|
2000
|
|
|
Ez dezagun ahantz hurrengo puntua. Kontua ez da, oro har, dibortzioa ona den
|
jakitea
, baizik eta noraino den komenigarria, legeek hertsitzeko duten ahalmenaz baliaturik, berez aske den zerbait horretan eskua sartzea, batez ere, aintzat hartzen bada halako autuetan bihotzak eta sentimenduek dituzten pisua eta garrantzia.
|
|
|
Badago lasai egoteko premia, mesfidantza sortzen duen froga mota baten aurrean: lekukoak ustelarazi edo erosiak izan daitezke, horien oroitzapenak nahas;
|
jakin gabe
ere, ideia arrotzek eurengana ditzakete. Lekukotza soilen aurrean, beraz, erne egon behar da.
|
|
|
Egoitza arloan zuzenbidea eta egitatea nahasian dira. Gizaki baten egiazko egoitza zein izan daitekeen zehazteko erregelak finkatu ditugu judizio ekintza eta bizitzaren joan etorri arruntetarako, oinarrizkoa baita halakoetan pertsona baten egoitza
|
jakitea
, berarengana iritsi beharrik baldin badago.
|
|
|
Portalisek, esan gabe doa,
|
badaki
Erromako Zuzenbidearen iturrietan edaten. Zuzenbide horretatik bereganatzen du ezkontzaren izatea, ezkontza zer den taxuz azaltzeko:
|
|
|
Oihartzun dute Portalisen baitan dibortzioaren aldeko eta aurkako argudioek. Bera ere, zabal zabal barik, ozta ozta darantzu edozein legegileri luzatzen dion galdera, dibortzioaren aurrean zer egin
|
jakiteko
:
|
|
|
Erlijioaren ikuspegia ez da horrekin saihesten, erlijioak berak gai horretan eta beste batzuetan gizakiak gobernatzen baititu meritu eta askatasunaren esparruan. Halakoetan legegileak dihardu aginpide hertsitzailearen erabiltze hutsean, gizartearen desordenarik okerrenak aurreikusteko eta grina eta abusuei mugak jartzeko, betiere
|
jakinik
halakoak agortzea ezinezkoa dela. Ikuspegi horretan, dibortzioa gai zibil bihurtzen da eta horren irtenbidea dibortziotik bertatik etor daitezkeen on gaitzetan bilatu behar da, dibortzio hori uste politikotik begiratuta.
|
|
|
Zuzenbide erromatarra destainez eta arinkeriaz gaitzesten duten hainbatek ez dute berori behar adina ezagutzen. Berehala konturatuko gara horretaz, baldin eta gauza bagara bereizteko, batetik, zuzenbide hori eskuratu diguten bilduma horietan arrazoi idatzia deitua izan dena eta, bestetik, gure egoera eta usadioetatik at diren erakundeak; orobat, baldin eta bereizten
|
badakigu
senatukontsultoak, plebiszituak eta printze zintzoen ediktuak enperadoreen erreskriptuetatik, horiek baitira, izan ere, halako legeria eskatua, kreditu edo ezegokieraren arabera emana eta Erroma bera kolokan jarri zuten hainbat munstroren gortean moldatua, agerikoa baitzen horiek epaiak eta legeak jendaurrean saltzen zituztela.
|
|
|
Bedeinka dezagun, beraz, izadia, berorrek eman baitizkigu lerrakera jazarrezinak eta gure bihotza jarri lerrakera horien erregela eta balazta. Esan ohi da klima
|
jakin
eta inguruabar zehatzen azpian, poligamia ere onargarriagoa izan daitekeela, beste inguruabar eta klima batzuetan baino. Edonondik begira dakiola ere, herri guztietan suertatzen da hori bateraezina konpromiso baten oinarriekin, konpromiso horretan ematen direlako zer guztiak, gorputz eta arima.
|
|
|
Alta, hausnarketaren, ezinezko kalkuluaren eta emaitzaren behartasunaren elkarketak Neurath bere joera pragmatikoaren oinarrizko noziorantz hurbildu zuen, hau da, zio laguntzailearen kontzepturantz.
|
Jakin
badakigu pertsona batek, egintza baten bidez emaitzak lor ditzan, egintza horren posibilitate desberdinak behintzat kontuan hartu dituela. Alabaina, horietako bat aukeratzen badu abian jartzeko, eta egiterakoan mota orokorragoko printzipio bat erabiltzen badu, horrela sorturiko zioari, helburu zehatzekin zerikusirik ez duenari, zio laguntzailea nahi diogu deitu, laguntza bat baita zalantzati dagoenarentzat, nolabait esatearren.127
|
|
|
Txangozale galduen parabola Descartesengandik hartu zuen Neurathek haren ideiak garbiago erakusteko asmoz. Lau txangozale baso batean galtzen dira eta ez
|
dakite
nondik abiatu bertatik ateratzeko. Badakite geldirik ezin dutela iraun, horrek beren amaiera suposatuko lukeelako.
|
|
|
Lau txangozale baso batean galtzen dira eta ez dakite nondik abiatu bertatik ateratzeko.
|
Badakite
geldirik ezin dutela iraun, horrek beren amaiera suposatuko lukeelako. Batek bide bat aukeratzen du senez; beste batek beste bide bat, zantzu bat dela-eta; hirugarren bat metodikoagoa da eta, zin zinez, ebentualtasun guztiak hartzen ditu kontuan, argumentu eta kontraargumentu denak neurtu eta, desegokiak direla ez dakien premisa batzuen arabera, ibilbide batetik bideratzen da hura zuzena delakoan, erabat harro eta fidakor arazoa maneiatzeko izan duen moduagatik.
|
|
|
Ikusmolde zientifikoak logika eta kontsistentziaren zentzua darama bere baitan; nazien ideologiak, aldiz, horixe nahi du hain zuzen ere bere baitatik at eduki.
|
Badakigu
, gainera, naziek beren jite antilogikoa diskurtso ugaritan zabaldu zutela. Behin, 1935ean, L.G. Tirala izeneko nazi batek Vienako Zirkuluari buruz esan lez," berezkoa duten modu formalistan gogoeta egiten ahalegintzen dira gizon hauek eta, intuiziotik erabat independentea den doktrina matematiko esoteriko baten laguntzaz, jakitun ez arioei espezifikoa zaien mundu zientifikoaren logika berri bat nahi dute agerian utzi" 135 Horrela, juduak arraza lez arioak baino gutxiago direla zioten baieztapenak edo juduen konspirazioei buruzko asertzioak hutsalkeriez beterik zeuden.
|
|
|
" Zer nahi duzu esan ‘garbiketa etnikoa’ eta ‘argitze kontzeptuala’ gauza bera direla adierazterakoan?", galdetuko genioke Horkheimerri, 1937an Vienako Zirkuluaren kontrako halako analogia ilunak ezarri zituenean.
|
Dakigunez
, Vienako Zirkuluaren partaide gehienak, denak ez esatearren, hil edo erbesteratu egin zituzten naziek.
|
|
|
Eta enuntziatu hauek ezin zuten hutsik egin, ‘uste’ bat pribatua eta eztabaidaezina baita. Haatik, uste hori duenak ‘gorria orain eta hemen’ adierazpenari buruz mintzatzerakoan, adierazpen hau munduko zerbaiti ote dagokion ala ez
|
jakitea
beste gauza bat da. Jakina da ilusioak ez direla ez egiazkoak ezta faltsuak ere, baina hain zuzen horregatik daude ezagutza corpusetik at:
|
|
|
Eta preseski ezagutza zen fenomenalistek, sentimen datuez baliatuz, oinarritu nahi zutena. Gogoeta edo enuntziatu baten eduki kualitatiboa ezin bada komunikatu, ezin izango da
|
jakin
zer nahi den esan termino bat erabiltzerakoan. Beraz, horrela solipsismoa agertzen da:
|
|
|
Beraz, horrela solipsismoa agertzen da:
|
jakingo
genukeen guztia iritzia litzateke, mundua ikusteko modu propioa, subjektiboa.
|
|
|
Wittgensteinekin bat etorriz, honako galdera hau bururatu zitzaion Neurathi: nola
|
jakin
dezakegu egunero hizkuntza berbera erabiltzen dugula, hautemateak neurtzen uzten diguten erloju, erregela eta beste hainbat objektuei esker ez baldin bada. Filosofo honen aburuz, sentimen datuak zerbait pribatua eta hutsezina bailiran onartzeak arriskuan jartzen zituen Zirkuluaren tesiak, modu horretan sekula ezin baitzitekeen erabilitako terminoen esanahia ikasi.
|
|
|
Zergatik izan behar du filosofoak apriorizko ezagutzaren abantaila? Apika agerkundez
|
dakizki
gauzak. Ez, kasu horretan filosofoa ez bailitzateke filosofo izango.
|
|
|
Ikusi dugu Vienako Zirkuluak konduktismoak bezala azaltzen zituela egoera mentalak, hau da, portaerez edo prozesu fisiologikoez mintzatuz. Ildo honetan, nornahik mina sentitzen duela
|
jakiteko
bere portaera behatzen dugu —keinuak, oihuak, mota guztietako neurketa medikoak, etab.— Eta portaera hori da mina osatzen duena. Jarrera honekin, Zirkulukoek solipsismoa arbuiatzea lortu nahi zuten —ni eta nire egoera mentalak existitzen gara—, beste gizabanakoen portaera behatuz beren egoera mentalak ere existitzen direla aditzera emanez.
|
|
|
Era horretan, 1934an79, egiaztagarritasun irizpidea ahultzeko ahalegin horretan, Lewisek honakoa iradoki zuen: beste pertsona bat mina sufritzen ari den ala ez
|
jakin
dezagun, nahikoa da hura imajinatzearekin, portaera neurgarrien bitartez egiaztatu beharrik gabe. Panpina bada, baztertu egiten dugu sufrimendua, minduta ezin baitugu irudikatu.
|
|
|
Erreflexibotasuna ez zen baliozkoa egiaztagarritasunarentzat baina, hala ere, propietate hura onartu beharra zegoen: egiaztagarritasunaren printzipioan oinarrituriko ikusmolde oso batek esanahirik ba ote zuen ala ez
|
jakiteko
, ikusmoldeari egiaztagarritasuna aplikatu behar zitzaion. Eta honek gurpil zoro absurdua zekarren.
|
|
|
Bestaldetik, Schlicken ‘eskuin alderdiak’ distortsio pragmatisten aurkako iritzia bere egin zuen, zeren, Carnapek haiek erlatibismopean sartu nahi ez zituen arren, erlatibismo haztegia zen nolabait. Egiazkoa zer zen nahi zuten
|
jakin
, zer eta zeintzuk ziren egiazko enuntziatuak edota postulatuak, hau baitzen modu bakarra ezagutzari oinarri finkoa eskaintzeko. Schlicken joera honek errealismoari buruzko eztabaidan sakondu zuen, hura gorde behar zutela defendatuz —Carnapen eta Neurathen iritzien aurka, hauentzako errealismoa eztabaida metafisikoa besterik ez baitzen— Schlicken aburuz, errealitatea existitu egiten da, gizabanako batek pentsatzen duen edo pentsa dezakeenarekiko independentea izanik; unibertsoan gizakirik ez balego, planetek, adibidez, beren orbitetan biraka jarraituko lukete, zioen.
|
|
|
Vienako Zirkuluan inferentzia induktibo hauek legezkotzat hartzeko modurik onartu ez zutenek, legeen ikusmolde erabat artifizial eta batere ez erakargarri baten menpe ikusi zuten beren burua. Carnapek, bere hasieratan, Aufbau ean esate baterako, ‘Gizaki oro hilkorra da’ motako orokorpen batek hilda daudela
|
dakigun
gizakiei buruz soilik ari direla zioen; gauza bera esan genezakeen ‘Eguzkia egunero ateratzen da’ enuntziatuaren inguruan. Beraz, ‘Bihar eguzkia aterako da’ ez da eguzkiak egingo duenari buruzko enuntziatua, nik iraganean esperientziaturikoaren eta etorkizunean proiektatzen dudanaren deskribapen zeiharra besterik ez baizik.
|
|
|
Schlickek uste zuenaren aurka, Reichenbachek honako argudio honi eusten zion: orokorpen unibertsalak portaera arauak —hau da, etorkizunean zer egin
|
jakin
ahal izateko arauak— bailiran onartzearen ahalegina ez zen bat etortzen zientzia errealak haiek kontuan hartzen zituen moduarekin berarekin, legeak baieztapen edo asertzioak ez direla adieraztearen antzeko zerbait bailitzateke, eta hau ez dator bat zientzi jarduerarekin. Indukzioa kontzeptualizatu egin behar zen, baina zientziagintzari egokituz, hauxe baitzen nolabait Vienako Zirkuluaren filosofia zientifikoaren gidaria.
|
|
|
Miseria hauek osatzen baitzuten benetako desordena, gehienetan ezkutatu nahi den anabasa: zientziaren iruzurrak, obskurantismo politikoa eta diktadoreek eta totalitarismoaren lagunek hain ongi maneiatzen
|
zekiten
apublikotasuna (109 orr.). Areago, metafisikaren ukapenak —zentzugabeko proposizioen gorputza zela eta—, Horkheimerren ustez, ez zion ezagutzari inolako iraultza kognitiborik ekarri, alderantziz baizik:
|
|
|
Gu hemen ibilbide nagusi bat erakusten ahaleginduko gara, Zirkuluaren jite enpirista eta positibista bere neurri juxtura mugatzeko. Mugapen honetan, Zirkulua oro hartuz, Hume, Comte eta Mach sartuko ditugu, alde batera utzitako Stuart Mill, Avenarius edota Helmholtz ere eraginkorrak izan zirela
|
jakin arren
.
|
|
|
Printzipio hauek errealitatea ezagutzeko arazoaren aurrean jartzen zuten Hume. Nola
|
jakin
zer den erreala. Abiapuntu lez, onartzen zuen nahikoa dela inpresioak eta memoria erabiltzea orainaldiko eta iraganaldiko errealitatea baiesteko.
|
|
|
erreko gara eskua sutan sartuz gero, baina sua horrelako ondorioen zergatia delako. Suak erreak eragiten [kausatzen] dituela nola
|
dakigun
jakitean datza arazoa.
|
|
|
erreko gara eskua sutan sartuz gero, baina sua horrelako ondorioen zergatia delako. Suak erreak eragiten [kausatzen] dituela nola dakigun
|
jakitean
datza arazoa.
|
|
|
lege batek, edo zergatikotasunaren beharrezko erlazioak finkatzen duen judizioak, gertakari bat beste batetik sortzen dela erakusten digu. Eta hau
|
jakiteko
ez daukagu zergatik analisi kontzeptualaren zain egon behar, matematikan legez. Orain epailea esperientzia hutsa da.
|
|
|
Esperientzia ez da nahikoa A eta B ren arteko konjuntzioak justifikatzeko etorkizunari begira. Gehienez, probabilitateei buruz mintza gaitezke,
|
jakinda
, dena den, arrazoiketa probable bat gauza guztiak ohituren menpe daudela kontuan hartu behar duen sentsazioa besterik ez dela. Humeren eszeptizismoa, argi dagoenez, petrala zen.
|
|
|
Haatik, Machen tesia hemen gelditu zen; ez zuen ezer gehiago zehaztu bere liburuan, anbiguotasun ontologikoa eta linguistikoa agerian utziz. Hau da, ez
|
dakigu
batasun linguistikoari buruz ari zen —fisikaren hizkuntza edo besteren bat erabiliz—, edo zerbait sakonagoari buruz, non zientziaren objektu oro —materia, gizartea, adimena, etab.— elementu sentikorren batuketa besterik ez litzatekeen.
|
|
|
nola dira posible judizio a priori sintetikoak? Kantentzat, judizio horiek oinarrizko lege fisikoak ziren —mekanika newtondarrarenak eta masaren kontserbazioaren legea—,
|
dakigunez
geroago Einsteinen erlatibitatearen teoriak higatu zituen legeak, azken buruan. Ordezkapen honek —Newtonengandik Einsteinengana—, azken batez, teoria fisikoen jite ez apodiktikoa azaleratu zuen, eta judizio a priori sintetikoen existentzia kontuan ez hartzera eraman zuen filosofia.
|
|
|
Ordezkapen honek —Newtonengandik Einsteinengana—, azken batez, teoria fisikoen jite ez apodiktikoa azaleratu zuen, eta judizio a priori sintetikoen existentzia kontuan ez hartzera eraman zuen filosofia. Matematikaren judizioen izaera nolakoa zen
|
jakitea
baino ez zen falta. Hauek Kantentzat, berriro ere, a priori sintetikoak ziren, baina Frege, Russell eta Whiteheadek erakutsi bezala, matematika logikaren gain era daiteke, eta logikaren enuntziatuak analitikoak direnez, baita ere matematikarenak.
|
|
|
Horregatik, arazoa gainditzeko edo, gutxienez, saihesteko, Russellek eta Whiteheadek ‘tipoen teoria’ eratu zuten. Egun,
|
jakin
badakigu proposamenak, hau da, goian deskribaturiko logizismoak, akats ugari zeuzkala, baina, dena den, proiektuaren alde baliagarri asko erabiliko zituzten Zirkuluko partaideek. Logizismoaren ezinak, gainera, testu honen helburuetatik urrun geratzen zaizkigu.
|
|
|
Tractatus, 2.223: Irudia egiazko ala faltsu den
|
jakitearren
, errealitatearekin behar dugu erkatu.
|
|
|
Azken hau 1926an Jenatik Vienara aldatu zen, hemen irakasle izendatu baitzuten. Esan dugunez, Zirkulua ez zen itxia eta ez zegoen une bakoitzean partaideak zeintzuk ziren guztiz jakiterik, Edgar Zilselekin gertatu lez, inork ez
|
baitzekien
serioski parte hartzen zuenentz. Beste askok, intelektual talde desberdinetan sartuta egon arren, batez ere Reichenbachen Zirkuluan Berlinen, lotura sakonak zituzten, pertsonalak eta teorikoak, Vienakoekin.
|
|
|
Haatik," Bi dogma" artikuluaren argitalpena ez da bakarra Zirkuluaren enpirismoaren amaiera aldarrikatzen. Popperren iritziz, 1934 urterako jada batzuk
|
bazekiten
ikusmolde vienarra gaizki kokatua zegoela: " Denek dakite egun positibismo logikoa hilda dagoela.
|
|
|
Popperren iritziz, 1934 urterako jada batzuk bazekiten ikusmolde vienarra gaizki kokatua zegoela: " Denek
|
dakite
egun positibismo logikoa hilda dagoela. Baina badirudi inork ez duela sumatzen hemen galdera bat egon daitekeela —’Nork egin du? ’ galdera(...) — Uste dut nire erantzukizuna onartu dudala.
|
|
|
Azkenengo hamabost urteetan Vienako Zirkuluaren filosofiaren egitura eta garapenari buruzko ikerkuntzak aurrerapauso garrantzitsuak eman ditu. Exageratzeko beldurrik gabe, esan daiteke egun orain dela hogei edo hogeita hamar urte ezagutzen genuena baino askoz ere gehiago
|
dakigula
Zirkuluaren ikusmoldearen inguruan. Dagoeneko ez dago lekurik aitzakientzat, lehen onartuak izan ziren positibismo logikoaren estereotipo primitiboak ezin dira onartu.
|
|
|
Hortaz, bata igotzen bada, bestea jaisten da. Gainera, erlatibitate orokorrean
|
badakigu
koordenatu sistemen klasea koordenatu sistema guztien osotasuna dela. Zer da, orduan, objektiboa hemen?
|
|
|
Baina etikak ez ditu honela erabiltzen. Demagun tenisean jolasten
|
dakidala
, eta zuetako batek jolasten ikusten nauela, eta" Hara, nahiko gaizki jolasten ari zara" esaten didala, eta demagun hurrengo erantzuna ematen dudala: " Badakit, gaizki jolasten ari naiz, baina ez dut hobeki jolastu nahi"; besteak esan dezakeen gauza bakarra hurrengoa da:
|
|
|
Demagun tenisean jolasten dakidala, eta zuetako batek jolasten ikusten nauela, eta" Hara, nahiko gaizki jolasten ari zara" esaten didala, eta demagun hurrengo erantzuna ematen dudala: "
|
Badakit
, gaizki jolasten ari naiz, baina ez dut hobeki jolastu nahi"; besteak esan dezakeen gauza bakarra hurrengoa da: " Ados".
|
|
|
" Zital jokatzen ari zara", eta hurrengoa botatzen diodala: "
|
Badakit
gaizki jokatzen ari naizela, baina dena den ez dut hobeki jokatu nahi";" Ados" esan dezake, noski; hurrengoa esango luke:
|
|
|
Aipatu d (it) udan beste esperientziaz (esperientziez) —erabateko ziurtasunaren esperientziaz— gauza bera esan daiteke. Ohizko bizitzan guztiok
|
dakigu
zer esan nahi duen salbu egoteak. Nire bulegoan salbu nago, autobusak ni harrapatu ezinean.
|
|
|
Hau gertatuko litzateke" eder" hitzaren bidez esan nahi izango bagenu, kasu," urdaileko mina sortzen duela"; kasu horretan esperientziaz ikasi ahal izango genuke halako antolaketak beti urdaileko mina sortzen duenentz. " Eder" hitza nola erabiltzen dugun
|
jakiteko
, esan zuen pentsatu behar dugula (1) zer den benetako eztabaida edo ikerketa estetikoa, eta (2) ea halako ikerketak benetan ikerketa psikologikoak diren," hain desberdinak iruditu arren". (1) auziari dagokionez, esan zuen" eder" hitza kasik ez dela erabiltzen eztabaida estetikoetan:
|
|
|
Esan zuen Darwinek, bere" emozioen adierazpenean", Frazerrek egindakoa bezalako okerra egin zuela honakoa pentsatzean: " gure arbasoek, haserre zeudenean, kosk egin nahi zutela" azalpen nahikoa dela haserre gaudelarik gure hortzak zergatik erakusten ditugun
|
jakin
dezagun. Esan zuenez, esan liteke Darwinengan egokia dena ez direla halako" hipotesiak", baizik eta" sistema batean gertakari guztiak jarri izana" —gertakarion sinopsia egiten lagundu izana—.
|
|
|
Beraz, gure artean jende ezjakinak gaixotasuna burutik bularrera mugitzen dela esaten duen printzipio beraren arabera, besteak beste. Jakina, irudi bakun hauetan pertsonifikazioak eginkizun handia du, guztiek
|
baitakite
gizakientzat gizakiak (hots, espirituak) arriskutsu izan daitezkeela.
|
|
|
...etak, gizakiarekin animaliek duten harremana eta animalien arteko antzekotasuna eta bereizketa, sexu bizitzaren, jaiotzaren eta heriotzaren fenomenoak, laburbilduz, urtez urte gizakiak bere inguruan hautematen duen guztiak, hainbeste bide desberdinetan gurutzaturik, horrek guztiak bere pentsamenduan (bere filosofian) eta bere ohituretan zeregin bat betetzen duela; edo, are gehiago, horixe da egiaz
|
dakiguna
eta interesgarria iruditzen zaiguna.
|
|
|
Halako sendatze magiko baten ondoren beti esan liteke: gaixotasunak hau ulertzen ez badu, ez
|
dakit
nola esan niokeen.
|
|
|
Azken atalak Wittgensteinen eta gaurko filosofiaren arteko erlazioa finkatzen du. Liburuan zehar, egileek
|
badakite
zer esaten duten. Horrexegatik liburu pertsonala da irakurlearen onurako.
|
|
|
Ohar horietatik orrialde hauek sortu ziren. Funtsezkoak dira Wittgensteinen jarrera etikan eta erlijioan (edo mistikan) erabat desberdina zela
|
jakin
dezagun, Vienako Zirkuluarenarekin konparatuz edo parekatuz.
|
|
|
auzi zientifiko bat azaltzeko hitzaldi ziklo bat nuke eta ez ordu beteko hitzaldi bat. Beste aukera bat izango zatekeen zientzi dibulgaziozko hitzaldia deitzen dena ematea; hau da, egiaz ulertzen ez duzuen zerbait ulertzen duzuela sinestaraztera zuzendutako hitzaldi bat, horrela, nire ustez gizaki modernoaren nahirik zitalenetakoa asebetez, hots, zientziaren azken aurkikuntzekiko azaleko
|
jakin
mina. Aukera hauek arbuiatu ditut eta nire ikuspegitik garrantzi orokorra duen gai batez mintzatzea erabaki dut, zuen ideiak argitzen laguntzeko asmoz (honi buruz esango dudanarekin ados egongo ez bazinate ere).
|
|
|
Baina Vienako kulturari buruzko ikerketen artean, oso erraza da irakurtzeko eta bere 248 orrialdeak nahikoak dira Vienako hybris eta gainbehera aztertzeko. Paregabea da burgesia austriarraren
|
jakin
min kulturalera eta arinkeria tragikora hurbiltzeko (Kierkegaardi jarraituz, kapitulu baten izenburua" In Vino Veritas" da). Oso orekatua.
|
|
|
Hasiko naiz. Gaia,
|
dakizuen
moduan, etika da, eta Principia Ethica liburuan Moore irakasleak hitz horretaz emandako azalpena hartuko dut. Hurrengoa dio:
|
|
|
[Urrezko abarra, I bol., 237 orr.13 Jakina, herriak ez du benetan sinesten subiranoak halako botereak dituenik; subiranoak soberan
|
daki
ez duela halakorik, eta baldin eta ez badaki, ergela edo eroa da. Baina, jakina, bere boterearen ideia moldatuta dago, —herriaren eta subiranoaren— esperientziarekin bat etortzeko moduan.
|
|
|
[Urrezko abarra, I bol., 237 orr.13 Jakina, herriak ez du benetan sinesten subiranoak halako botereak dituenik; subiranoak soberan daki ez duela halakorik, eta baldin eta ez
|
badaki
, ergela edo eroa da. Baina, jakina, bere boterearen ideia moldatuta dago, —herriaren eta subiranoaren— esperientziarekin bat etortzeko moduan.
|
|
|
Garbi dago orduan ohiturari sakontasuna ematen dionak gizaki bat erretzearekin lotura duela20 Jai jakin batean gizakien gainean zaldizkoarena egitea ohitura izango balitz (zaldiko jokoan bezala), ez genuke hemen ezer ikusiko garraiobide bat baino, zaldiaren gaineko zaldizkoa bezala. Baina,
|
jakingo
bagenu herri askotan ohitura izan dela, adibidez, zaldiz ibiltzeko esklaboak erabiltzea eta, esklaboak zalditzat hartuz, jaialdi batzuk ospatzea, orduan gaur egungo kalterik gabeko ohituran zerbait sakonagoa eta arriskutsuagoa ikusiko genuke. Galdera hurrengoa da:
|
|
|
Eta, irudi honen bidez, sakontasuna lortzen du bat batean.
|
Jakingo
bagenu botoiez egindako pastela, kasu batean, nolabait, botoiak egin dituenaren ohoretan prestatua izan dela, eta eskualdean ohitura honek bizirik iraun duela, ohitura honek bere" sakontasuna" galduko luke, non eta sakontasun hau ohituraren beraren gaurko itxuran sartuta ez badago. Baina halako kasuan hurrengoa esaten da:
|
|
|
" ezbairik gabe ohitura hau oso zaharra da". Nola
|
dakigu
hau. Hau bezalako ohitura zaharrei buruzko adierazgarri historikoak daudelako, besterik ez?
|
|
|
Eta norbaitek hurrengoa galdetuko balu: " nola
|
dakizu
hau?", esan dezakedan gauza bakarra hauxe da: " gizakiekin esperientziak erakutsi dit".
|
|
|
Arazketa eta eguzki pentsamenduen arteko konexioari buruzko ezer
|
jakin
ez arren, nonbait agertu zuela suposa zitekeen.
|
|
|
Puska jakin bat hartzen zuenari cailleach bela tine deitzen zioten, hots, Beltaneko carline a, lotsabide handiko izena. Hura
|
jakiten
zenean, bildutako batzuek hari heldu eta sutara botako zutelakoa egiten zuten; baina gehienak tartean jarri eta erreskatatu egiten zuten. (...) Eta jendeak jaia gogoan zuen bitartean, hilda bailegoen hitz egiten zuten cailleach bela tine az" (Urrezko abarra, II bol., 289 orr.).
|
|
|
Ziurraski, hura pittin bat ikasiz gero, filosofia, unibertsitatea, etika, zientzia, mundua eta, batez ere, gu geu, erabat desberdinak izango ginateke. Ez
|
dakit
okerragoak ala hobeak, baina bai desberdinak.
|
|
|
Hortik datorkigu Wittgenstein ipurtarina zelako susmoa. Baina irakurleak
|
jakin
behar du hau hurrengo orrialdeak irakurtzen hasi baino lehenago. Espiritu mugikor hori gabe ez ditu sekula Wittgensteinen ideiak hartuko eta suzedaneo filosofiko batean geratuko da, Wittgenstein urardotu bat maneiatuz.
|
|
|
Hala, Austria Hungariako Inperioan sortutako artista, zientzialari eta pentsalariak (Freud, Weininger, Schonberg, Webern, Berg, Mahler, Brahms, Strauss, Kokoschka, Schiele, Klimt, Klinger, Kubin, Loos, Otto Wagner, Kraus, Hofmannsthal, Schnitzler, Roth, Trakl, Rilke, Kafka, Hertz, Boltzmann, Kelsen, Schumpeter, Hayek, Mauthner, Vaihinger, Avenarius, Mach, Schlick, Neurath, Godel, Brouwer, Popper, Zweig, Musil eta Kakaniako beste seme alaba batzuk) gizaki modernotik haratago daude, Robert Musilen esanetan, hil ondoko edo hil osteko gizakiak direlako. Haiekin Aro Berria krisian sartu zen, kultura postkantiarrean, Nietzschek sortutako ildoan, giza gaindikoak zirelako, hori
|
jakin gabe
, Habsburgen inperioaren eta jainkoen gainbeheran.
|
|
|
Bizitzaren balioak zientziatik kanpo geratzen dira, baina hori zientziaren zurubi edo eskaileratik igo ondoren bakarrik
|
dakigu
. Hemen mistikoaren sustraia topatzen dugu gure harridurarako:
|
|
|
Ez baituzu ulertuko. Ez
|
dakizu
bere gaiaren berri. Baina, agian, honen berri badakizu, liburuaren zentzua etikoa baita.
|
|
|
Ez dakizu bere gaiaren berri. Baina, agian, honen berri
|
badakizu
, liburuaren zentzua etikoa baita. Behin, hitzaurrean, orain agertu ez den esaldi bat jarri nahi nuen eta orain esaldi hori idatziko dizut lan honetan zure gakoa izan dadin.
|
|
|
Isiltasun hori harridura batean jaiotzen da behin eta berriro, Aristotelesek Metafisika ren hasieran utzi zuen moduan: gizaki guztiek berez dute
|
jakiteko
guraria, gauzen aurrean harridura sentitzen dugulako. Eta hori da gure harridura eta hunkipena munduaren aurrean.
|
|
|
Bide hori hartzera kondenatuak gara, ez baitugu beste biderik. Baina
|
jakin
behar dugu bide honek ez duela helmugarik: beti harrituta geratuko gara gauza baten edo bestearen aurrean.
|
|
|
|
Bazekien
hori Wittgensteinek. Arestian aipatutako gutunean, Tractatus aren zentzu nagusia ez zegoela idatzita esaten du.
|
|
|
Utz iezadazue munduaren existentziaren aurrean hunkipenaren esperientzia berriro bururatzen, eta utz iezadazue hura deskribatzen modu desberdin samar batean. Guztiok
|
dakigu
ohiko bizitzan miraria zeri deituko geniokeen. Jakina, funtsean, inoiz ikusi ez dugun gertakari bat da.
|
|
|
...etak, gizakiarekin animaliek duten harremana eta animalien arteko antzekotasuna eta bereizketa, sexu bizitzaren, jaiotzaren eta heriotzaren fenomenoak, laburbilduz, urtez urte gizakiak bere inguruan hautematen duen guztiak, hainbeste bide desberdinetan gurutzaturik, horrek guztiak bere pentsamenduan (bere filosofian) eta bere ohituretan zeregin bat betetzen duela; edo, are gehiago, horixe da egiaz
|
dakiguna
eta interesgarria iruditzen zaiguna.
|
|
2001
|
|
|
Balentria horren izena filosofia da. Horregatik, Platon itzal egin diezaioketen lehiakideen begirale arduratsua da; asko zegoen jokoan, eta berak
|
bazekien
hori. Lehiakide horiek, nagusiki, artisauak, politikariak (hizlariak eta sofistak), militarrak eta olerkariak ziren.
|
|
|
Eta horrez gain bere gaiaren eremu osoan epaiketa lanak egiteko gai izan du. Baina lonek, berak onartu bezala, Homeroz bakarrik
|
daki
, beste poetez ezer ez dakielarik. Honen aurrean, eta logikari jarraituz, Sokratesek frogatu egiten dio Homero ere ez duela ulertzen; singular bat, kasu honetan olerkaria, egia irizpideen unibertsaltasunetik abiatuta bakarrik uler baitaiteke.
|
|
|
ezaugarri honek banakoaren emozio momentuak besterik ez ditu aintzat hartzen. Hau da, lon hunkitu egiten da, barre egiten du, negar ere bai, baina ez
|
daki
zertaz ari den hizketan eta ezta zer egiten duen edota non antzezten ari den ere; eta hauxe da hiritarrei kutsatzen dien portaera, norberaren kontrolik eta argitasunik gabeko portaera itsua. Erabakigarria hemen kutsadura da, eta honen bitartez autonomia eta urruntze intelektual oro galdu egiten dira.
|
|
|
Platonentzat demokrazia honetan politikak bere espezializazioa galtzen du: guztiok onartzen dugu marinelak mareak eta izarren kokapena ezagutu behar dituela, eta untzia nola maneiatu ere
|
jakin
behar duela, bestela merkantziak alde batetik bestera garraiatzea ez bailitzateke posible izango, ezta itsasotik bizirik irtetea ere. Baina demokrazian edonork parte har dezake politikan, baita ezjakinenak ere, hiritar diren guztiek baitute hitz egiteko eta beraien iritzia plazaratzeko askatasuna.
|
|
|
Esandakoaren ulermenari egia irizpideak aplikatzeko ez dira gai: lon errezitatzaile bikaina izango da, baina errezitatzen ari denean ez
|
daki
zertaz ari den.
|
|
|
Sokratesek, baina, haien jakinduriagatik entzutetsuenak zirenak ezagutzen zutela esaten zuten horretan benetan ezjakin hutsak zirela erakutsiz agerian utzi zuen azalaren benetako mamia: jeneralek ez
|
dakite
adorea zer den, politikariek justizia zer den ere ez... Gainera, oinarri eta baliorik gabeko eredu kulturalak daude indarrean:
|
|
|
3 Garai klasikoko hezkuntza grekoari buruz era erraz batean gehiago
|
jakiteko
: R.
|
|
|
Adierazten den horren egiazkotasuna ala faltsutasuna erabakitzeko gaitasuna edukitzea, besterik ez. Beraz, Platonen ustez zerbaiten esanahia ulertzea adierazitakoa egiazkoa ala faltsua den
|
jakitea
da. Esanahia duena halabeharrez izango da egiazkoa ala faltsua, esanahiaren ikuspegi egibalioduna defendatuz.
|
|
|
Esanahia duena halabeharrez izango da egiazkoa ala faltsua, esanahiaren ikuspegi egibalioduna defendatuz. Eta ez dago interpretaziorik interpretatzen den hori egiazkoa ala faltsua den
|
jakin gabe
, kasu honetan, olerkariak adierazitako esanahiaren egiazkotasuna ala faltsutasuna bereizteko gaitasunik gabe. Beraz, interpretariaren lana ez da ulertzen ez den mezuaren argitze lana bakarrik.
|
|
|
Benetako jakintzaren jabe (teknikaren jabe) izango balitz, lonek gainerako olerkari orori buruz ere
|
jakin
luke, denek gai berei buruz hitz egiten baitute, Sokratesek jarraian dioen moduan:
|
|
|
Baina, orduan, nola da posible trebetasuna unibertsala ez izatea? lonek Homerori buruz asko
|
badaki
, horrek Homerok hainbat eta hainbat gauzei buruz esandakoak ulertzen dituela esan nahi du, bestela esanik, Homerok haiei buruz esandakoak egiazkoak ala faltsuak diren erabakitzeko trebetasuna duela. Eta berdin luke gainerako olerkariekin, hauek gauza berei buruz hitz egiten baitute.
|
|
|
Beraz, olerkigintza —rapsodika bezalaxe— ez da teknika bat. Jorratzen dituen gai horiek guztiak beraietan adituak direnek ezagutuko dituzte hobekien eta, ondorioz, Platonen aburuz olerkigintzak meta diskurtso artikulatzailea izateari utzi lioke, ez
|
baitaki
hitz egiten duen horri buruz. Bere lekua, nabaria denez, filosofiak hartu du.
|
|
|
Eta inspirazio honen eraginpean aurkitzen dira bai olerkaria, bai rapsoda, hala nola publikoa bera ere. Olerkaria jainkoaren bitartekari soila da eta ez
|
daki
ezer hitz egiten duen horri buruz; rapsodak, bere aldetik, inspirazio honek hartuta, esaten dituenak ez ditu esaten jainkozko inspirazio kate horren menpe dagoelako baizik. Inspirazio katearen azken muturrean, berriz, publikoarekin egiten dugu topo.
|
|
|
Sokratesek, ordea, berean jarraitzen du, eta eraso berri bati ekiten dio arazo beraren inguruan, arteen eta hauen ezagutzaren inguruan, hain zuzen. Nork
|
jakingo
du gehiago arrantzaz —dio Sokratesek—, rapsodak ala arrantzaleak, lonen erantzuna argia da:
|
|
|
Baina, zer gertatuko litzateke zu igarlea izan eta benetan bi olerkariek modu berdinean esandako gauzei buruz azalpenak emateko gai izango bazina?
|
Jakingo
al zenuke modu ezberdinean esandako gauzei buruz ere azalpenak ematen, lon.
|
|
|
Sok. Ondorioz, nire lon maitea, zenbakiei buruz hitz egiten duten askoren artean, batek gauza hoberenak esaten dituenean, honek
|
jakingo
du, noski, nork hitz egiten duen ondo.
|
|
|
Sok. Beraz, gai hauei buruz hitz egiten duten hainbeste pertsonaren artean nork dioen ondo eta nork gaizki, pertsona berak
|
jakingo
duela diogu; edota, pertsona honek gaizki hitz egiten duena ezagutzen ez badu, ondo hitz egiten duena ere ezagutuko ez duela diogu, gutxienez gai berari buruz ari denean.
|
|
|
Orduan, ezagutzen al duzu norbait Aglaofonteren seme den Polignotok8 zer nolako gauzak margotzen dituen ongi eta zein ez adierazteko gai dena, baina ez beste margolariei dagokiena? Eta norbaitek beste margolarien lanen azalpen bat egiten duenean bera loak daramala dago, zalantzak ditu eta ez
|
daki
zer berri gehitu, baina beste margolari bati buruz, Polignotori edo zuk nahi duzun beste bati buruz, bere iritzia azaldu behar duenean, orduan esnatu eta aditu egiten du, esateko asko duelarik. Ezagutzen al duzu?
|
|
|
Eta olerkari bakoitzak Musak bultzatzen duen genero hori bakarrik konposa dezake ongi, batek ditiranboak konposa ditzake, beste batek gorazarreak, beste batek hiporkematak, beste batek olerki epikoak eta beste batek janboak. Beste generoei dagokienez olerkari hauetako bakoitza ezjakina da, gauza hauek ez baitituzte artearen bidez esaten, botere jainkotiarraren bitartez baizik; izan ere, gauza bakar bati buruz ongi mintzatzen teknikari esker
|
jakingo
balute, jakingo lukete gainerako guztiei buruz ere ondo hitz egiten.
|
|
|
Eta olerkari bakoitzak Musak bultzatzen duen genero hori bakarrik konposa dezake ongi, batek ditiranboak konposa ditzake, beste batek gorazarreak, beste batek hiporkematak, beste batek olerki epikoak eta beste batek janboak. Beste generoei dagokienez olerkari hauetako bakoitza ezjakina da, gauza hauek ez baitituzte artearen bidez esaten, botere jainkotiarraren bitartez baizik; izan ere, gauza bakar bati buruz ongi mintzatzen teknikari esker jakingo balute,
|
jakingo
lukete gainerako guztiei buruz ere ondo hitz egiten.
|
|
|
Arrazoi hauengatik jainko honek olerkari haiei beraien arrazoitzeko ahalmena kentzen die, eta haietaz baliatzen da zerbitzari izan daitezen, jainkoek aukeratutako profeta eta igarleekin ere gertatzen den legez; eta guk, entzuten dugunok,
|
jakin
dezagun ez direla haiek, arrazoimena beraiengan ez duten olerkariak, hainbeste estima merezi duten gauza horiek esaten dituztenak, beraien bitartekaritzaz mintzo den jainkoa baizik. Eta argumentu honetarako froga handiena da Kaltzididako Tiniko19, berak inoiz ere ez baitzuen gogoratzeko moduko olerkirik egin, denek ezagutzen duten peana izan ezik, kantu guztietan ederrena agian, berak dioen moduan" Musen aurkikundea" besterik ez.
|
|
|
Sok. Orduan,
|
badakizu
zeuok ere ikusle gehienengan gauza berak eragiten dituzuela, lon.
|
|
|
lon. Oso ondo
|
dakit
, antzezten dudan bakoitzean goitik, tribunatik, negar eginez ikusten baititut; ikusteko ikaragarria den zerbaiti arreta handiarekin begiratuz, esandako gauzen aitzinean harritu egiten dira. Honela, bada, beharrezkoa da nik beraiei arreta handia eskaintzea.
|
|
|
Sok. Ba al
|
dakizu
, beraz, ikusle hori aipatzen nizkizun eraztun horietan azkena dela. Harri imanaren eraginpean batak bestearengandik indarra hartzen duten eraztun horietan azkena dela?
|
|
|
Zu, lon, azken hauetako bat zara, zu Homerok hartzen zaitu. Norbaitek beste olerkari baten pasarteren bat abesten duen bakoitzean, loak hartzen zaitu eta ez
|
dakizu
zer esan; baina norbaitek olerkari haren kantu bat abestu orduko, esnatu eta zure bihotza pozez saltoka hasten da, esateko gauza asko dituzularik. Izan ere, Homerori buruz diozuna ez baita teknika edo arteren batek erakutsia, dohain jainkotiar bati esker eta jainkoren batek hartua egonik esandakoa baizik.
|
|
|
Koribanteak, zehazki beraiek hartu dituen jainkoaren abestiez soilik jabetzen diren moduan eta, gainerako abestiei inolako jaramonik egin gabe, abesti horietaz hitzen eta formen bidez erraztasunez aritzen diren moduan, zu, lon, era berean, norbaitek Homero aipatzean aberatsa zara, baina gainerakoei buruz zer esan ez
|
dakizula
egoten zara. Hauxe da zure galderaren zergatia, Homerori buruzko zure jakituria oso aberatsa delako besteei buruzkoa kaxkarra den bitartean, ez baitzara Homerori buruzko jakituna arteren bati esker, dohain jainkotiar bati esker baizik. lon.
|