|
2002
|
|
|
Honelako egoeranigarokozirenX.mendeanYehudah ha Levigaztearen lehenbizikourteakberehirian, munduanzeharibiltariizatekobokazioarekinsortu bazen
|
ere
Tuterako semea.
|
|
2005
|
|
|
1 Bizkai Gipuzkoetakoanitz lekutan, hala nola Nafarroako Bortzirietan, azentua bereizgarriada.Hitz gehienakarauorokorbatenbidez azentuatzendirenbitartean, bestehitzbatzuek azentuera bereziaedomarkatuaerakusten dute.Eskualdehonetan zehar(= Txillardegi1985mendebaldekoazentu saila) aurkitzendiren azentu arauak nahikoa desberdinak badira
|
ere
, hitz markatuetan bat etortze harrigarria aurkitzen dugu, Mitxelenak (1977: 391) ikusizuenbezala.Adibidebatzuk emateko, beste, leku, le (e) ngusu, belarriedobasuedalontziahitzmarkatuakdiraazentu bereizgarria duten hizkera gehienetan mendebalde erdialdekoeskualde honetan (ikusGaminde&Hualde1995).
|
|
|
...karrakduelaguti argitaratu duenRefranesySentenciasliburuzaharrarenedizioberrian, hitzhaukonposatuzaharbatdelaproposatzendu: ·inotsiesan'+. Knorr-ek (1998: 9) esatendigunez, BonapartekdusturialdaeraaurkituzuenArabakoeuskaraz, bainahasierakohortzariazaharrazeinbigarrenkariaizandaiteke (cf.deus< errom.gens). Azkuekiñusturi (G, B Añibarro) aldaeraaipatzenduetabaita ihortziri etaigorziri
|
ere
(azkenhauLeizarragarengan). Axularrenhiztegian igortziriaurkitzendugu.Lehenesandugunarenaraberahitzhonetan rtz st taldeabainozaharragoadela onartubehardugu; Lakarrarenetimologia zalantzanjartzenduena. Bainaetimologiaosoaonartzenezbaduguere, azentuakerakustendukonposatu zaharradela, etaagianbigarrenosagaianeuri hitzaikusteazuzenada.
|
|
|
...atuen etamarkatugabeenartekobereizkuntzagarai batekoatzizkienetaklitikoenarteko kontrastemorfologiko bati dagokiola.Taldeklitikoetanazentuberezia sartzen zenmugamorfologikoa markatzeko (hitzelkartuetan bezala), etaordukoklitikoakgaurkoatzizkimarkatuakdira.Klitikoenetaatzizkimarkatuen arteko loturadiakronikoaargietagarbiagertzenzaigusoziatibo edokomitatiboaren kasuan.Baisingularrean etabaipluralean
|
ere
, atzizki hauforma mugatuari eranstenzaio, etaezerroari.Biformekazentumarkatuadute, bainasilaba desberdinetan: lagun a gazlagunágaz, > lagun ak gazlagúnakaz.
|
|
|
Prosodiaz gozatuta ekoizten ditugun hizketa hotsen bidezko esaldiak alde askotatik azter badaitezke
|
ere
, horien izaera eta funtzionamendua estudiatzen duen eremuaz gain (eta ikerketa iturri ezinago oparoa da gurean), badira alorrak apenas lur hartu dutenak gure artean. Esate baterako, elkarrekin aritzeko, kontuak elkarri esateko erabiltzen dugun kode digitala eta bidaide den analogikoa (maiz askotan gure keinuek, keinadek, imintzioek, oharkabean (edo ohartuki) egindako esku, begi edo gorputz mugimenduek onartzen, gaitzesten, gezurtatzen, xamurtzen edo gaiztotzen baitute ahoz esandakoa).
|
|
|
Hau da, kinesiaren eta proxemikaren eskutik hartzen dugu ahozkoa bezain adierazgarria eta komunikazio intentzionalitateari begira ezinbestekoa den informazioa ekoizpen oharmen prozesu konplexuen deskribapenerako'. Ez da lan honen helburuetan sartzen alderdi horien guztien deskribapena egitea; hala
|
ere
, uste dut, errealitatearen murrizte bortitza egin nahi ez badugu, eta prozesu horien muinera heldu, nahitaezko dela aipatu berri ditudan alderdi horiek aintzat hartzea.
|
|
|
Hizketa hotsen azalaren azalari so egiten badiogu, eta ekoizpen oharmen prozesu eta mekanismoen berri ematen diguten teoriak aintzat hartuta, aztergaitzat hobetsi dugun alderdiaren estudioari edozein ikusmoldetatik helduta
|
ere
, hizketaren ezaugarriekin tupust egingo dugu. Besteak beste, ondorengo hauek ditugu nabarmenenak:
|
|
|
Bizidunokegitenditugunekintzenezaugarribehinetakoa (eta nahitanahiezkoa) aldatzearena da; bestehorrenbestegertatzen danorizateri begira
|
ere
, elkarren arteanezberdin garaetahalagarelakomodu ezberdinean erantzuten duguzeinahiegoeraberritan.Hiztunonhizketaerealdakorra daezinbestean; aldebatetiklegokehiztunari berariatxikitzen zaionaldakortasuna: a) duenahoskuntzsistemarenezaugarriek, adinak, ohiturek... mugatzen dute artikulatze modua, hizketa abiadura, erritmoa... ; b) aurrekoarierabatlotuta dator hiztunarenizaerarilotutakoaldakortasuna, hauda, duen nortasunak, identitateak, sinesmenak, barne egoerak, hizkuntzazduena jarrerak... bultzatutakoa legoke; e) gizarte harremaneilotutakoak, lekuak, solaskideak, gaiak, barne egoerak... eragindakoa, alegia.
|
|
|
tako ingeniari, logika sinbolikoa eta semiotika aztertzaileak, neurologoak, oharmen etafisiologian adituak... etabestezenbait ikertzailek. Ondorengo hiruhamarkadetan
|
ere
, tasunbereizleenzehaztapenetanburu belarrijardungodutezientziaezberdinetako adituek programa bateninguruan bildurik. Esperimentubidezko metodoaerabiliz, moduetamotaaskotakofrogakegingo dituzte oharmen prozesuaren nondik norakoakargitzeko zenbaitteoria eraikiz.Ikerkuntza horiekguztiekberrestendutehelduekhizketa hotsak kategoriatan entzuten dituztela.Horrenbestez, adituakaldagaitzak aurkitu beharreandiraartikulazioanedouhinakustikoetan.
|
|
|
Teoría aktibo hauen harnean sartuko litzateke Stevens-en (Halle eta Stevens, 1959) Sintesibidetiko analisiaizenekoa. Eredu honek aurrekoak baino arreta handiagoa jarriko du seinaleakustikoan, izan
|
ere
, egileakdio aztarnaaldagaitzakditugulacontinuumhorretan.Entzuleak oharmen prozesuanlehenikcontinuum aaztertukoluketasunbereizleakerauzteko (analisia, alegia), etaondoren alderatuko lituzke hizketa hotshorieksintetizatu dituen artikulaziozkoaginduekin; alderatzehonetananalisiaetasintesiabatbadatoz, hotsak etahots kateakezagutuko lituzke hartzaileak.Teoriaren honen aldekoekegindakofrogaenpirikoek b...
|
|
|
Teoría aktibo hauen harnean sartuko litzateke Stevens-en (Halle eta Stevens, 1959) Sintesibidetiko analisiaizenekoa. ...ren honen aldekoekegindakofrogaenpirikoek berrestendute: 1) oharmensistemakbere parametroakigorlearengandik ateratako ezaugarriakustikoetara egokitzen dituela; 2) formakinentrantsizioei eskerhartzaileak bereizditzakeela kategoriafonetiko ezberdinak; 3) ikusmenaren etaentzumenarenbidetiko informazioekbategitendutelahizketa hotsenoharmenean.Denaden, ezinesangabe utzi froga hauetan guztietan gehienez
|
ere
silabasolteak erabili izan direla oharmen frogakegitekoetaezesaldiakhiztunonharremanetaneskuarki erabiltzenditugun modukoak.
|
|
|
Eznaizluzatukoartikulu ezberdinetanaurkidaitezkeen azterketa ugari honaekartzen etaaztarrikatzen, deigarriabaitazenbaterainoakoindarraduen oraindik
|
ere
, uhinakustikoetanaurkidaitezkeenezaugarri aldagaitzenazterketakoharmenarenjokabidea azaltzeko.Funtseanformakinenkokaguneak, horienbilakaeraetabalioak; trantsizioennorabide, bilakaeraetabalioak; herskarienisilune balioak... aintzat hartuz etaentzumen frogakeginezburutzen dituzteikerketak.Besteakbeste (Assmann, 95eta96; Fernández, 93; Martínez Celdrán, 94eta95; Romero, 1988; Heuvel etabesteak, 9...
|
|
|
Balitekeeginditudan galderek erantzunakizatea.Hala
|
ere
, ezdut uste diziplinabakarrak, gurekasuanfonetikak, erantzun beteakeskainditzakeenik ezbadubestezenbaitgizazientziatatikedatenetabereziberezikizimenduetanezinbesteko osagarridenfonologiatik.
|
|
|
Arte horretan ez zen lo egona Txillardegi kulturaren alorrean
|
ere
, EuskaraBatuariateairekibaitzionBaionakoBiltzarrariesker, 1964ekoabuztuondarrean (29). Horretarako urtebetezasterolanegingenuenruedes
|
|
|
Tuba/ en haurrak ziren Tubaloak deitzen, Iberak deithuz
|
ere
Eskualdunak ziren, Heiek Banderatzat gurutze bat zuten, Tuba/ en izenaren lehen letra baitzen.
|
|
|
Iberak deithuz
|
ere
Eskualdunak ziren (1891).
|
|
|
Tubalen lehen letra T edo Tau grekoa euskaldunek ikurtzat hartu zutela, gurutze forma zuelakotz, San Antonioren gurutzea izanez
|
ere
. IV. bertsoan aldaketa guti dago.
|
|
|
Hemen
|
ere
bi kantuetan diren aldaketek ez dute batere ideia nagusia aldatzen. Aspaldiko galdea; nondik datorren euskara, denen ahoetan dagoena
|
|
|
Ez da harritzekoa, beraz, Dibarrart jarraikitzen baldin bazaie Zalduby ri eta Michel Elissambururi, Eskualduna astekariaren irakurle izanez eta Baigorrin biziz elizako xantre gisa, ezagutuz
|
ere
hauteskundeetako gorabeherak Berdoly eta Etcheverryren artean.
|
|
|
Oraiko euskaldun fededuna jarraikitzen zaie arbasoei, lehen bezala orain
|
ere
, sanoki bizi baita Jainko bakarraren baitan sinetsiz. Bi aldiz errepikatuz gure hitza (gure arbasoetan, gurek) Dibarrartek azpimarratzen du nola euskaldunen historian, belaunaldiz belaunaldi, seinale lehena den fidelitatea, erlisione sainduan egoitea eta irautea.
|
|
|
Iparraldean
|
ere
nabari da giro aldaketa eta bereziki Gratien Adema Zalduby ren baitan. Hura bera, Errepublikaren kontra bortizki azaldu zena, orain, hogei urteren buruan, agertuko da Zazpiak bat ospatuz.
|
|
|
Hain zuzen, Eskualdunak publikatuko du Zalduby ren kantua 1894ko abuztuaren 24ko alean, Donibane Lohizuneko euskaldun bestak berriz
|
ere
antolatuak baititu Herriko etxeak Natalia Serbiako erreginaren eta Antoine d' Abbadie-ren babespean: Gauden gu Eskualdun Eskualdun besta eta bilt zarretako kanta.
|
|
|
Lehentasuna balinbadaukate edertasunean, lehentasuna daukate zahartasunean, azken neurtitzeko zenbakiak adierazten duen bezala: Bi mila urthe... eta gehiago
|
ere
: Bi mila urthe baino zaharragokoak.
|
|
|
Ez daiteke ulert bertso hau ez baldin bada kontutan hartzen zer ziren besta horiek, 1892koa nola 1894koa, abuztuan garela eta Donibane Lohizunera etorriak direla estranjerrak, hala deitzen baitziren orduan. Haiek
|
ere
gomitatuak dira. Hona zer derasan besta egitarauaren aitzin solasak Eskualduna astekarian:
|
|
|
lraganean ikusten du zazpien batasuna, lehen egina zena, orain hautsia. Lehengoaren mina, iraganaren mina azaltzen du azken bi neurtitzetan, bere baitan daukan bihotz mina eta auhenka deitoratzen du bereizte hori, auhenka
|
ere
askatasun galdua. Zorigaitza adierazten du bereziki ondikotz hitzarekin.
|
|
|
Hortik dator otoitza: egon dadin Euskal Herria, den bezala, arbasoak eredutzat hartuz, lehen bezala orain
|
ere
, beti euskaldun fededun, orduko leloari jarraikiz. Otoitz bihotz hunkigarria, kontserbatzailea.
|
|
|
Ikuspegi orokorra eta ebaluazioaren antzekoa beste artikulu batean landu nuen'. Hala
|
ere
, aipatzekoak ondokoak, monografi luzeak eta orokorrak landu dituztelako: B. Estornes Lasa, A.
|
|
|
Bilbao, 1992, 259 Horrez gainera ikus
|
ere
: AGIRREAZKUENAGA, J., Euskal historiografiaren barrena:
|
|
|
Gonbitea jaso nuenean, euskal Batzar Nagusien elkarkidetza proze zuez, tradizio politikoaz eta, beraz, abertzaletasun politikoaren gihartzeaz XIX. mendean zehar 1877 artekoa lantzea pentsatu nuen, hau da, herrialdee tako Batzar Nagusiak eta bereziki Conferencias izenekoak, herrialdeen elka rren arteko bilkurak3? Delako garaian
|
ere
euskal abertzaletasun politikoa ere nabarmena izan zelako, bereziki, euskal foruzale liberalen ekimenez. Baina gaia beharbada zehatzegia ez ote den beldur naiz, agian historialarion arlokoa.
|
|
|
Gonbitea jaso nuenean, euskal Batzar Nagusien elkarkidetza proze zuez, tradizio politikoaz eta, beraz, abertzaletasun politikoaren gihartzeaz XIX. mendean zehar 1877 artekoa lantzea pentsatu nuen, hau da, herrialdee tako Batzar Nagusiak eta bereziki Conferencias izenekoak, herrialdeen elka rren arteko bilkurak3? Delako garaian ere euskal abertzaletasun politikoa
|
ere
nabarmena izan zelako, bereziki, euskal foruzale liberalen ekimenez. Baina gaia beharbada zehatzegia ez ote den beldur naiz, agian historialarion arlokoa.
|
|
|
Baina gaia beharbada zehatzegia ez ote den beldur naiz, agian historialarion arlokoa. Hala
|
ere
, gaur egun politikagintzarako premiazkoa deritzot Conferencias direlakoetan sorturiko esperientzia politikoa ezagutzea. G. Desdevises du Dezert historialariaren esanetan, lI rurac Bat, lÉtat vascongade, triple et un delakoa, R.
|
|
|
Becerro de Bengoaren ikuspegiari jarraituz, berraztertu eta ara katu litzateke?. Oraingoan landuko dudana, literaturaren inguruko gaitzat
|
ere
har daitekeen historiografiaren ardatzak erakusten eta Euskal Herriko historia nola gihartu eta garatu den azken bi mendeotan erakusten saiatuko naiz.
|
|
|
Gure erudizio maila, entziklopedietan eta hiztegigintzan laburtzen dugu na, XX. mendean zehar eta, bereziki, azken 20 urteotan gehiago emendatu da eta sakonago ezagutzen dugu gure iragana. Hala
|
ere
, oraindik behin behine ko azpiegiturazko lanen gabezia nabarmena da historia arloan. Ez dugu, adi bidez, Euskal Herriko hiztegi biografiko sakona.
|
|
|
Baina nola sortu, asmatu, garatu, gihartu eta indartu da azken mendeotan euskal historia? Berez ez dago ezer
|
ere
, beraz, Euskal Herriko historia, lan tzeko esparrua sortzen doa, gaur egun euskal historia edo Euskal Herriko his
|
|
|
toriaren lurraldea garbi egon ez arren. Euskal historiaren parte dira
|
ere
bai gure lurraldetik at beren bizimodua ateratzen saiatu zirenak eta direnak, mun duko edozein txokotan. Euskal Herriko historia ezin dugu mugatu Pirinio inguruko lurraldeetara, Aturri eta Ebroren arteko lurraldera soilik.
|
|
|
XVII. mendean Oihenartek indartu zuen Vasconiako ikuspegia; XIX. mende hasieran J. A. Zamakolak
|
ere
euskal nazio edo komunitateen historia landu zuen, gizartea abiapuntutzat harturik, eta XX. mendean Karmelo eta Bonifacio Etxegarairen (abokatua), Th. Lefebvre-ren (geografoa) eta J. Caro Barojaren (historialari soziala) lanak dira lan orokor eta berritzaile nagusiak
|
|
|
Nafarroa, alde batetik, Bizkaia, bestetik. Larramendik XVIII. mendean Bizkaia frantsesa
|
ere
aipatuko du; hara zer idatzi zuen: Este error de llamar Vizcaya a todo el pais bascongado, ha pasado de España a Francia:
|
|
|
Baina ohizko mitogintzarekin etendura sortu zuen. Kritikoa zen, XVII. mendeko libertinoen jokamoldea
|
ere
nabarmentzen zaio. Froga positiboak behar ditu eta dokumentuen kritika zorrotza eragingo zuen.
|
|
|
Plan del discurso previo a la Historia Nacional de las tres provincias bascongadas dividido en tres partes y un apéndice o suplemento. Idatzi
|
ere
Landazurik idatzi zuen Historia General del País Vascongado comprendido en sus tres Provinicas, El Señorío de Vizcaya, Guipúzcoa y Álava eta Segunda parte de la Historia Nacional de las tresProvincias Vascongadas. Relación histórica de los sucesos ocurridos en estaregión de Cantabria hasta la entrada de los moros10Egitasmo guztietan etaidatzi ziren testuetan, Euskal Herriko hiru probintzien esparrua zen País Bascongado delakoa.
|
|
|
Harrezkero, hiru probintzien arteko harreman politiko instituzionalak indartu eta estutu egin ziren. Batez
|
ere
, 1793ko urte az geroztik, hiru komunitate jatorrizko kategoria erabiliz, hau da, hiru pro bintzien arteko harremanak erakundetu egingo ziren Batzar iraunkorrenbidez, konferentzia izenez ere ezagunak izango zirenak 12Bergarako HerriAdiskideen egoitzan hiru herrialdeetako Batzar Nagusien ordezkariak biltzen hasi ziren, ekintzabide komunak indartzeko asmoz.Herri Adiskideen elkartean, kantabrismo... Kontraesana dirudi.
|
|
|
Harrezkero, hiru probintzien arteko harreman politiko instituzionalak indartu eta estutu egin ziren. Batez ere, 1793ko urte az geroztik, hiru komunitate jatorrizko kategoria erabiliz, hau da, hiru pro bintzien arteko harremanak erakundetu egingo ziren Batzar iraunkorrenbidez, konferentzia izenez
|
ere
ezagunak izango zirenak 12Bergarako HerriAdiskideen egoitzan hiru herrialdeetako Batzar Nagusien ordezkariak biltzen hasi ziren, ekintzabide komunak indartzeko asmoz.Herri Adiskideen elkartean, kantabrismo dogmak nagusi izaten jarraituko du eta horretan Herri Adiskideak ez ziren bat ere berriztatu edo moderni zatu. Kontraesana dirudi.
|
|
|
Harrezkero, hiru probintzien arteko harreman politiko instituzionalak indartu eta estutu egin ziren. ...da, hiru pro bintzien arteko harremanak erakundetu egingo ziren Batzar iraunkorrenbidez, konferentzia izenez ere ezagunak izango zirenak 12Bergarako HerriAdiskideen egoitzan hiru herrialdeetako Batzar Nagusien ordezkariak biltzen hasi ziren, ekintzabide komunak indartzeko asmoz.Herri Adiskideen elkartean, kantabrismo dogmak nagusi izaten jarraituko du eta horretan Herri Adiskideak ez ziren bat
|
ere
berriztatu edo moderni zatu. Kontraesana dirudi.
|
|
|
lraultza liberalaren garaian erresumak nazio berriztatuak bihurtzen saia tu ziren eta Estatu berriztatua
|
ere
bai. Erresistentziak berriz ere ageri ziren erresumak edo estatuak ez zirelako uniformeak eta legedia erret aginduz inpo satzen zen eta ondoren lehen aldiko konstituzionalismoak uniformismoan sakontzen zuen.
|
|
|
lraultza liberalaren garaian erresumak nazio berriztatuak bihurtzen saia tu ziren eta Estatu berriztatua ere bai. Erresistentziak berriz
|
ere
ageri ziren erresumak edo estatuak ez zirelako uniformeak eta legedia erret aginduz inpo satzen zen eta ondoren lehen aldiko konstituzionalismoak uniformismoan sakontzen zuen. Baina Suitzan, adibidez, kantoi bakoitzaren berezitasunak errespetatuz, Estatu nazio berria eraiki zen.
|
|
|
Atzerrian, zegoen Hegoaldeko euskaldun liberala eta iparraldeko joera horretaz kutsaturik edo, Zamakolak histori lana Oihenarteren ildoa berriz
|
ere
hartzen duela dirudi, bere Historia de las naciones bascas izeneko liburuan15
|
|
|
Vasconia osoaren ikerketa premia sortu zitzaion, bere aintzin solasean azaldu zuenez gero. Jaurgainek onartzen du vascoiberismoa eta iparraldearen inba sioa17 Hegoaldean, aldiz, historiografía ohizko erakundetze politikoaren zer bitzuan eta defentsan burutzen zen, batez
|
ere
probintzia bakoitzekoa azpima rratuz. Nortasuna hizkuntza, herri edo etnia bereizkuntzetan oinarritu ordez, egitura eta erakundetze politikoaren bidez hartzen zuten probintzia bakoitze ko bizilagunek.
|
|
|
Aldi berean, leienda eta mito historikoak oraindik bizi bizi ezagutzen ziren ahoz aho edo idatziz eta bigarren menderdian sortu zen benetako etena euskal historiografian
|
ere
, Europan gertatzen zenekoa, hots, positibismo kri
|
|
|
Cánovas del Castillo politikariak errestaurazio borbonikoa prestatu eta indar tu zuen 1874 urteaz geroztik 1898 arte, Espainiako erakundetze politiko nagu sia antolatu zuen, non karlista tradizionalistak, alde batetik, eta errepublika noak, bestetik, sistematik at gelditzen ziren. Cánovas del Castillok 1886an Historia general de España berri bat idazteko taldea sortu zuen eta Espainiako Historiazko erret akademia proiektu historiografiko berriaren abiapuntu nagusi
|
ere
bihurtu zen, azken batean, Cánovasek asmatu zuen sistema konsti tuzional berria legitimazio historiko politikoan sartzeko.
|
|
|
Europa mailan bigarren erdian, Ranke historialari alemanak zientzia his toriko berriaren oinarriak ezarri zituen, batez
|
ere
lan egiteko tekniketan indar nagusia ezarriz eta horrela zientzia historiko sorburuen kritika positiboa egi ten zuen eta dokumentuen egiaztasunean oinarritzen zuen diskurtso histori koak benetakotasuna. Baina aldi berean, Ingalaterran, adibidez, historiaren lana halako espekulazio kutsua eta literaturaren atalean edo esparruan koka tzen zen.
|
|
|
utzirik, akademietan oinarritu zuen historia berria sortzeko ahalegina eta ahal mena. Giro hori ezagutzen zuen Etxegaraik eta Kanpionek
|
ere
. Trabajos de un cronista liburuan, 1898an argitaratuan, bere helburu historiografikoa argi eta garbi adierazten zuen19 la más constante y arraigada de mis aspiraciones:
|
|
|
Horregatik ez da mugatzen agirien positibismora edo sorburuen kritikaren teknikara. Frantziako Augustin Thierry izango zuen eredua eta, beraz, iker keta eginez, artistaren jitea
|
ere
erakutsi behar zela aldarrikatu zuen.
|
|
|
ECHEGARAY, C., Trabajos de un cronista. Bilbao, Biblioteca bascongada de Fermín Herrán, 1898, 131 Horrez gainera bere ideia historiografikoak ezagutzeko A. Kanpioni buruzko hitzaldi baten testua
|
ere
interesgarria dugu, Blancos y Negros (guerra en la paz) nobelaren argitalpenaren hitzaurre gisa argitaratua, Donostian, 1934an, Zabalkunde bildu man, Beñat Idaztiak.20 LABAYRU, E, Historia General del Señorio de Bizcaya. Bilbao 1895, 6 liburuki argitaratu zituen 1903 bitartean Bizkaiako historiaz.44EUSKAL HISTORIAN BARRENA, ETORKIZUNARI BEGIRAGiro horretan, Miguel de Unamunok Etxegarai eta Labayruren lanak kri tikatu zituen eta bidenabar historiaz zuen ikuspegi teorikoa lerro laburrean bezain sakonean adierazi zuen:
|
|
|
Horregatik, Unamunok, informazio berberean oinarrituz, bestelako interpretazio teoriko agoak egiten ditu. Azken batean, liburuaz zera dio, obra meritísima dela, abiapuntu eta gogoeta berriak irekitzen zituelako historiaren arloan.Arturo Kanpionen lan erraldoia
|
ere
testuinguru berean kokatu behar dugu. Nafarroako historiatik abiatzen da, Euskal Herriko ikuspegia izanik.
|
|
|
Teoría historiografikoan, psikologismoaren esparruan kokatuko nuke, gerta kizun handien azalpena bilatzeko orduan. Adibidez, karlismoaz egin zuen interpretazioa dugu, besteak beste.Hala
|
ere
, mitoak eta leiendak indarra zuten jenderiaren ohiko kosmoaren interpretazioan bat eginda zeudelako. Horregatik Fermín Herrán idazleak eta Biblioteca bascongada bildumako editoreak 1898an zera adierazi zuen:
|
|
|
Horregatik Fermín Herrán idazleak eta Biblioteca bascongada bildumako editoreak 1898an zera adierazi zuen: ¡ que no facilmente se arrancan de cuajo leyendas y tradiciones acariciadas por lar gos siglos y que tanto enaltecen a la tierra que uno quiere!. Baieztapen honek erakusten digu ohiko mitología historikoaren dogmek indarra zutela eta Sabino Arana
|
ere
delako literatura mitologioaz baliatuko da bere proposamen politikoak erakusteko unean. Baina ez ditugu nahastu behar biak.
|
|
|
Bestalde, hego Ameriketan, Argentinan, Venezuelan eta Mexikon bereziki ahaleginak egon ziren. Urrunetik euskal historiaren mistifikazio politikoak errezagoak ziren, baina ikerlari finak
|
ere
izan ziren. Aipatzeko da I. Gurrutxagaren lana eta saia kera interpretatibo gisa R.
|
|
|
Baina nobelaren bidea hartu beharrean, lobak saiakera eta ikerketa sakona erabili zuen. Berak aitortu zuenez, La leyenda de] aun de Alzatek bere etnografi zaletasuna biztu zuen.Euskal gaiak batez
|
ere
1940tik 1956ra bitartean ikertu zituen. Ondokoak aurretik ikerturikoaz gogoetak dira.
|
|
|
Pertsonen, protagonisten nundik norakoan kezkaturik agertu zen beti, heldutasun intelektuala irabazi ahala. Pertsonen grinen garrantziaz
|
ere
jabeturik zegoen. Horregatik, genero bio grafikoaz gogoeta jakingarriak idatzi zituen bere bizitzaren azken aldian eta modu originalean aplikatu bere buruaren azterketara.Beraz, badugu bai zer ikasi, J.C.B.ren lanetan, ikerketa egiteko moduaz.AZKEN MENDE LAURDENAXX. mendean paradigma interpretatibo nagusiak, funtzionalismoa, alde batetik, aldaketarena, bestetik, non marxismoa barne kokatzen baitut, egon direla esango nuke.
|
|
|
Ez dago egia handirik, egiak baizik eta egia horiek bakoitza bere testuinguru sozial eta espazialean argitzen saiatu behar da. Beraz, guztia ulergarria eta jus tifikagarria bihurtzen da testuinguruan, zapalketa arbuiagarriena
|
ere
–Dena dela, historia lantzerakoan, datuak ukatu ezinekoak ditugu, erudi zioak hortxe jarraitzen du eta beharbada tokian tokiko eta talderik taldeko teoriak lantzen dira. Baina, bestalde, zientzia konparatu ezean ez dago zien tziarik, orokortasunean egiten delako zientzia.48EUSKAL HISTORIAN BARRENA, ETORKIZUNARI BEGIRAKultura zientifikoak beti daude aldatzen, aldakorrak dira, izan behar dira.
|
|
|
Atal honek azterketa berezia merezi luke autorez autore. Hala
|
ere
, zenbait gogoeta orokor azalduko ditut.ETORKIZUNARI BEGIRAAzpiegiturazko ikerlanak burutu behar dira, oraindik gure iraganaz eza gutza urria dugulako Euskal Herriko ikuspegia garatuz. Euskal Herria, edo zein herri bezala, anitza eta moeta askotakoa dugu eta kostaldeko herrialdeen edo barrualdekoen dinamika eta denborak ez dira berdintsuak.
|
|
|
Espirituzko denboran ez dago etenik, ez eperik, ez mailarik. Hala
|
ere
, subjektu kolektiboaren nortasunean, baterokatasun eta desberdintasuna ikusten eta arakatzen saiatu behar dugu. Horregatik, herri ikuspegia esaten dugunean, gizartean islatzen zaiguna, abiapuntutzat hartu behar dugu, herri eta gizartea multzo berekoak baitira.Badago gai bat, besteak beste, historia nazionalari buruzkoa.
|
|
|
Horra XIX. mende bukaeran Cánovas del Castillok bultzatu zuen proiektua. Egon ziren beste asmoak
|
ere
, adibidez, Pi i Margall politikari eta historialariak ida tzita. 1877an argitaratu zuen bere liburu ezagunean, hara zer idatzi zuen:
|
|
|
Herri baten fenomenología aberatsa dugu eta nire ustez ez da sinplifikatu edo ahuldu behar gizarte aberatsaren historia, dinamika interpre tatzaile eta diskursibo bakarrera. Ezkutatu
|
ere
ez, ez balego bezala. Euskal Herriaren historian zehar, XVI. mendeaz geroztik berezitasun nagusienetakoa dugu, Batzar Nagusien inguruan, herrialde batzuk, nortasun politiko kolekti boa landu zutela eta 1877 arte iraun zuten mendebaleko hiru herrialdeetan eta XX. mendean berriz eratu dira.
|
|
|
Enpresaren historiak, historia ekonomikoaren arloan, hutsune nagusia da. Eta azkenik, biografiaren arloa deritzot, besteak beste, bai diskurtso berriak baita
|
ere
herri nortasunaren adierazle gisa, ondo laburtzen duela ikuspegi indi biduala eta kolektiboaren arteko tirabira.Erakundetu da historiazko ikerkuntza, karrera akademikoa ere bihurtu da. Editorialak historiazko arloan titulu berriak argitaratzeko beldur dira eta horrela Eusko Ikaskuntza edo EHUko unibertsitate moduko erakunde insti tuzionaletan argitaratzeko bidea gelditzen zaigu.Nire kezka da euskal historiaz arduratzen garenon artean ez dugula behar heineko loturarik, sarerik, Euskal Herria erreferentzi sare gisa izateko.
|
|
|
Enpresaren historiak, historia ekonomikoaren arloan, hutsune nagusia da. Eta azkenik, biografiaren arloa deritzot, besteak beste, bai diskurtso berriak baita ere herri nortasunaren adierazle gisa, ondo laburtzen duela ikuspegi indi biduala eta kolektiboaren arteko tirabira.Erakundetu da historiazko ikerkuntza, karrera akademikoa
|
ere
bihurtu da. Editorialak historiazko arloan titulu berriak argitaratzeko beldur dira eta horrela Eusko Ikaskuntza edo EHUko unibertsitate moduko erakunde insti tuzionaletan argitaratzeko bidea gelditzen zaigu.Nire kezka da euskal historiaz arduratzen garenon artean ez dugula behar heineko loturarik, sarerik, Euskal Herria erreferentzi sare gisa izateko.
|
|
|
Folklorean murgildu garenok badakigu tradizioa nahaste eta borraste guztien bilgunea dugula. Hiriguneetan
|
ere
orain gertatu da modernizazioaren ondorioz. Diferentzia bakarra da, oraingo nahasteak askoz bizkorrago gertatzen direla, abiadura handiagoak dituela belaunaldien artean eta, beraz, sarritan jasangaitzak gerta tzen zaizkigula.
|
|
|
Bukatzeko, premiazkoa da euskarazko historiografia gehiago lantzea. Karmelo Etxegaraik euskaraz
|
ere
sortu zuen historiografia. Sarritan euskaraz idazten dudanean ikerkuntza historikoren bat, zalantzak barneratzen zaizkit, ez baitakit irakurlerik ha ote dudan.
|
|
|
Omenaldi liburu honetarako merezimendu osoa duen Txillardegik euskararen etorkizunerako oinarri oinarrizko lana egin du beti. Guk
|
ere
oinarrizko ideia batzuk ekarri nahi ditugu horren heldugabe dagoen Euskal Soziolinguistikaren eremura, Antiguako hizkuntzalari donostiarrak esanen lukeenez, euskararen endoglosiaren alorrera. Han hemenka bildu ditugun ezpalak dira, beste hizkuntza batzuetan gauzak egun zer nola gertatzen diren erakusten digutenak; nola edo hala, euskararen baitan gertatuko diratekeen aldaketa eta berrikuntzek ez lukete aurkeztuko ditugunetarik guztiz urrun ibili; gune arras euskaldun batzuetako salbuespenak salbuespen direla eta egun nagusi dabilen eredutik guztiz urrun gelditu diren hizkeren errealitatetik landa, hori da euskara berriari buruz dakigun apurrak oraingoz adierazten diguna.
|
|
|
euskalkien arteko eragin diglosikoak: eredu estandarra eta folk hizkeren arteko adbergentzia edo goitik beherako eragin diglosikoa, hizkera baten barreneko berregituraketa, hizkuntza arau monozentrikoen eta plurizentrikoen konstelazioak, euskalkien erabilera eta prestijioa eta herriko hizkeraren alde azken urteotan Euskal Herriko hainbat eta hainbat bazterretan sumatzen den kemena, iritzi batzuen kasuan ikuspegi idilikoa izatera
|
ere
iristen dena. Dena den, garrantzi handiko gauza da auzi hau estetika hutsa ez dela jabetzea; azken batean, hizkuntzaren kalitaterik ezak eta haur anitzen euskaran sumatzen den gaitasun murritzak etxeko eta lagunarteko hizkerak jasan duen ahultzean bai tute jatorria eta guztiz loturik dago honekin guraso eta seme alaben arteko euskararen eten edota jauzia (cf.
|
|
|
158 eta 168). Halaz guztiz
|
ere
, guk ez dugu arazo bihurtu den gai hau ukituko, hizkeren arteko auzira mugatuko dugu jar duna. Arazoak konpontzen hasteko, gainera, deskribapenak behar izaten dira eta definizioetan bat etortzea ere gauza beharra da.
|
|
|
Halaz guztiz ere, guk ez dugu arazo bihurtu den gai hau ukituko, hizkeren arteko auzira mugatuko dugu jar duna. Arazoak konpontzen hasteko, gainera, deskribapenak behar izaten dira eta definizioetan bat etortzea
|
ere
gauza beharra da.
|
|
|
Bestalde, gure herritik kanpo ageri diren joerei eta norabideei begiak herstea jokabiderik egokiena iruditzen ez zaigunez, hor barrena sumatzen denari
|
ere
arreta amiñi bat ezarriko diogu.
|
|
|
Dialektoak bikoitza den eginkizuna du: bere hiztunei hizkuntza horretako gainerateko hizkeretako kideekin elkar ulertzeko aukera ematen die dialektoak, baina zeregin demarkatiboa
|
ere
badu: hizkuntza hori baliatzen duten beste erkidegoetarik bereizteko, gizatalde batek bere hizkera berezia du (Séguy 1973).
|
|
|
Bereizkuntzaren oharmen horretan oinarritzen du Terracini k dialektoaren sentimendua (1937, 1960); aipatu sentimendu horren arabera hiztuna bere erkidegoari loturik egon ohi da. Hizkera erkidegoaren bizitasunaren ezaugarria da arestiko sentimendu hori eta Euskal Herriko bazter guztietan berdin gertatzen ez bada
|
ere
, Bizkaian adibide nabarmenak ditugu: «eixu ondarrutar! > > entzuten genien bertako gazteei duela hogei urte arrantzale herri
|
|
|
Halaz
|
ere
, Euskal Herrian ezdazailbereiztea herri euskaratikbestera
|
|
|
Hizkera anitzekezdutekemenikindarorotariko, bertikaletaprestigiozkohoniaurreegiteko;
|
hainzuzen
ere, euskaraegunerokobizitzan errotuen dagoenherrietakohiztunakdira betikoeuskararihamarkadabatzuetangaindi bedereneustenahaldiotenbakarrak, bene benetako«hizkera erkidegobizia» osatzendutenak. Konparaziobaterako: ondarrutar gazteak, azpeitiarrak, aranztarrak... Horiexek dira, bestebatzuen artean, egunero eguneroetaia ia gai guztiengaineaneuskarazmintzatzendirenak, soilikmailaosojantziko gaietarako euskara estandarreko erdarazko, kera eta elebatzuk darabil
|
|
|
...ua; eskola ikastoletaneuskarabatuaerabiltzendagehienik; berelausoanere, euskaldunanitzenganbadagoEuskalHerribatubatenizpiritua; euskal kulturaidatziaere, zailtasunak zailtasun, aitzinatuzdoaemaro emaro; azenontzeko, eguneroko tasunamundu guztian zeharhomogeneoagoabilakatuaz doaetaikus entzutezkohedabideekere lehenezzutengarrantziaduteorain.1968tikaitzinera euskara batua deitzen dugun tresna hori
|
ere
badugu euskaldunok, etaezin ahantzi daordura artean euskaldun anitz elkarri ezin ulertuz zebiltzanetan erdaraz mintzo zirelaezinbestean; honetan, dirudienez, gauzakpixkatxo bat aldatuetabideratu dira.
|
|
|
«Baionan erakasleak badira E.H. barnetik
|
ere
, beraz nafarro lapurteratik abiatzendiranagusiki> > (1996: 535).
|
|
|
Itzulgaitezen, ordea, euskaraestandarrarengaira.Zertanesanikez, interesgarrideritzogu «euskarabatua»1«euskaraestandarra» binomioarenbeti betikoestekatzeindarrezkoaheinbatezbederenzalantzanezartzeari
|
ere
; izan ere, euskarabatuaEuskaltzaindiakezartzen dituenarauekitxuratzenetafuntsatzenbaldinbaduteeta euskaraestandarraEuskalHerrian benetan«kurri dabilen»elkarrekikoereduorokorrabaldinbada, berenarteangertalitezkeen saihesteadierazgarriak arrazoidemolinguistikoaktarteko zeinetanolakoak direnaztertzea onuragarribailitzateke.
|
|
|
Itzulgaitezen, ordea, euskaraestandarrarengaira.Zertanesanikez, interesgarrideritzogu «euskarabatua»1«euskaraestandarra» binomioarenbeti betikoestekatzeindarrezkoaheinbatezbederenzalantzanezartzeari ere; izan
|
ere
, euskarabatuaEuskaltzaindiakezartzen dituenarauekitxuratzenetafuntsatzenbaldinbaduteeta euskaraestandarraEuskalHerrian benetan«kurri dabilen»elkarrekikoereduorokorrabaldinbada, berenarteangertalitezkeen saihesteadierazgarriak arrazoidemolinguistikoaktarteko zeinetanolakoak direnaztertzea onuragarribailitzateke.
|
|
|
Hizkera batekezditu bereezaugarri guztiakgaltzen, etagaltzendituenak ez ditudenakbateragaltzen.Ingurunerik ingurune, garairikgarai, gunerikgune, egiturarik egitura etahiztunik hiztun galtzen ditu, besteak beste.V. M. Schirmunski k lehenikbigarreniketaordezkaturikakoezaugarri dialek talen arteko bereizketa aspaldixko egin zuen: hizkera edo dialekto batean ezaugarri ordezkatuakdauden neurri bereanaldaketariaurreegindioten eta galdu ez diren ezaugarri dialektalak
|
ere
badaudela adierazten digu; ikus Bellmann (1998: 33).
|
|
|
Herri anitzetan oinarria tradiziozkoetxeko euskara izan arren, mailaz mailadifuminatuzdoaereduhau: keraberriaksortuaz doaz, eskualdeko lektoaren, lagunartekohizkeraren edotasubestandarrarenosagaiakhainbatberri kuntzarekinbateraagerizaizkigu.Berrikuntzahauekeuskalkiarenbarreneko akizandaitezke, edotaeuskalkiko hiztunen taldebatekopartaideenaksoilik. Ereduestandarretik«irabazi> > direnhainbateleketaohiturak ereosatzen ahal dutedefinitzen aiseezdenhizkeraberrihori.Adierazgarria da, gainera, beste hizkuntzabatzuetan gertatudirenaldaketetan
|
ere
, subestandar edolagunarte
|
|
|
Mendebaleko euskaldunen kasuan
|
ere
hamaikatxo arazo ageri zaigu herrikoeuskararenetaestandarrarenzubigintzaridagokionez; adinekoen ber beteadenbezalageldituko delaonarturikere, haurren etagaztetxoen kasuan eredu biak behar bezain ongi finkatzekoeskolak dituen arazoak behin eta berriz aipatzen zaizkigu hor zehar (Goikoetxea 1996) etaezdahalabeharra
|
|
|
daitekeen, bainahorzehardagoeneko gertatudenerrealitatebatenberrieman nahidugu atalhaubukatzeko.Testuingurutikkanpo egonik
|
ere
, dialektoen arteko hartu emanen beraz, lehiaren ondoriodirenegoeraparebatdakartzagu, Ingalaterrakoabata (1) etaAlemaniakoa bestea (2):
|
|
|
Edozein hizkuntzak bizirik irauteko funtsezkoa da aldaera komun edo estandar bat izatea eta esparru eta maila guztietan erabilia izatea. Euskararen historian zehar behin eta berriro idazleek agertu duten kezka da euskara batuaren beharra, baina euskalki bat edo zenbait euskalki literatur hizkuntza modura erabiltzeko saio ugari egin badira
|
ere
(ikus Villasante, 1970 eta Zuazo,
|
|
|
1988), ez da gertatu horietako bat
|
ere
nagusitzea. XX. mendearen lehen erdialdean ortografia bateratua lortzeko saio ugari egin ziren eta mendearen erdiaren inguruan berpiztu egin zen estandarra nolakoa izango zen behin betiko erabakitzeko beharraren kezka.
|
|
|
XX. mendearen lehen erdialdean ortografia bateratua lortzeko saio ugari egin ziren eta mendearen erdiaren inguruan berpiztu egin zen estandarra nolakoa izango zen behin betiko erabakitzeko beharraren kezka. Euskaltzaindiaren barruan
|
ere
piztuta zegoen eztabaida hori eta egun bizi dugun estandarizazio prozesuaren oinarriak jarri ziren 1958 urtean Euskaltzaindiak Bilbon egin zuen Euskaltzaleen biltzarrean'. Idazle gehienak etorri ziren bat euskara estandarizatzeko beharrarekin, baina behar hori onartzen zutenen artean ere, askotariko iritziak zeuden euskara batuaren oinarritzat hartu behar zen euskalkia erabakitzeko orduan2?
|
|
|
Euskaltzaindiaren barruan ere piztuta zegoen eztabaida hori eta egun bizi dugun estandarizazio prozesuaren oinarriak jarri ziren 1958 urtean Euskaltzaindiak Bilbon egin zuen Euskaltzaleen biltzarrean'. Idazle gehienak etorri ziren bat euskara estandarizatzeko beharrarekin, baina behar hori onartzen zutenen artean
|
ere
, askotariko iritziak zeuden euskara batuaren oinarritzat hartu behar zen euskalkia erabakitzeko orduan2. Azkenik nagusitu zen iritzia erdialdeko euskalkietan (gipuzkera, goi nafarrera eta lapurtera) oinarrituriko hizkuntz ereduaren aldekoena izan zen,
|
|
|
Txillardegik 1958ko txostenean egokientzat hartu zuena hain zuzen
|
ere
. Irtenbide honen alde egin zuten Villasantek eta Mitxelenak ere 1968 urtean Euskaltzaindiaren 50 mendeurrena ospatzeko Arantzazun egin zen hilera ospetsuan.
|
|
|
Txillardegik 1958ko txostenean egokientzat hartu zuena hain zuzen ere. Irtenbide honen alde egin zuten Villasantek eta Mitxelenak
|
ere
1968 urtean Euskaltzaindiaren 50 mendeurrena ospatzeko Arantzazun egin zen hilera ospetsuan.
|
|
|
Arantzazuko bileraren abiadari jarraiki euskarak zuen bigarren behar larria
|
ere
, esparru guztietara hedatu beharra, alegia, aintzat hartu zuten zenbaitek eta Aresti eta Kintanaren (1970) deiadarrari jarraiki euskara komunikabideetan, administrazioan, politikan, filosofian, literaturan, zientzian e.a. erabiltzen eta trebatzen hasi ziren. Hauek denak, senitartekoa edo lagunartekoa ez bezala, eta arrantzaleen edo nekazarien hizkuntza berezitua ez bezala, hizkuntza estandarra erabili behar duten esparruak dira, baina garatuz hasi zirenean euskara batua hastapenetan baino ez zegoen.
|
|
|
Mitxelenak Arantzazuko txostenean funtsezkotzat jotzen zuen euskalkiak hurbiltzeko helburua apur bat gertuago izatea3, esate baterako, beste euskalkietako esapideak eta idazteko ohiturak bereganatuz zihoazen idazleak. Bestetik, euskara ordura arte landu gabeko esparruetan erabiltzen zuten euskaldunak bereziki konprometiturik zeuden euskara estandarra finkatzeko eta hedatzeko beharrarekin eta berehala erabiltzen zituzten Euskaltzaindia hobetsiz zihoan aldaerak, hala nola, aditzaren (1973, 1977, 1979), eta erakusleen eta deklinabide atzizkien (1978) morfologia, ortografiari buruzko erabakiak (1978) e.a. Hala
|
ere
, bide berriak urratu beharrak, Euskaltzaindiak aztertu edota erabaki gabeko puntu asko denok antzera konpontzeko kezka eta egon ezina sortzen zuen, eta edonolako argia ematen zuen edozein lan, batasun eragile bihurtzen zen; bereziki aipatzekoak dira Txillardegiren (1978) gramatika eta Kintanaren hiztegi (1980) ospetsuak, hizkuntza orokorraren itxuratze horretan eragin nabarmena izan zutenak?. Hiztun asko lan horietan proposa tutako eredua estandarra zela ulertzeraino heldu ziren5?
|
|
|
Euskara estandarraren beharra eta sorrera kezka eta eztabaida iturri izan dira mendeetan zehar eta horren berri nahi duenak informazio paregabea aurki dezake Zuazoren (1988) lanean. Era berean, batez
|
ere
XX. mendearen bigarren erdialde honetan egin diren euskara ordura arte landu gabeko espa
|
|
|
– Goenagaren (1978) gramatikak
|
ere
, eragin handia izan zuen joeren bateratze horretan, hel
|
|
|
buru normatibizatzailerik ez bazuen
|
ere
. Ikus Odriozola eta Zabala (1992).
|
|
|
5 Izan
|
ere
, Euskaltzaindiak lan horietan proposaturiko ereduetatik urrun dauden erabakiak hartu dituenean, arauak aldatzen ari zela ulertu dute hainbat hiztunek.
|
|
|
rruetara hedatzeko ahaleginak
|
ere
, eztabaida sutsuen iturri izan dira eta horretaz arituko naiz lan xume honetan. Bereziki euskararen helburu tekniko zientifikoetarako erabileraz mintzatuko naiz eta han hemenka dabiltzan zenbait zalantza eta eztabaidaren inguruan:
|
|
|
Euskara teknikoak, garatzen hasi zen unetik bertatik jasan ditu kritika latzak, batez
|
ere
hizkuntzalarien aho lumetatik. Hona hemen Etxebarriak (1992) zientziaren arloko euskararen batasunaz mintzatu zaigunean gogorarazi digun pasadizo bat:
|
|
|
«... Sakoneko eztabaida honakoa zen, ene ustez, alegia, ea hiztegigintza teknikoa filologo edo hizkuntzalarien lan hutsa den edota bertako espezialisten lana den. Ene iritzian, guztien arteko lankidetzan oinarritu behar bada
|
ere
, lehenengo pausoa eman behar dutenak hizkuntza praktikan erabiliko duten espezialistak dira, nahiz eta gero hizkuntzaren teknikariak direnen kritika eta gomendioak onartu behar dituzten. Eta puntu hau azpimarratu nahi nuke, gaur egunean ere behin eta berriro plazaratzen ari den eztabaida dinamikoa delako... > >.
|
|
|
Ene iritzian, guztien arteko lankidetzan oinarritu behar bada ere, lehenengo pausoa eman behar dutenak hizkuntza praktikan erabiliko duten espezialistak dira, nahiz eta gero hizkuntzaren teknikariak direnen kritika eta gomendioak onartu behar dituzten. Eta puntu hau azpimarratu nahi nuke, gaur egunean
|
ere
behin eta berriro plazaratzen ari den eztabaida dinamikoa delako... > >.
|