|
2003
|
|
|
Izatez, Mammaliaizena1758.urteanplazaratuzuenCarolusLinnaeus botanikari suediarrakSystemanaturaeliburuarenhamargarrenargitarapenean, taldehorretanbesarkatuz, halagizakiak, tximinoak, saguzarrak, nagiak, baleaketaelefanteak, kasurako,
|
nola
, gainerakoanimaliailedun, hiru belarri hezurdunetalau ganbarako bihoztunak.Horrelajokatuz, titia klasezoologikohorrenikonobihurtuzuen, latinezkomamma, mammaebaitagoMammaliahorrenoinarrian.Denadela, LondaSchiebinger ekekintza politikotzat daukaklasearenizendapenberria.
|
|
|
...nik.Nietzsche renideiak, izatez, 1890ekohamarkadanhasizirenezagutzen Frantzian, filosofoakburuagalduostean, eta, arrakastagalantalortuzutelarik, kontinenteosokoletra munduan barreiatuziren.Frantzian1898z geroztikiritsizitzaienentzuterikhandiena, batez erealdizkaribidez, eta LehenMundu Gerlaraarteluzatuzen.MendearenbueltaniritsizirenhaizeberrihorienlehenufadakEuskalHerrikoidazlebatzuenganaino, hala
|
nola
, MigelUnamunoetabatezerePioBaroja() etaRamirode Maeztu() nabarmendubehardirelarik.Esaterako, idazle gasteiztarrak1899anargitaratutakoHaciaotraEspañaliburuakNietzsche ren ideiakbereganatuditu, baina, izenburuakberakdioskunez, EuskalHerriaz landarabesteerreferentzia sistema batdugogoan.Nietzsche ren euskal irakurketabatgeroagoetorrikoda, berezikiBarojareneskutik, baina, XIX. mendegoieneanidazleoke...
|
|
|
Ezzautalarikbizkitartean amodiohorihainbitxia, ezzikina,
|
nola
gizonagizonarijarraikaraztenduena; ihizibatzuenartean, halanola ttittarretan, arrak arrekinikustenohidirenbezala, udakoberohandietan...
|
|
|
|
Nola
hesihazkarraogi landarenedomahastiareninguruan, halahaladagoguremintzayaEskual herriareneremuetan.Sinestezuzen, bizimoldeonetagureohiturazaharguziakzaintzenetatiesoatchikitzenditu; bainanbazterretakogezurkeria, egite makhur, azturaarrotzetagachtoakurruntzenditu.
|
|
|
bata, eta, historiaurrearen aurrekogaraia, bestea.Aro bionartekomuga, Joserrarenarabera, SabinoAranarenetenideologikoak ezarrizuenXX.mendearenhasieran.AlbertConstantinjaunmedikuaren obrarenizariaezezagunadugunarren, gureustezezda banakoisolatubaten ekoizpena.Ezdagotalde lanaizandelaesaterik, beharbada, baina, baisare batenbaitaneginzela. Sare horretakokorapilobatzuenizenaklehenagotik ere ezagunakziren, hala
|
nola
, Buruzain eta Etxepare. –Ekimen kolektibo, tzatjoaizatekolaxoegiaizanzitekeensarehori.Ados.Alabaina, erakutsiditugundatuenargira, edohobetoesanda, erakutsiditugunzantzuenarabera, norainotrinkotudirasarearentroinuak, antzemandugun perspektibaberrian. BaaldagoAtharratzekotaldeazberbaegiterik?
|
|
|
Konturatuzarenez, pasartehonetanlehenagoaipatuditugunzenbait zantzubarruntadaitezke, nahiizanezgero, goianadierazitakoezgain, hala
|
nola
, naziotasunbikoitzarena(. Frantziako buruzagiek...Euskal Herriko xisterazkari?), edota, HamalaukoGerlarekikoepeltasuna(, bete... bereeginbidea?). Areago, gerlaamaituzenetikurtebatzukjoandirela, harengomutalausotueginda, etakirolariennorgehiagokamoduraaurkeztendigu(. Alemanekilakobekoz bekoizigarrian?), gudu tokietanbiziizandakoneke etasufrikarioguztiakdesdramatizatuz edo.
|
|
|
...rfrançaise, PourrenaîtreetaVerslaDémocratieNouvelle.Egiaesateko, guztizezezagunsuertatuzaizkitzerrendaturikoak, baina, Etxeparekdioenez, horiexekdiralubakietako, orduluzeenkalitzekohoberenak, aharrosia haidurkienikurrundudaukutenhek?. Bestalde, etxeanlasaiirakurritakoez argibidedesberdinakdauzkagu, han hemenkaagertudirenak, delaliteratura kritikamodura plazaratutakoak, halaTxominAgirrerenGaroa,
|
nola
JeanBarbier enPiarres?, delaeskutitzenbateanaipatuta, adibidez, Axular, Bergson, Azkue?, eta abar, bainaezindazerrendaagortzailerik osotu.Bistakoadenez, besteliburuhaueketaezagutzenezditugunbesteaskoez zituenirakurrimendi txoko hartakodenborarenluzeakalitzekosoilik.
|
|
|
IruñeanezagutunuenPiarresLafitte, 1978.urtekoudan.LeioakoikasturteaamaituetaVI.UdakoEuskalUnibertsitaterajoateaerabakinuen, artean ikaslegazteetaberdeanintzela. Hantxeeginnuentopoeuskalunibertsoagaz, eta hantxeikusinituenbertatikbertaraeuskalizarrikargitsuenak, hala
|
nola
, JoseMigelBarandiaran, ManuelLekuonaetaPiarresLafitte, soilik edadetuenakaipatzearren.HandikaurreraurterikurteitzulinaizUEUra, eta, egiatan, benetakoeskolaizandaniretzat.Iruñakohartazlanda, bestebihirubiderrezsuertatunaiz aita Lafitterekinbatera, etapribilegiatu batnintzelapentsatuizan dut harenondoanegon naizen bakoitzean, kasik osmosi hutsez ikasten baitamaila horretakomaisuekaz.
|
|
|
Konturagaitezen.Batetik,, jakintsuhanitzek, diotena, hainzuzenere Laplace ketaberedizipuluek, Lafitteren erantzuneanEtxepareren, gogoetageologiko, bihurtuzaiguhuts hutsean.Bestalde, Etxepareren pasartean
|
?
nola, izandena(= ezdakigunolaBiziazamatzeko), Lafittek, nork, bilakatudu(= nesaitàquiattribuerl' originedelaVie), uraberepentzeraino bideratuz, noski.Hirugarrenik, bat bateanpasartearenegileaezdaganorazkomedikubatidaztenguremaisuadena, kontenplalari zuztarbakobat baino(=, notrecontemplatif?). Lafitterikasueginez, ezdagoesanbeharrik, pasartehorrekdiletantebatenbazkalostekodigresiomerkearenba...
|
|
|
Badakiguiadeusororenburuan. Badeaerrotikezagutzendugunzerik? Hoinbertzemenderenondotik, belharostobatbakarraezdueginahal ukanorainogizonak, ezetaerezilatuberanundikhelduden, noratdoan, zerdenzerugainhortan, noradinodoatzinhorkoeremuak,
|
nola
gauden zenbeiturtezbizirikgero itzaltzeko, heriotzeakeahiltzengituenezosoki, alabertze norapeitbertze itxurabatekinapaindurikalharateremaiten. Lurhuntakoitzulikezberez, ezdaudeagureargiakbethiheintsubat, hitzakbaizikedo izenakezdirelarikaldatzen?
|
|
|
Euskararenalde, laborantzarenalde, zerobraederragorik?
|
Nola
ohorahobeki, etaatxikgubaitanAbbadiehandiarenlanengibelondoa?
|
|
2006
|
|
|
zaldia. Oraingoankopetan izarzuri etaguziizateaeskatzen baitzuen, bas koion poemaguzizko izanbeharzuenak. Horregatikjakinnahiko nukenik, pasartehori
|
nola
, noiz, etanork txertatua denEuskaldunakpoeman. Itsuak ereikusbailezakeburniziria haritzenborbuhurrianbainobehartuagoriksar tua dagoela. Iru Bigaen Zerga. AzkenOlagizonarenezaguneko leienda horren sarreran.
|
|
|
Ernebigarrenbertsohorri.Zermodugaiztoda hori, bertsoahasteko?: . Berdabiokosemianaizta,/ adiosauzo nobliak?. Gainera, nori,
|
nola
, esan Berdabiok kartzelatik, adiosauzonobliak, delakohori. Baaldoabainora. Beraznondi, k norakoa izalitekne, nin hemendikajoatiak, hori?
|
|
|
Eta, hara
|
nola
ageri ziren,, adio, eta, urkabe?
|
|
|
Norkpentsa, ordea, lekuonatarrenliluratragikoa, Bortegarairenhortatik ekarria izandaitekeenik Berdabiokosukaldera? Gainera, ahozko literaturan lekuonatarrekerakutsidutensentiberatasunetamaisutasun gorenarekin,
|
nola
ba?...
|
|
|
ETXEKOPATENTEA
|
NOLA
HERRITARTU
|
|
|
Itsua ezdenak, ikuslezakeoperaziokirurjiko luzeetakonplikatuhori, obsesio zahar baten moduan
|
nola
joan den mila aldetatik gorpuzten.Eta hagitz ongiulertzekodaguzia.Lekuonatarrakhurbiletikukitzen baitzituen gaihonek, etaAzkuek etaAitaDonostiakezbezalako urrezkoukitua eman beharrazeukaten, ofizioko espa41 etaohoregosehutsagatik besterik ezbazen ere; baina, funtsean, haiekherrixaloagandikbildutakoa, gaihonekin deus ikustekorikezdutenasmazioapainekinnahastubesterikezduteegin.
|
|
2007
|
|
|
Eskerrak eman nahi dizkiegu,
|
nola
ez, tesirako funtsezko iturriak eskaini dizkiguten orduko garaikideei. Informazio baliagarria eskaintzeaz gain, eskertzekoa dena, ez genuke esan barik utzi nahi lan hau osatzeko eta orokorrean ikerkuntza mailan burutu dugun lan interesgarriena, aberasgarriena eta politena izan dela.
|
|
|
Eta
|
nola
ez, eskerrik asko Piarres> La, tteren> ekintzabideak>() > kultura> jasoko> euskaltzaleen> sarearen> baitan> tesia osatzeko laguntza handia eskaini didaten Joseba Agirreazkuenaga eta Javier Díaz Noci zuzendariei; esker mila jakinarazi didaten gaiari buruzko ezagueragatik eta nirekiko izan duten begiruneagatik.
|
|
|
Eta,
|
nola
ez, 20 eta 30 hamarkadetan bizirik zirauten antzinako aldizkariez gain, 1920.eko hamarkadan berean Iparraldean sorturiko aldizkariak hartuko ditugu kontuan, garaiko ekintza intelektualen isla ere izan baitziren, hala nola: Gure> Herria, Bulletin> du> Musée> Basque> eta Aintzina.
|
|
|
Eta, nola ez, 20 eta 30 hamarkadetan bizirik zirauten antzinako aldizkariez gain, 1920.eko hamarkadan berean Iparraldean sorturiko aldizkariak hartuko ditugu kontuan, garaiko ekintza intelektualen isla ere izan baitziren, hala
|
nola
: Gure> Herria, Bulletin> du> Musée> Basque> eta Aintzina.
|
|
|
Aurrera jarraituz, Bigarren Mundu Gerraren garaian Piarres La, tte mobilizatua izan zen. Frontetik bueltatzean, Ustaritzeko Apaizgaitegi Txikiko klaseekin jarraitu bazuen ere, alemanen kontrako erresistentzian ere ari izan zen La, tte, hala
|
nola
Uztaritzetik Arnegirako sarearen antolaketan parte hartuz. Apaiz izatea lagungarri suertatu ei zitzaion La, tteri:
|
|
|
Ostera, La, ttek Gotzon Garate eta José Azurmendi goraipatzen zituen, aurre egin baitzioten materialismo horri. Era berean, gustuko zituen Maurice Blondelen jarraitzaileak, hala
|
nola
, Georges Lacombe eta Etienne Salaberry.
|
|
|
Azkenez, aipatu beharra dago Aita Yves de la Brière jesuita, La, tteri aholkuak eman zizkiona, hala
|
nola
Aintzina> sortu edo mugimendu euskaltzalearen egitaraua idatzi orduko, ideia euskaltzaleak ez zirela doktrina katolikotik urruntzen egiaztatuz. La, ttek berak eskaturik ikuskatu zuen De la Brièrek egitamu euskaltzalea, frogatzen duena irakasle jesuitarengan zuen begirunea.
|
|
|
Azkenez, Ybarnégarayren kiroletarako gaitasuna, eta bereziki 1921ean Pilota Federazio Frantsesaren buru izendatu izana? euskal botoak erakartzeko egoki suertatu baitzitzaion79 Berriro esango dugu orduko gizarte euskalduna guztiz kontserbadorea zela eta antzinako euskal ohiturak eta bizimoldea iraunaraztearen aldekoa, hala
|
nola
, euskara mintzaira, kristautasuna eta pilota kirola. Ulergarria da, beraz, Ybarnégarayren arrakasta Euskal Herriko hauteskundeetan.
|
|
|
Horrekin batera, Elizak aldizkariak argitaratzeari ekin zion, hala
|
nola
Comité> dHistoire> t> dArchéologie>. Revue> de> ascogne>() bihurtu zena? > eta garai hartan guztiz esanguratsua izan zen Etudes> Historiques> et> Religieuses> du> Diocèse> de> Bayonne>() 110, non idatzi zuten Pierre Haristoyk111 eta Victor Dubaratek112, Errepublikaren kontrako histor...
|
|
|
Suposa daiteeken legez, Eskualduna> argitalpen xuria izanda eta Le> Réveil> Basque> errepublikar edo gorria, bien arteko kontra egitea etengabekoa izan zen. Kontrakotasun hori Ipar Euskal Herriko politikaren ezaugarriaren isla baino ez zen, J. Díaz Nocik azpimarratu duen bezala119; pertsonalismoa ere aipatzen du Díaz Nocik garaiko egoera politikoaren ezaugarri legez, hau da, potere politikoa pertsona batek izatea, hala
|
nola
Berdolyk eta Louis Etcheverryk.
|
|
|
Jakina, Le> Réveilen idatzi zutenak errepublikazaleak ziren, hala
|
nola
, Jean Baptiste Elissamburu, hain zuzen ere, gorago aipatu dugun Michel Elissambururen lehengusua; Jean Baptistek Piarres> Adame> lan ezaguna argitaratu zuen Le> Réveilen, pasarteka, Michel lehengusuaren Errepublikaren kontrako salaketei dagokienez, aipatu Hirur> Errepubliken> ixtoria> liburuan, Le> Réveilek aurre egin zien akusazio horiei Errepub...
|
|
|
Azkenean, Frantziako prefetak deliberamendua aldatu egin zuen eta apaizei ordainduko zien, baldintza bat betez gero: apezpikuak apaiz euskaldun batzuk parrokiaz alda zitzala, hala
|
nola
, Diharassary Kanbotik Orzaizera, Agorréca Orzaizetik Donazaharrera140, Mériatéguy Lasatik Donaixtira, Patient Ezterenzubitik Lakarrara, Delgué Donaixtitik Lasara, Mendiboure Aiherratik Ainhoara, Harriet Donaixtitik Aiherrera, Mendiboure Altzürükütik Ainhizera, Bidart Hoztatik Altzürüküra, Larronde Aldudetik Urruñara, Chagé Lucqetik Bénéjacqera eta Tréginé Arrenetik Barrautera141.
|
|
|
Eskualdunanera heltzen ziren artikulu guztiak berrikusten zituen eta bere ustezko gramatika huts guztiak zuzentzen. Horrela, Hiriart Urruty hil zenean eta Jean Blaise Adémak Eskualdunaren zuzendaritza hartu zuenean, idazle batzuk maizago idatzi zuten Eskualdunan, hala
|
nola
Jean Etcheparek eta Jean Saint Pierrek. Bide batez, hona hemen Piarres La, tteren iritzia Jean Etchepareren idazkerari buruz:
|
|
|
Gerra garai hartako Eskualdunak, herritarrak adoretu zituen gehiago produzitzeko eta aurrezteko (Produire et épargner sont les devoirs de larrière169). Beste aldetik, Soldaduen egitekoa goraipatzearekin batera170, hauen egoera eta premiak azaldu zituzten, hala
|
nola
, Jean Elissalde Zerbitzari k; Jean Etcheparek eta Jean Saint Pierrek Eskualduna> soldaduei bidal ziezaien eskatu zuten: Etchean irakurtu eta igorazazue Eskualduna soldadoeri171 Iheslariak gaitzetsi egin zituen172; horrela, Gobernu frantziarrak desertzioa zigortuko zuen legea kaleratzera zihoanean, Eskualduna> lege horren alde agertu zen:
|
|
|
1924an Jean Blaise Adémak zuzendaritza utzi eta Jean Saint Pierre izendatu zuten Eskualdunaren zuzendari. Eta beti legez, zuzendari berriarekin batera idazle berriak sartu ziren astekarian, hala
|
nola
Piarres La, tte.
|
|
|
XIX. mendearen amaieran pentsamolde positibista nagusitu eta erromantizismoa baztertua izan bazen ere (gogoratu sociétés savantes en garapena, ezagutza objektiboaren aitzindariak), X X. mendearen hasiera berrikuntza ekonomikoek bereizi zuten, industrializazioa eta hirigintza bilakatu baitziren. Euskal Herrian, ohitura zaharrak kolokan jarriko ziren beldurra sortu zuten berrikuntzok (gogoratu euskaldunen pentsamolde kontserbadorea ere), neurriak hartzera bultzatuz, hala
|
nola
, 1902ko irailaren 11n Eskualzaleen Biltzarra elkartearen sorrera.
|
|
|
Landerreche, Martin: Euskarari
|
nola
iraupena eman, Eskualzaleen Biltzarra, Honoré Campion éditeur, 1911, 8 orr.
|
|
|
Izan ere, Eskualzaleen Biltzarra X X. mendearen hasieran sortu zuten, hain zuzen ere nazionalismoak indarra hartzen ari ziren garaian, hala
|
nola
nazionalismo frantziarra eta alemaniarra220 Euskal abertzaletasuna hala hola garatu zen, nazionalismo frantziar boteretsuak ez baitzuen biderik uzten frantziarraz kanpoko beste nazionalismorik hazteko221.
|
|
|
Aurrera joz, eta aldizkarietako lankideak erkatzeari ekinez, hona hemen
|
nola
geratzen den osatzen ari garen laukia, Revista> Internacional> de> Estudios> Vascos> seihilabetekariaren lankideak gehitu eta gero:
|
|
|
...raldeko esparru euskaltzalea bi zatitan zegoela banaturik, ideologia politikoak eraginda; Azkuek dAbbadiek bultzaturiko alternatiba xuriarekin egin zuen bat, Guilbeau eta Julien Vinson errepublikazaleek sustaturiko euskal festa gorrien aurrean276 Izan ere, Guilbeau eta Vinson kexu ziren dAbbadiek antolaturiko jaiak gero eta politizatuago zeudelako, kexu ziren xurien aldeko jaialdiak zirelako, hala
|
nola
, 1974an Jaungoicoa eta Erriya karlisten aldeko poesiak lehenengo saria irabazi zuenean?. Azkenean, Guilbeau eta Vison errepublikazaleak Association> Basque> de> Jeux> Floraux> eta bere ospakizun propioak antolatzeari ekin zioten.
|
|
|
Baina arazoak izan ziren izendapenok burutzeko, hala
|
nola
la béhémence de Azkue286 eta lintransigeance du fondateur du nationalisme basque, ou celle de ses disciples, Olabide ou Eleizalde287 Izan ere, Luis Eleizaldek susmoa izan zuenean Azkuek Aspiazu izendatu nahi zuela Olabide izendatu beharrean, Olabide izendatzearen alde agertu zen Eleizalde, uste baitzuen Azkueren nahiak betetzekotan Akademiak nazionalisten sostengua galduko lukela288:
|
|
|
Euskaltzaindiak argitaraturiko Euskerari dagokionez, artikulu gutxi argitaratu zituzten bertan, aldizkariak orri gehienak ematen baitzituen bileren bilakaera eta onartutako hizkuntz arauen berri emateko. Bide batez, esango dugu, 1924ko abenduaren 22an eskaintza egin ziotela Sebero Altuberi Euskera> Euskaltzaindiaren agerkariaz ardura zedin, agerkaria
|
nola
erreztu ta irakurgarriago egin litekeen txostena ere buru zezan eskatuz297.
|
|
|
Semenario handiko istudiantetarik mozkin hoberik athera dugu... osoki zuzen izaiteko, erran behar dugu haatik zonbat sustatu, lehiarazi, lagundu eta eskutik dituen atsiki P. La, tte, beren kide jakitatez
|
nola
adinez eta guziz eskuararen amodioz gehienak... Horiek hola, gauden ephe labur P. La, tte apezgei geroztik apeztuaren itzulkuntzari beha.
|
|
|
Badakizue orok zoin ederki mintzo den Y barnegaray. Etauku iduritzen gure deputatuaren elhe sarkorrek egundaino bihotzik hunkitu dutela eta berotu eta sutan ezarri
|
nola
Gethari Kurutzeko bazkarian, Oxobi, Getariko eguna, Gure> Herria, 1924ko ekaina, 325 orr.
|
|
|
Ikus dezagun
|
nola
kontatu zuen La, ttek bilera horren zioa berrogeita hamar urte beranduago, Serge Monierek egin zion elkarrizketa luze batean (La, ttek 1928an kokatu zuen bilera hori): Et cétait Mr Blazy qui était lAdministrateur de la Revue.
|
|
|
Ithurry zen apez aipatuaren liburua ikertuaren ariaz, Eyheramendyk ezarri dauku begien aitzinean, laburzki, bere lagunaren orrialdetarik... Bizkitartean, laburrago izana gatik eta begiek hartzeko erresago, berdin badakot hemen. Eyheramendyren lana
|
nola
Ithurry zenarena, zendako, huna:
|
|
|
Euskara estandarraren, nkatze prozedurarekin jarraituz, Jean Etcheparek proposatu zuen sortu berri zegoen euskara testuetan erabiltzen hastea, hala
|
nola
, Gure> Herria> aldizkarian eta erlijio liburuetan; hau da, irakurleria intelektualari zuzenduriko testuetan erabili, herritarrei eskaini baino lehen481 Ados agertu zen La, tte Etcheparerekin erlijiozko testuez baliatzeari zegokionez, azpimarratuz erlijio liburuek eginkizun handia zutela euskal hizkuntza iraunaraztearen alorrean482.
|
|
|
Jean Etchepareren asmoa kritikatu egin zuen, ostera, Fréderic> Saint> Jaymek, testuok euskalki bakarrean egongo zirelako idatzirik eta, Saint Jaymeren ikuspuntutik, testuak, hala
|
nola
Egutegiak, euskalki ezberdinez idaztea derrigorrezkoa zen euskalkien hurbilketa lortzeko483.
|
|
|
Iparraldekoak izatea. Harrigarria da, ostera, protagonista ugari atzerrikoak izatea, hala
|
nola
Colas, Gavel, Veyrin, Vinson..., aldizkaria euskalduna izan arren; jakina, idazle horien maila intelektual altuak justi, katzen du hauen parte hartzea Ipar Euskal Herriko sare kulturalean, bertokoak izan ez arren.
|
|
|
Eskola libroetan erakusle diren Begiralek ez ditzatela ahantz Jaun Aphezpiku ohiak eskuarari buruz eman manamendu bereziak; Gobernuko eskoletakoak orhoit ditela halaber beren erreglamenduko 15 garren artikuluaz. Hunek zuzena emaiten dute eskolan haurreri erakusteko
|
nola
itzuli behar den frantsesa eskuaralat eta eskuara frantseserat, Begiraleak, Aintzina, 1934ko azaroa.
|
|
|
Pierre Narbaitz erregetiarra eta karlista zen, eta horrekin batera eskuindarra632 Jean Biatarana ere eskuindarra zen, beranduago Indépendant> Républicain> partiduaren jarraitzaile bihurtuz633 Azkenez, Léon Lassallek, eskuinekoa izateaz gain, gerlari ohien pentsaera zuen. Gerlari ohien pentsarea atzerakoia aipatu dugula, pentsaera horren defendatzaileak izan ziren De la Rocque koronelaren jarraitzaileak ere (De la Rocque Croix> du> eu> gerlari ohien ligaren burua izan zen), hala
|
nola
Dargains inprimatzailea, eskutitzak Meilleurs amitiés en JEL agurraz amaitzen bazituen ere634.
|
|
|
Euskaltzaleen ikuspuntu politikoarekin jarraituz, Piarres Xarrittonen aburuz, Jean Pierre Urricarriet pertsonaia esanguratsua izan zen Iparraldeko abertzaletasunerako635, Hegoaldeko euskaltzaleekin harremanetan egoteaz gain, zenbait gazte erakarri zituelako Iparreko talde euskaltzalera, hala
|
nola
, André Ospital eta Eugène Goyheneche; André Ospital Aldudeko sorterrian ezagutuko zuen Urricarrietek eta Goyheneche Saint Louis de Gonzague ikastetxean ikasle zegoelarik.
|
|
|
Jiménez de Aberasturiren irudiz, bigarren Aintzina> amaitu zen haustura gertatu zelako: lankide batzuek Pétainen pentsamolde erregionalista frantziarra bereganatu zuten, beste batzuk abertzaleak ziren bitartean; berauetariko batzuk Erresistentzian sartu ziren, hala
|
nola
, La, tte, André Ospital, Larzabal782 1940 hamarkadako Aintzina> argitaratzeari utzi zioten.
|
|
|
Hala ere, hasierako Herriak zentsura jasan behar izan zuen, hala
|
nola
Gobernuak La, tteri azaldu zionean:
|
|
|
Jean Etcheparerekin berarekin egin zuen topo La, ttek 1928ko Eskualzaleen Biltzarraren bileran (1926an elkarte hartako kide bihurtu zen La, tte). Batzar hartan beste intelektual batzuk aurkitu zituen La, ttek, hala
|
nola
Maurice Amestoy eta Louis Dassancerekin, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonneko kideak; Georges Lacombe euskaltzainarekin; Hegoaldeko José Eizagirre eta Isaac López de Mendizabalekin, mendiz bestaldeko abertzaleen berri eskainiko ziotenak; Michel Iriarterekin, bi urte geroago La, ttek ordezkatuko zuena Eskualdunarako egiten...
|
|
|
Hauetariko batzuk 30 hamarkadan sortu berri zen Gure Herria elkartearen kide bilakatu ziren, hala
|
nola
René Cuzacq, Michel Etcheverry, Pedro Garmendia, Gilberte Guillaumie Reicher, Hillau, Jean eta Madeleine de Jaureguiberry, Leon Lassalle, Picochet, Puchulu, Dominique Soubelet Emmanuel eta Maurice Souberbielle. Piarres La, tte Gure Herria elkartearen batzarkide ere bilakatu zen eta bilera guztietara joanez, harremanak izan zituen aipatu berri digutun intelektualekin.
|
|
|
La, tteren antzinako lagunkide horiek harremanetan jarraitu zuten La, tterekin 1930 hamarkadan Gure Herria elkartearen batzarkide bilakatu zirelako, hala
|
nola
Maurice Amestoy, Philippe Aranart, Edmond Blazy, Louis Dassance, Dominique Dufau, Jean Elissalde, Jean Etchepare, Jean Lamarque, Albert Léon, Clément Mathieu, Isaac López de Mendizabal, Jules Moulier, Jean Saint Pierre eta Maurice Souberbielle. Hauek guztiek Gure Herria elkartearen bilerak baino ez zizkieten gehitu 1920 hamarkadan egin zituzten ekintza kulturalei, Louis Dassancek eta Clément Mathieuk izan ezik; izan ere, Dassance eta Mathieu Euskaltzaindiaren bilera batean izan ziren 1930 hamarkadan; La, tteri Akademiari buruzko berri emateko gai bilakatu ziren, beraz, Georges Lacombek La, tteri emandako Euskaltzaindiari buruzko informazioa osatuz.
|
|
|
Urte hartan sortu berri zuten Herriaren zuzendaritzarako aukeratu zuten La, tte. Aurreko urte korapilatsuetan izandako jarreragatik izan zen hautatua 54 urteko La, tte (berritzailea izateaz gain, Alemaniaren kontrako erresistentzian ari izana),
|
nola
ez, ordurako zeukan prestakuntza intelektuala ere erabakigarria izanik.
|
|
|
1940 hamarkadako Aintzina berrargitalpen euskalzalean lan egin zuen bateren bat, ostera, intelektual aritua zen jadanik 1930 hamarkadan, > hala
|
nola
Elise Arramendy eta Jean Duboscq, lehenengoa Begiraleen gidaria izan zena eta bigarrena lehenengo Aintzinaren kudeatzaile eta idazkaria izandakoa.
|
|
|
Eskual hitzak
|
nola
errechkiago eta hobeki ikasi, 1962, 279 orr. Ihardespena (P.
|
|
|
La littérature basque dans lambiance dUstaritz, 1964, 147 orr.
|
Nola
egin den Aldude (olerkia), 1964, 302 or.
|
|
|
Libratu et askatu, 1970, 188 orr.
|
Nola
itzul eskuaraz voir. Ikusi ala ikus hitzaz?, 1970, 205 orr.
|
|
|
Herria astekaria
|
nola
zen sortu eta nola den atheratzen, 1962 Batasun eta nortasun, 1963.
|
|
|
Herria astekaria nola zen sortu eta
|
nola
den atheratzen, 1962 Batasun eta nortasun, 1963.
|
|
|
Ez da gure egitekoa bainan
|
nola
egon ixilik?, Ganixen politika,.
|
|
2008
|
|
|
Horren aurrean, gure hautua izan da, ez oinarrizko egiturarik jakintzat ematea eta euskaran bertan topatzen ditugun zenbait baliabide sintaktiko baliatuz, 110 aditzen gainean azterlan bat egitea. Zehaztu dezagun hurrengo puntuan, bada, zein baliabide hautatu ditugun eta
|
nola
baliatuko ditugun gure lanean.
|
|
|
Orduan, lehenengo kasuan, ez du dirudi inongo desagertzerik dagoenik, baizik eta bi funtzioak elementu beraren baitan gera tzen direla esan daiteke. Bigarrenaren kasuan, berriz, bi elementuren presentzia derri gorrezkoa da, eta hori pluraltasunaren bidez adierazten da; hau da, adizkia plurala da, erreziprokotasunean parte hartzen duten entitateak sintagma berean daudelako
|
nola
baiteko pluraltasuna adierazten (numero plurala edota kopulazioa, esaterako). Hortaz, hauetan ere bi funtzioak bi elementu horien bidez adierazten direla dirudi.
|
|
|
agertzen ez denean, elipsiaren ondoriotzat ulertu behar da (pro drop fenomenotzat). Aldiz, elipsia ez den bestelako fenomenoak direnean (Euskaltzaindiak nor nork sailean zerrendatzen dituen zenbait azpimotetan topatzen ditugunak, hala
|
nola
, absolutiboa barik inesiboa agertzen dutenak, nor izuna dutenak, nor agertzen ez dutenak eta zenbait aditz esapideen berezitasunak)??, ikurrarekin markatuko dugu esplizituki, ezin ager daitezkeela markatzeko.
|
|
|
Hortxe ageri zaigu diziplinarteko lana; azken batean, baliabide linguistikoak eta automatikoak konbina tzekoan, batak zein besteak eskaintzen dituzten ahalmen eta mugak ondo neurtu beha rra. Horrela jardun dugu hizkuntzaren atal desberdinak lantzeko garaian, hala
|
nola
, ortografia, morfologia, morfosintaxia, sintaxia eta semantikaren aurrean (horiek guz tiak ukitzen baititugu gure ikerlerroetan).
|
|
|
Jakina da ere, aditzek gehien gehienetan denborari erreferentzia egiten dioten osagai sintagmatikoak onar ditzaketela, eta zentzu hori hainbat kasuk eman dezake tela aditzera, hala
|
nola
, inesiboak, ablatiboak, adlatiboak, instrumentalak eta baita soziatiboak ere (gauean, > ra, > ratsaldez, > rekin?). Jakin badakigu denborazko erreferentzia hauek normalean ez dutela aditzari dagokion
|
|
|
Horiek horrela izanik, herritarrak bere etxetik eta ordena gailuaren bidez eskatuko ditu diru-laguntzak, erroldatze ziurtagiriak edota isunak ez ordaintzeko inprimakiak. Jakina, herritar horrek ez du inor izango aldamenean, zer
|
nola
bete behar duen esateko, eta horregatik, behar beharrezkoa izango da azalpen argiak eta hizkera kontrolatua (adituek zaindutakoa) erabiltzea.
|
|
|
Udalak elkarrekin aritzen dira sarritan, Foru aldundiekin, Erkidegoko sailekin, Estatuko eta Europako erakundeekin... Harreman horiei esker, informazioa trukatu egiten diote elkarri; administrazio bakoitzak badaki
|
nola
egiten duen lana
|
|
|
Errepikapenak eta erredundantziak gertaera arruntak dira ahozko hizkeran. Elementu horiekin gehiegi kezkatzen ez den batek, eta hiztunak
|
nola
esan nahi duen jakin nahiko ez lukeen norbaitek, ziur asko nahiago luke errepikapen horiek kentzea (goiko adibidean, eskuineko zutabea, alegia), hau da, ezkerreko zutabea eskuineko moduko batera itzuliko luke, beti ere testuaren edukia, zer esan nahi izan duen edo eduki semantikoa, errazago uler eta aztertu ahal izateko. Eta arrazoi bat baino gehiago du horretarako, besteak beste, mezua antolatzeko modu propioa duela ahozko hizkuntzak nola idatzizkoak.
|
|
|
Elementu horiekin gehiegi kezkatzen ez den batek, eta hiztunak nola esan nahi duen jakin nahiko ez lukeen norbaitek, ziur asko nahiago luke errepikapen horiek kentzea (goiko adibidean, eskuineko zutabea, alegia), hau da, ezkerreko zutabea eskuineko moduko batera itzuliko luke, beti ere testuaren edukia, zer esan nahi izan duen edo eduki semantikoa, errazago uler eta aztertu ahal izateko. Eta arrazoi bat baino gehiago du horretarako, besteak beste, mezua antolatzeko modu propioa duela ahozko hizkuntzak
|
nola
idatzizkoak.
|
|
|
Edota entzuleak esan berri duena berriz esaten du. Hala
|
nola
:
|
|
|
(22) ME. Asko da Europaren porrotaz/ ezta?/
|
nola
ikusten duzu
|
|
|
Horiek horrela, komeni da ondorioetako batzuk esplizitatzea, baldintza horrek isats luzea baitu ondorio gisa. Guk hemen bi ondorio aipatuko ditugu, baina ez
|
nola
nahikoak: lehena, errorearen izaerari buruzkoa da, eta bigarrena, zuzentze moduari buruzkoa.
|
|
|
Besterik eta bestelakorik gertatzen zaio ahozko hizkuntzaren erabiltzaileari. Ahozko eta idatzizko hizkuntzek, modu ezberdinean funtzionatzen eta, hala errorearen tratamendua
|
nola
haren ebaluaketa, irizpide desberdinen arabera egin litzateke.
|
|
|
Eta etimologia hauen alboan Vennemann ek ez zituen euskal etimologia alternatiborik asmatu, bere hipotesi for mal hutsaren lagungarri izan zitekeena. Hori egin beharrean, tipologiazko eta egitu razko arrazoiak aipatu zituen, hala
|
nola
euskararen aglutinazioa, hizkuntza atzizkila ria izatea, a > bokalaren ugaritasuna, batez ere hitz hasieran, eta azaleko beste ezaugarri batzu. Morfemen artean egiten duen erkaketa bakarra, eta horrexegatik oso adierazkorra iduritzen zaiona, ibai izen gehienek erakusten duten amaierazko a> eta euskal artikuluaren artekoa da.
|
|
|
Horretarako ezinbestekoak zituen aitzin euskararen eredu bat izatea eta eredu horre tatik gaur eguneko euskarara eman diren aldaketen berri ematea. Ikusirik alde batetik indoeuroperaren morfema egitura fonotaktikoa euskararena baino askoz konplexua goa dela (kontsonante multzoa hitz hasieran, kontsonantez amaitzen den silaba koda, euskarak ezagutu ez dituen kontsonanteak hala
|
nola
labiobelareak, era askotako larin galak,/ p/,/ m/, e.a.) eta bestetik sistema sinpleago batetik konplexuago batera pasa tzea azalbide askoz ere zehatzagoak eskatzen dituela, ez du beste erremediorik indo europerazturiko aitzin euskara proposatzea baino, hau da, indoeuroperak normaltzat dituen fonemak eta distribuzioak aitzineuskararentzat (bere Vasconic) ere proposatu.
|
|
|
Ia segurutzat jotzen dugu aipaturiko hitz batzutan aspirazioa aurreko n > batetik datorrela, sehi> eta mihi > ren kasuan esaterako; pentsa liteke, beraz, Trasken ikuspuntuari jarrituz n > bokalar tean zeharo desagertu ondoren aspirazioa sortu egin dela azentodun bigarren silaban. Baina behi ren kasuan ezin zitekeen halakorik gerta, hitz horren eratorriek, hala
|
nola
betzain, betesegi> eta Betolaza> toponimoak, n > gabeko aitzin forma bat eskatzen bai tute. Berdin gertatzen da bizk. lotin>, tierra húmeda?
|
|
|
Eta halaxe da. Izenak zerrendatu ondoren bertan aurkitzen ditugu akitaniar antroponimian oso ezagunak eta euskararen aldetik ongi azalduak dauden izenak, hala
|
nola
Sembus, > Andossus, > Sembedo, > Belex, > Bonxus, > e.a. Hauen ondoan badaude beste batzuk, galiar jatorrizkoak izan arren, Akitanian ere usuko zirenak, Donnus> eta Taurus, besteak beste, eta azkenik etimologia garbirik ez dutenak, baina Akitaniako izen askorekin gertatzen den bezala, akitaniar jatorrizkoak izateko batere eragozpenik ez dutenak:
|
|
|
Ez naiz konparaketa klasikoaren barruan egin diren lanen berri ematen hasiko. Duela guti Trask ek (1995) kritikatu egin zituen lan guzti horien metodozko puntu ahulak, hala
|
nola
, zatiketa morfologiko arbitrarioak egitea, erkatzen diren hitzen esa nahia zuzena ez izatea, askotan sekula ere esan ez diren hitzak erabiltzea, hitz berriak, maileguak edo oso hedapen gutikoak zahar eta jatortzat hartzea, hitz batean esanda, erkatzen diren hizkuntzen eta haien historien ezaguera eza.
|
|
|
Xafla horiek beste gauza interesgarri asko ere eskaini digute, banan banan orain tratatu ezin ditudanak, hala
|
nola
izen, atzizki eta aldaera berriak. Horien artean baka rrik Doxxi> izenaren kasua aztertuko dut hemen.
|
|
|
Harrezkero astiro baina geldiunerik gabe agertu dira akitaniar kutsuko izenak baskoien lurraldean, batez ere Nafarroako erdigune, ekialde eta Aragoiko Cinco Villas inguruetan (Beltrán, 1986, 1993). Bateren batek euskal etimologia onargarria du, hala
|
nola
Larrahe> jainko izenak, euskarazko larre rekin parekatzen badugu. Gehienek,
|
|
|
gurdiaren karrozeria esateko Foix apaizak omen argan > > hitza bildu zuen eta erromaniko mailegua zitekela dio Lhanderen hiztegiak, baina gazte denboran ez dut organtetxe> baizik entzun. Noski abade guztiek ez zuten labo rantza dastatu, eta ikasiko zuten euskaraz etxe> hitza adierazi zabalekoa dela, zerbai ten karrozeria, edo ingurua adierazten duela, hala
|
nola
leiho etxe, > makina etxe> eta organtetxe.
|
|
|
|
NOLA
BALIATU AZKUEREN LANAZ?
|
|
|
Filologoek eta mekanografoek, beren gipuzkoar mundutik ateratzen jakin behar lukete. Ez da bakarrik zuberera gaizki tratatua dena, Patxi Ondarrak badaki bere kostuz
|
nola
11.orrialdeko zuzenketak egin behar izan zituela, asko Aita Iraizozek, Nafarroako lapurtarrean idatzia automatikoki, norbaitek gipuzkoartu zizkiolako.
|
|
|
Euskarara
|
nola
bildu jendea, geronek errespetatzen ez badugu. Horixe zen Azkueren kezka bat.
|
|
|
|
Nola
nahi etnografia egitean ez genituzke gure sinesteak, ustekizunak, hizkun tzaz iritziak, estetikak kontutan hartu behar, ahalaz eta etnologia egitean guttiago. Hori da zailena, gure garaiko jendeak gara.
|
|
|
Abadea zenaz gain ezin zezaiokeen eskatu erotismoaz, subertsioaz zerbait bil zezan. Baztertu zituen keriak, lizunkeriak, burgesen eta apezen aurkako bertso gehie nak, ipuin xinpleegiak hala
|
nola
Peru ta Mariarenak. Azken horiek direla-eta Jon San Martin bere Euskal> literturaren> inguruan> liburuan idatzi zuen. Itxura denez Peru> ta> > izenez ezagutzen diren ipuinak ez zituen maite Azkuek, bi baizik ez dira ageri beretan beste guztiak aurkeritxoak baizik ez ziren, esanaz (op.cit.> Donostia:
|
|
|
Ez dut uste. Prakadunek berdin egiten zuten eta jadanik idatzi nuen
|
nola
Oihenarte abokatuak Etxepare zentsuratu zuen, eta J.D.J. Sallaberry mauletar abokatua, nahiz ezkerreko gizon izan, notable izanki Etxahunen lan satirikoak ez zituen argitaratu nahi izan. Mauleko artxiboan dauden haren berrehun kantuetan, Etxahunen satira baten bazterrean norbaitek frantsesez idatzi, otoi ez dezazuela inori aipa holako kirtenkeriez arduratu naizela.
|
|
|
Denetan, antzeko ezaugarriak gertatzen dira, alegia, gaztelaniak mendeetan euskal leku izenetan eginiko eragin fonetikoa, eta ondorioz sorturiko adulterazio eta urradu rak. Mendialdeko geografia malkartsu eta izurtsuak, noski, lautadakoak baino hobeto gorde ditu adierazpen lexikalak, eta mirestekoa da, dagoeneko bederatzirehun bat urte baino gehiago duen zenbait
|
nola
gorde den. Beharbada, euskararen ahozko presentzia hemengo lekuetan orain seirehun bat urte itzaliko zen, eta demografiaren gorabeherak eskualdean handiak izan dira, gaur egun, gehienbat depresio guneak izaki.
|
|
|
Aspaldi aipatu diegu, azkenen goz, maiatzean, Trebiñu uriko Udaletxean, Henrike Knörr, Jose Antonio Gonzalez Salazar, Koldo Zuazo eta Roberto Perez de Viñaspre mahaikideei. Interesgarria izan go bailitzateke aztertzea Trebiñuko artziprestazgoa; buru Argantzon, hartzen bailituz te, ez bakarrik egungo barrendegiko parrokiak, 1955erarte Kalahorrakoak bestalde, sekula santan ez Burgoskoak, gehi Gasteizko elizbarrutia sortu arte XIX. mendearen erdialdean, baita ere Arabako zenbait herri, hala
|
nola
, Urizaharra. Portal, euskal idaz lea ez ote zen Urizaharrako semea izango eta bukatu Trebiñuko artzipreste Argantzonen?
|
|
|
Egungo Euskal Herri historikotzat jotzen denetik kanpo, interesgarria litzateke Kalahorrako diozesi handiaren artziprestazgo banaketa arakatzea.
|
Nola
liteke, beste la, 1955eko Cicognani Francoren konkordatorarte kalagurritarrak elizaz ziren Valle de Yanguas eta San Pedro Manrique eskualdean Joakin Gorrotxategik aipaturiko eus kal aztarrenak aurkitzea, nahiz eta 1833 probintzia banaketaren ondoren Soriako izan?
|
|
|
Federiko Barrenengoa eta beste asko konturatu ziren, Aiarako forudun eta kuadrillako, Artzeniegako inguruko arabar herrixketan, euskal toponimiaren presentzia oso urria zela. Burgoskoa zibilki eta elizaz Santanderrekoaz, ordea, nik dakidala ez dago iker ketarik eginda, salbu, Jose Bustamante Briciok, bere La> Tierra> y> los> Valles> de> Mena, Gráficas Ellacuria, Bilbao, 1971 Oraindik ezagun diren herrixka zenbaitetan, badiru di, euskal toponimia agertzen dela, hala
|
nola
, Anzo, Arza, Artieta, Orrantia, Aiega, Burceña, Irus, Obilla, Ungo, Larrate, Ziella, Zirion, Aranduena herrixketan, bederen. Ipar Mendebaldeko Tudela eskualde honek luke ikerketa bat bultzatzea, xehetasun historikoak, Santander eta Burgosen arakatuz.
|
|
|
Estandarraren eta dialektoen edo dialektoen arteko konbergentzia prozedurak ulertzeko hiztunek hurbiltze edo urruntze prozesu sozialetan, adibidez,, identitate ekintzetarako? hizkera
|
nola
erabiltzen duten aztertu behar da (Auer 1998, 8). Gizarte konplexu batean taldeak ez daude muga geografiko gisa definituak, espazio sozial dinamiko bezala baino.
|
|
|
Beste kontu bat da zerk bultzatu gaituen gai horren inguruko hiztegia egiten saiatzera. Uste dugu egunero, oharkabeko hainbat elkarrizketa etnometeorologiko izaten dugula, eguneko eguraldiaz mintzatzen gara, asteburuko iragarpena hizpide izaten dugu, telebistako eguraldi iragarleak adi adi entzun eta ikusten ditugu, tenpora kontua apurka apurka ikasten dugu eta sarri kontatu edo irakurri izan dugu zer
|
nola
eragiten dion Mari jainkosak Euskal Herriko eguraldiari. Gainera euskara, hizkuntza gutxiagotua izanez, edo ez dakigulako, edota alboko erdaren estutzea ezin bortitzagoa delako alor honetan erabil genezakeen bezain ondo ez dugu erabiltzen.
|
|
|
Mendeen joanean metaturiko hainbat berba eta esapide, gure hitz altxorra, ahantzi samarturik dugu eta uste dugu gauza berriak asmatu baino lehen, geureari eutsi behar diogula. Daukagunetik abiatu behar dugu eta ez badaukagu,
|
nola
ekin pentsatuko dugu, baina errazkerietan jausi gabe.
|
|
|
Beraz, definizio honen bidez etnometeorologiak zein esparruri heltzen dion jabetzen gara: fenomeno meteorologikoak ez ezik, zeruan izaten diren gertaera guztiak ere aintzat hartzen dira, baina herri ikuspegi batetik, ez meteorologiak, jakintza gisa,
|
nola
ikusi eta azaltzen dituen. Lan honen helburua ez da izango fenomeno meteorologikoen zientzia ikuspuntua adieraztea, bai, ostera, hartaz baliatzea taxuzko sail kapenak egin ahal izateko.
|
|
|
Oinarriei dagokienez, arlo honetan XIX. mendetik hona gaia jorratu duten zenbait lanen aipamena egingo dugu. Gaia jorratzeko era berria bada ere,
|
nola
edo hala, zeharka edo zuzenean eta arlo zehatz bati ekinez, barreiaturik, meteorologia lexikoa gogoetabide eta idazpide duten hainbat lan topa dezakegu. Egile askok herri bateko hizkera jasotzen eguraldiaren gaineko hitzak bildu dituzte.
|
|
|
RIEV XXII 1931 Artikulu horretan, lehenengo eta behin, Gipuzkoan 1931n ostadarra adierazteko erabiltzen ziren 71 hitzen berri ematen du, herri eta eskualdeka sailkatuta. Artikuluaren bigarren zatian hitz guztien balizko etimologiaz aritzen da eta azkenik, Esne bidea edo Santiago bidea euskaraz
|
nola
esan gaiaz jarduten du.
|
|
|
Mots basques signifiant tonnerre. RIEV VI, 1912 Izen buruak berak aditzera ematen digunez, euskalki guztietan 1912an trumoi hitza
|
nola
adierazten zen kontatu zuen.
|