gara, baina zer, biak bat eta bera balira, espazioaren infinitutasunean?
|
|
|
Izan ere, mundu honetaz eta bertzeaz mintzatzen gara franko, baina zer, mundu hau eta bertzea bat eta bera balira? Materiaz eta spirituaz mintzo gara, baina zer, biak bat eta
|
bera
balira, espazioaren infinitutasunean. Denboraz eta eternitateaz mintzo gara, baina zer, biak bat eta bera balira?
|
|
|
Materiaz eta spirituaz mintzo gara, baina zer, biak bat eta bera balira, espazioaren infinitutasunean? Denboraz eta eternitateaz mintzo gara, baina zer, biak bat eta
|
bera
balira. Baina eternitatea denbora balitz eta denbora eternitate, mundua Jainkoa bezain betidanikoa izanen litzateke; eta materia eta spiritua bat balira, Jainkoa eta mundua bat lirateke, eta, halatan, sainduen komunionea kreazio osoaren eta bertan bizi garen izaki guztien komunione jainkozko bihurtuko genuke.
|
|
|
" Baina jaun André brunotarra bada, salatu egin duk, Jainkoaren amoreakatik, zeren bere kulpagatik eta bere hutsagatik bertze anitzek egin baitezakete huts, eta halatan infernurat kondena... Edo, jaun André maite ote duk Jainkoa
|
bera
baino gehiago...?", erraiten zidan boz batek. Eta, adituaren kontra, ene buruko bertze zoko batetik osaba Joanikot itzartzen zitzaidan:
|
|
|
zu, ez —ihardetsi zenidan— Hitz batzuk egin nahi nituzke zurekin, axola ez bazaizu. Eta sosega zaitez, zeren erran baitit zure ikaskide batek non zauden ostataturik, eta zeren ikaskide hura
|
bera
igorri baitut zure egoitzarat, erraiteko nagusiari ezen gaur ez zaituztela bazkaltzen izanen, zeren eta nihaurk gonbidatu baitzaitut honat, ahamen baten egiterat —eta iduritu zitzaidan ezen zu zinela han segada prestatu zuen ehiztaria, eta ni ehiza, zuk segadan atrapatua.
|
|
|
Eta izen haiek lagun nituen... eta Salamancako etxeak eta suerte orotako edifizioak ere lagun nituen, batzuk stilo batean eta bertze batzuk bertze stilo batean eraikiak, zein baino zein ederragoak, bai barrendik eta bai kanpotik ere: katedral zaharra eta berria; san Martinen eta Corpus Christiren elizak, san Mar ko re na eta san Benitorena; solistarren, fonsecatarren eta maldonadotarren palazioak; ursulen eta klaratarren komentuak eta dominikoena; santa Teresaren etxea eta Maskorren Etxea; edo unibertsitatea
|
bera
...
|
|
|
Aitak eta Mattinek hartu zuten pena eta nahigabea alimalekoa izan zen, zeren nehork baino gehiago miresten baitzuten animalia eder hura. Ni, berriz, ez nintzen hainbertze atsekabetu ez goibeldu, zeren, orduko, tigrearen libertatea miresten bainuen tigrea
|
bera
bezainbat.
|
|
|
Eskola emaiten zidanenan disimulatzerat entseiatzen zen, baina ni garbi ohartzen nintzen ezen hura ez zela nik ordu arte ezagutu nuen jaun Marcel
|
bera
. Eta, batzuetan, hizketan eta eleketan ari zitzaidala, isildu egiten zen, hutsuneren batek guztiz hartu balu bezala... eta, egun batean, isilaldiaren ondotik hitza berreskuratzen zuela, erran zidan:
|
|
|
Eta neuri, aita Bartolomeren hitzek osaba Joanikoten bertze hitz haiek oroitarazi zizkidaten lehen mementuan, noiz eta lengoiaz eta lengoaien erabilpenaz mintzatu baitzitzaion jaun Marceli: " Eta, azkenean bihurtzen dugu bizitza
|
bera
ere bizitzaren metafora, edo, hobeki, bizitzaren metaforaren metaforaren metafora". Eta eliztarren hasperen eta nigarrak gero eta ugariagoak egin ziren, eta, halako batean, giro arnastezinak kutsaturik eta larriak harturik, bat batean, barrenean boz bat itzarri zitzaidan, halaxe galdetu zidana, osaba Joanikotek irakatsietarik harat:
|
|
|
Honekin ez dizut erran nahi, jaun André, ezen jesuita guztien jokabidea halakoa izan zela, zeren eta ezagutu izan baititut nik euskararen alde mintzatu izan diren jesuita sutsuak ere. Baina aita Bartolomek bai, ohitura hura zuen, eta aitortu beharra dut ezen ez zela hartan bakarra, zeren, urrunagorat joan gabe, aztura eta ohitura
|
bera
zabaltzen ari baitzen, bertzenaz ere, jauregian, batik bat aita Villagrandeko dukearekin harremanetan jarri zenetik eta gure prezeptore jaun Marcelek jauregitik alde egin zuenetik. Osaba Joanikotek, aldiz, maite zuen euskara, eta, jaun Marcelen ondoan, are gehiago maitatzerat heldu zen, batik bat gure prezeptore zenak berboari buruzko argibide haiek —logikaren munduarekin lotuak— eman zizkionetik, eta, hala, erran behar zuenaz konbentzitua zegoelako, baina baita apezari kontra egiteagatik ere, halako batean —euskaraz, jakina—, erran zion:
|
|
|
Halarik ere, erran behar dizut guztiz sinetsia nagoela ezen Nafarroa osoa apurka gaztelaniaren alde jarri genukeela, nola egin baitute jada Nafarroako handikiek eta noble gehienek, guztiek ez erraiteagatik, zeren eta gaztelania baita Espainiako inperioaren hizkuntza, mundu zaharra eta mundu berria uztartzen dituena. Berdinzki erran diezazuket ezen Kristok manatu zigula mundu zabalerat eraman behar genuela haren dotrina, eta, nola gaur egun gaztelaniaz den mundu zabala, eta gaztelania
|
bera
ere den mundu zabala, ez euskara, hala, gaztelaniaren alde egoitea da Jainkoaren alde egoitea, mundu osoaren ebanjelizatzeko.
|
|
|
Eta, gaueko amesgaizto lizun haietan ere, jaikitzen nintzen ohetik, hartzen nuen zigorra, muturrean burdinazko bola tipi puntadun batzuk zituena, eta astintzen eta zehatzen nuen bizkarra, malkoak begietarik isuri arteraino. Azote haiek, haatik, airean txistu egiten zuten arren eta airea
|
bera
ere ebakitzen zuten arren, ez zuten, guztiarekin ere, gorputzaren eta arimaren arteko lotura ebakitzen, eta, halatan, penazko eta damuzko nigar haien ondotik bozkarioaren eguzkiak bere izpietarik batekin ferekatuko ninduela uste izaiten nuen bakoitzean, aldiz, imajinazinoaren hegazti beltza sartzen zitzaidan berriro kontzientziaren eguteran itzal egiterat.
|
|
|
Deus ere ez! Zin zinez zuen... eta zin zinez du gure bizitza honek zimendu flako eta eria, zeren eta egun batean Olinpo mendirat igan, eta hurrengoan Olinpo mendia
|
bera
bilaka baitaiteke gure hezurren tonba eta hilobi, deus ere ez... Eta, orduan, neure deusezaren kontzientziak estutu eta larritu ninduen, harik eta bertze egun batean bertze hura gertatu zen arte, zeina emanen baitizut aditzerat orain berean.
|
|
|
—Goia eta behea ezin direla nahastu uste duk hik, Martin, eta zuk ere halatsu, Graziana, eta hori dela araua... baina ez al zen Jesu Kristo ere goiak eta beheak nahasterat etorri? Eta ez al zen Kristo
|
bera
ere bertze Maddalen baten laguna izan. Eta ez al dakizue fariseoei erran ziela ezen publikanoak eta putak aitzinetik izanen zituztela zeruko erresuman?
|
|
|
Ordea, izenetarik eta hotsetarik haratago biziko bagina, izenik ez duen Hura edirenen genuke, izenik ez duelako berez dena eta izen guztiak bere baitan biltzen dituena, eta edirenen genuke, halaber, agian, geure zinezko izana... Horregatik, hartaraz gero, noiz eta neure buruari galdetzen baitiot zer naizen, katoliko edo protestant, ihardespen
|
bera
emaiten diot: bietarik ere zerbait naizelarik, ez naiz ez bata eta ez bertzea.
|
|
|
Osaba, ordea, ez zen haren beldur. Baina, mundu berri ezezagun haren beldur ez bazen ere, beldur zirenen beldur zen, zeren eta baitzekien ezen haiek nekez urrikalduko zirela
|
bera
bezalako jendeekin eta pertsegitu ere eginen zituztela, hala behar izanez gero, nola gertatu baitzen Galileoren kasuan.
|
|
|
Eta ez zuen gezurrik erraiten, nihaur nauzu lekuko. Zeren, Mattin eta biok aitortzerat gindoazenean, galdera
|
bera
egiten baitzigun: " Zer?
|
|
|
Bien artean
|
bera
zegoen, aitona Nikolas, zeina betean harrapatu baitzuen aitzinetik zetorren olen krisiak eta beheraldiak, ondikotz. Guztien erranetan, bertzalde, ez zen hartu beharreko neurriak hartzeko gai izan, eta, hargatik, oso mementu gaitzak iragan genituen jauregian.
|
|
|
Erraiten du François de la Rochefoucauldek bere Maximes izeneko liburu sonatuan, zeina neure gutunetarik batean adierazi bainizun ezen oso ere laket nuela: " Munduak maizago saritzen du meritu iduria, meritua
|
bera
baino". Eta arrazoin du.
|
|
|
Vanitas vanitatum et omnia vanitas. ...labak garen, eta hitzak, orobat, gure seme alabak diren, hala, denboraren bilobak dira haiek —eta denboraren menekoak, beraz, gu bezalaxe—, baita hitzik handiusteenak eta ustez handienak ere; eta nola, bertzalde, gorputz orok bere baitan duen ereinik denboraren harra, denborarekin indartzen eta bortizten dena, kementzen eta adoretzen, halako suertez, non, lehenago edo berantago, gorputza
|
bera
ere guztiz jaten duen eta itxura kanpo ederra ezabatzen, hala, berdin gerta liteke hitzekin. Zeren eta hitz bakoitzak ere bere gorputza baitu, bere baitan eta bere gerizpean har ttipi ikustezin bat aterbetzen duena, eta handituz eta handituz joan daitekeena, baldin hitzak, hanpatzearen hanpatzeaz eta erabiltzearen erabiltzeaz, higatzerat eta galtzerat egiten badu.
|
|
|
haietarik bat kalonje bat zen, don Claudio izenekoa, dukearen konfesorea zena eta dukeak bidaia guztietan eramaiten zuena, badaezpada, zeren nehork ez baitaki zein izan daitekeen Jainkoaren nahia eta borondatea, eta dukeak bere ondoan nahi zuen hura heriotzako orenean; bertze biak, berriz, bi toreatzaile haiek ziren, Curro Banderas eta Paco Corrales zeriztenak: ...la, eta ehunez goitiko haien artean hiru zezen hil zituela, haiek toriletik atera bezain sarri, paratzen zelarik, hartarakotz, toriletik beretik hamar bat urratserat, hanka bat belauniko, lantza eskuan tinko... eta harekin egiten ziola buru zezenari, zeina, bere lasterraldian, lantza topatu eta ziplo eroriko baitzen, toreroak bere" lantzean" asmatzekotan, noski; edo, huts eginik, toreroa
|
bera
harrapatu eta adarkatuko zuen zezenak, inarrosiko zuen airean itzulipurdika, hilko zuen segurki.
|
|
|
Baina zezena, halarik ere, kementsu zegoen artean eta, aitak zaldi gainetik zirikatu zuenean, indartsu abiatu zen hura... harik eta tiro hots bat entzun, eta zezena hil mutu geratu zen arte. Derradan ezen orduantxe egon nintekeela, nehoiz egoitekotan, aitaz harro, zezen kontu harekin, iduriturik ezen Iliadako, Odiseako edo Greziako bertze edozein historiatako zeinahi heroiren ahaide izan nintekeela —ez al zen, bada, Zeus
|
bera
ere zezen historia haietarik batean ere nahastu, noiz eta zezenaz mozorrotu baitzen, Europa zeritzan neskatxa bahitu eta Kretarat eraman ahal izaiteko? — baina, ondikotz, tiroaren eraginagatik aitak gibelerat egin zuen... hain gibelerat, non zalditik erori eta hantxe geratu baitzen, ipurdi gainean, lurrean iltzaturik bezala, grabitate indarraren meneko hura ere, jauregiko jaun eta jabe zen a... Eta egiaztatzen nuelarik, gisa hartan, ezen harrotasunetik ahalkerako bidea ezin laburragoa dela, txalo, biba eta bertzelako oihuen artean, irri bat baino gehiago ere entzun ahal izan nuen, tragediaren hariak eta komediarenak orduan ere korapilaturik eta bat eginik.
|
|
|
Eta tabakoa erre eta ahotik kea egotzi, ez zuen bertze atseginik ez bertze dibertimendurik... eta don Frantziskorekin xakean aritzea, edo
|
bera
bakarrik, hura etortzen ez zitzaionean. Egun haietarik batean, finean, Villagrandeko dukea etorri baino astebete lehenagoko igandean, aitona Nikolas nehoiz baino eriago eta erreumak joago jaiki zen, halako moldez, non etxeko sehietarik bati manatu baitzion ezen gaztiga ziezaiola, mezatarakoan, don Frantziskori, zeren konfesatu egin nahi baitzuen.
|
|
|
Iduri du ezen, neguko gau batean, emazteki bati katu beltz bat azaldu zitzaiola, noiz eta sukaldeko beroan berant arte iruten geratu baitzen; eta, biharamunean, orobat gertatu zitzaion; eta sukaldetik uxatu eta ohildu nahi izan zuen, eta ezin; eta, izuturik, kontatu zion senarrari, eta honek ihardetsi zion ezen jabal zedila eta sosega zedila, zeren biharamunean
|
bera
jaitsiko baitzen sukalderat, emaztearen soinekoa jantzirik; eta, bete zuen senarrak bere hitza, azaldu zitzaion katu beltza, eta galdetu zion honek: " Gizona, eta iruten...?"; eta gizonak erran zion:
|
|
|
Eta, hatsarrean osaba eta ni bakarrik joaiten hasi baginen ere, handik aitzina behin baino gehiagotan ikusi izan nuen aita
|
bera
ere eta Mattin.
|
|
|
—Mihitik kendu al didak hitza, Joanes...? Zeren hori
|
bera
erraiteko asmoa bainuen nik ere...! —eta, aitari beha paratzen zela, erran zuen—:
|
|
|
Ohartu ote zen, bada, osaba Joanikot, zalantzaz josia nengoela eta ez nekiela norat jo, nahiz eta iduri egin nezakeen ezen osabaren kide ezin leialago nintzela? ...abaren hitzen bidetik, gero eta klarkiago ikusten nuen ezen ezin ekidin izanen nuela gerla hura ene hautua egin nezanean eta alde baterat edo bertzerat jo... zeren eta, Italiarantz abiatu aitzineko denboraldi laburrean, behin baino gehiagotan ikusi izan bainituen aita Bartolome etorri berria eta osaba Joanikot kontrakarrean, buruz buru, etsai ozpinduak balira bezala, nor bere muturrean, urrats bat
|
bera
ere gibelatu gabe, batek antsiarik ez zuenaz antsiatzen eta enkoniatzen zelarik ber tzea.
|
|
|
adimenduaren eta arrazoinaren argiarena, zeinak burmuinetarik argitzen gaituen. Eta, nola Eguzkia sistema planetario berriaren zentroa den, hala, adimenduaren bertze argi hori diagu —eta gizona
|
bera
, azken finean— mundu berriaren zentro eta erdigune. Eta, gizonak bere baitarik kanpoan zuèn zentroa bere baitarat ekartzen duela, ikuspuntu berri batez etsamina zezakek bere burua, baita buruz buru duen mundua ere.
|
|
|
Eta hala zihoazkigun lehen egun haiek, baketsu eta jabaltsu, harik eta egun batean ohartu nintzen arte ezen Alessandro eta osaba Joanikot eztabaida bizian ari zirela popako gazteluan. Ene harridurarako gaztelaniaz ari ziren, nola ariko baitziren handik aitzina haserretzen edo odola berotzen zitzaien bakoitzean, zeren osabak ez baitzuen, artean, italianoz mintzatzeko erraztasunik, eta solasaren beroan gaztelaniarat arrastatzen zuen Alessandro
|
bera
ere.
|
|
|
—Matematikak dioena, ordea, berez eta halabeharrez gertatzen duk, eta ezin gerta daitekek bertze modu batean, zeren eta matematikak ez dik huts egiten. Edo ez al dakik matematikak egiten duela filosofia naturala
|
bera
ere naturaz gaindiko.... Matematikak huts eginen balu, Jainkoak eginen luke, eta hori ezinezkoa duk...
|
|
|
Eta ni ere, paradoxa haren aitzinean, zurturik bezala geratu nintzen... Ordea, urteak aitzina doazkidan neurrian, ongi bai ongi ohitu behar izan dut paradoxa horretarat, zeren eritasunean eta zorigaiztoan ikasi baitut ezen badirela huts hura baino hutsagoak diren hutsak, espazioa ez ezik denbora
|
bera
ere eta bizitza bera ere bete dezaketenak eta betetzen dutenak. Baina ene arimak deus guti zekien orduan hartaz, zeren gazte bainintzen eta zeren gaztetasunaren indarra bainuen, hutsaren gainean jauzi egiteko...
|
|
|
Eta ni ere, paradoxa haren aitzinean, zurturik bezala geratu nintzen... Ordea, urteak aitzina doazkidan neurrian, ongi bai ongi ohitu behar izan dut paradoxa horretarat, zeren eritasunean eta zorigaiztoan ikasi baitut ezen badirela huts hura baino hutsagoak diren hutsak, espazioa ez ezik denbora bera ere eta bizitza
|
bera
ere bete dezaketenak eta betetzen dutenak. Baina ene arimak deus guti zekien orduan hartaz, zeren gazte bainintzen eta zeren gaztetasunaren indarra bainuen, hutsaren gainean jauzi egiteko...
|
|
|
Hantxe ene urduritasunari eta neure ezinegonari leku emaiteko okasionea! Aitzinetik ere ikusia nuen nik osaba Joanikot, posizione are irrigarriagoan, noiz eta Urbiaingo jauregian erori baitzen eskaileretan beheiti, kakontzia eskuan zuela; jauregiko egun hartan, ordea, osabak min har zezakeelakoan edo, izutu egin nintzen hatsarrean, eta ez nuen, halatan, irririk egin, harik eta osaba
|
bera
irriz hasi zitzaidan arte; lohiaren gainerat erori zen bertze egun hartan, alabaina, nola urduritasunaren eraginagatik fintasun eta sentikortasun orotarik kanpoan bainengoen, istantean hasi nintzen irri karkaraka, gogo biziz eta neure ezinegonari leku emanez, osabari baimendurik eskatu gabe. Berehala joan zitzaidan, ordea, irri egiteko gogoa!, zeren, ene irria aditu bezain sarri, tximistak harturik bezala zutitu baitzen osaba, eta, ukabila altxaturik, erran zidan:
|
|
|
Baita kezkaturik ere, zeren baitzirudien ezen urtebete zeramala Pedroren amak semearen berririk jaso gabe. " Urtero bi gutun jaso izan ditugu, baina azken boladan bat
|
bera
ere ez", erran zigun hark, gaineratzen zuela: " Gutun guztietan eta urtez urte erraiten zigun ezen aitzina zihoala, eta esperantza zuela ezen, urte batean ez bazen bertze an, etxerat itzuli ahal izanen zela, bertze Rafael bat bihurturik eta aitari emanikako hitza beterik.
|