|
2013
|
|
|
Gainera, 1512an haren inbasioa, okupazioa eta zatiketa gertatzen den unetik oraindik itxi gabe zegoen arazo diplomatiko handia zen: Karlos V.a enperadoreak edo haren seme Filipe II.a Espainiakoak ez dute formalki onartzen Nafarroan
|
beraiez
besteko errege erreginarik dagoenik, baina negoziazio etengabeak izango dituzte mende osoan zehar bai Joanaren aitarekin (Henrike II.a Nafarroakoa) eta senarrekin (Antonio I.a Nafarroakoa) eta Joana berberarekin ere nafar auziari nolabaiteko konponketa bat emateko (tartean goian aipatu dugun ezkontza proposamena). Ildo horretako aipuak ugariak eta sakabanatuak badira ere, bereziki interesgarria suertatzen da IV. kapitulua irakurtzea:
|
|
|
Ildo berean, kuriosoa da protestantismoaren arazoaren azterketan sakontzea: kontzientzia askatasunaetengabe plazaratzen zen gaia zen, eta jendeak armak hartzen zituen horren alde, bai higanotek Frantziako errege katolikoaren aurka, zein, adibidez, Nafarroa Behereko eta Zuberoako euskaldunek (gehien gehienak katolikoak)
|
beren
erregina protestantearen kontra. Sasoi berean, zer esanik ez, holandes protestanteek berdin egiten baitzuten beren errege katolikoaren kontra... eta abar.
|
|
|
kontzientzia askatasunaetengabe plazaratzen zen gaia zen, eta jendeak armak hartzen zituen horren alde, bai higanotek Frantziako errege katolikoaren aurka, zein, adibidez, Nafarroa Behereko eta Zuberoako euskaldunek (gehien gehienak katolikoak) beren erregina protestantearen kontra. Sasoi berean, zer esanik ez, holandes protestanteek berdin egiten baitzuten
|
beren
errege katolikoaren kontra... eta abar. Hitzak, hitzak, hitzak...
|
|
|
Euskaltzaindia; Euskal gramatika lehen urratsak (EGLU) Euskararen gramatika deskriptiboa da, hizkuntzaren datuak bildu nahi dituena. Tarteka Euskaltzaindiak eman dituen arauen berri ere ematen da, zeharka, baina,
|
berez
, ez da gramatika arauemailea, baizik deskriptiboa: hizkuntzaren datuak erakutsian uzten ditu, tradizioan oinarritutako lekukoetan, eta egungo euskalkien ezagutzan oinarriturik.
|
|
|
Erregimenak, besteak beste, A. Arrueren bitartez lortzen zuen euskal idazleak berak bilakatzea
|
beren
buruen zentsuratzaile; hartara ez zegoen zentsuratzaileei dirua ordaindu beharrik eta eragin bera lortzen zen, zentsuratzailerik gabe zentsura ezartzea. Zer hoberik erregimenarentzat!, noren bitartez eta A. Arrueren arartekotasunaz.
|
|
|
hauen izenik. Delegazioko txostenak, euskal liburuei buruzkoak ere, delegatuak
|
berak
sinatzen ditu beti, nahiz eta ez jakin euskaraz.
|
|
|
Eliztar gazteek. Seiko? ezizena jarria diote
|
beren
parrokiako apaizetako bati. Seigarren agindua sermoi guztietako gai izatetik datorkio goitizena.
|
|
|
Araibar zaldunan xehetasunik handienarekin jasotzen den ekintza da. Alderdi horretatik begiratuta, kontrabandoaren pasadizoak betetako leku narratibo zabalak, ohiko lan jarduerak betetakoarekin ez ezik, lizunkeriaren adierazle diren maite jokoek
|
beraiek
betetakoarekin ere kontrastatzen du. Ez dira, inondik ere, horrenbeste xehetasunekin kontatzen pertsonaia beraren maite jokoak.
|
|
|
Gizonezkoa den maitaleak eginiko eskariei (dela pota, dela berak nahi duena egitea...) emakumeak ezetza emateko dituen arrazoietan, bata erlijiosoa da. Jainkoaren gogoko ez izatea?; bestea, berriz, soziala: jakingo balitz,
|
berak
eta bere etxekoek fama eta ohorea galduko lituzketela. Bestelakoa da haragizko maitasuna eskatzen jardun duen gizonezkoak, jokabide hori bertan behera uztea erabakitzen duenean azaldutako arrazoietako bat.
|
|
|
Hala eta guztiz, bada gordinkeriarik sumatzen dioenik. Pertsonaia nagusiak 6 eta 9 aginduak urratuz gauzatutako ekintzak esplizituegiak edo izango ziren eta talka egingo zuten ordu arte euskal literaturak erakutsitako lotsa onarekin, nahiz eta
|
berez
kontalariak xehetasun handiegiz ez jantzi Araibarren maite jokoak. Xehetasun handiegitara jo ez arren, maite joko horiek ñabardura askorekin azaldu ez arren, ez ditu zeharo ezkutatzen.
|
|
|
Kontuan hartuta, alde batetik, testuinguruaren parametro fisiko eta sozialek eta, bestetik, interakzioen eraginez diskurtsoan egiten diren eguneratzeek
|
beren
aztarna uzten dutela testuan, aipatutako corpusa baliatuta, aztergai diren birformulatzaile urruntzaile horien askotariko balioak erakusten saiatuko gara. Era berean, dena dela, dena den, edonola ereeta edozelan eremarkatzaileak erabilera eta balio berdinekin agertzen diren eta sinonimotzat har daitezkeen argitzen ahaleginduko gara.
|
|
|
Gure arazoa azaldu genien, baina, jakina, haiek ezin zuten ezer egin; gure aparatuak, behintzat, ez zien interferentziarik egiten
|
berenari
. Edonola ere, ez ginen gehiago hartaz arduratu:
|
|
|
Lan honetan, birformulazioa diskurtso fenomenotzat hartzen denez, eta bere erabilerak enuntziazio ikuspuntuaren aldaketa dakarrela (Roulet, 1987, 111) onartzen denez, ahal den neurrian, Larringanek erabiltzen dituen urratsei jarraiki egingo dugu azterketa, batez ere balio diskurtsiboan indarra jarrita, eta erakutsiko dugu aztergai ditugun birformulatzaile urruntzaileok ezaugarri eta zeregin nagusi batzuk baldin badituzte ere, diskurtsoaren ikuspegitik balio anitz har ditzaketela. Horretaz gain, Garcések (2008) aipatzen dituen zeregin ezberdinak ere kontuan hartuko dira, bereziki, aztertzen ari garen elementuen kasuan
|
berak
aipatzen dituen erabilerak gauzatzen diren ala ez ikusteko. Aztertzen ari garen birformulatzaile urruntzaileak sail jakin batean kokatu behar diren ikusten lagunduko digu horrek.
|
|
|
Bestalde, oso pozgarria da ikustea gero eta gehiago direla idazle gizonezkoak aitortzen dutenak
|
beren
lanaren ardatz nagusia maitasuna dela, eta berau izan dela gai nagusietarikoa literaturaren historian zehar.Denaden, emakume baten ahoan beste modu batera entzuten da egitate hori. [Zortzi unibertso, zortzi idazle, Ana Urkiza (Alberdania, 2006) Orr.:
|
|
|
Alta ez litake hori ere egiazko Europa. Hortaz, gauza jakina da orai Europan sartu berri diren hamarrek ez dutela
|
beren
mintzairan agertu ahal izan gain hartan beren dozierik. Hots, izanen da oraino zer asma denen egiazko errespetu batentzat [EPD prentsa, Herria, HERRIAK ETA GIZONAK, SINADURARIK GABE," HERRIAK ETA GIZONAK"(, 2 orr.)]
|
|
|
Alta ez litake hori ere egiazko Europa. Hortaz, gauza jakina da orai Europan sartu berri diren hamarrek ez dutela beren mintzairan agertu ahal izan gain hartan
|
beren
dozierik. Hots, izanen da oraino zer asma denen egiazko errespetu batentzat [EPD prentsa, Herria, HERRIAK ETA GIZONAK, SINADURARIK GABE," HERRIAK ETA GIZONAK"(, 2 orr.)]
|
|
|
Birformulatzaile esplikatiboek perpausaren esparruan nahiz perpausetik gorako mailan betetzen dute
|
beren
eginkizun diskurtsiboa. Alde batetik, perpaus baten barruan, elementu baten eta elementu hori azaltzera edo zabaltzera datorren iruzkin baten arteko lotura semantiko pragmatikoa ezartzeko erabiltzen dira (erabileraaposatua).
|
|
|
(28) Zoladura gaineko marrek, hau da, bide marrek, zirkulazioa arautzea dute helburu, eta bide erabiltzaileei oharrak egin edo
|
berentzat
lagungarri izatea [ZCP Lt, Zirkulazioari buruzko Araudi Orokorra, IVAP/ IZO (2003)]
|
|
|
(48) Kontratua bada izan, pertsona bat edo gehiago ados daudenetik, beste pertsona bati edo batzuei begira,
|
beren
burua gauzaren bat ematera edo zerbitzuren bat egitera behartzeko (KZren 1254 art.). Kontratuaren alderdiekefektu juridikoa, hau da, betebeharra sortzera zuzendua dagoen adostasunaematen dute (haien borondate komuna adierazten dute) [ZCP Ak, Zuzenbide zibila III. Betebeharren zuzenbidea, erantzukizun zibila eta kontratuen teoria orokorra. Ibon Viteri, UPV/EHU (2011)+
|
|
|
(51) Gizatasun printzipioak,
|
berez
, ondoreak dakartzaaskatasuna kentzen duten zigorren inguruan (zigor askatasun gabetzaileetan alegia), batez ere aipatutako zigorrak betearazi behar diren fasean [ZCP Ak, Adingabeen zuzenbide penala, Jon Mirena Landa (Koord.) UPV/EHU (2011)]
|
|
|
(59) Batzuen ustez, derrigorrezkotasuna ohituratik eratorriko da, KZren 1089 artikuluaren lege esapidean barneratzen dena (Alguer, Pérez González). Beste batzuek, berriz, onartzen dute
|
berez
ez duela betebeharrak sortzeko gaitasunik; baina, aldi berean defendatzen dute, promesak hirugarrenei itxaropenak sortzen badizkie, promesa egin duenak duela edonola ezeztatu. Hau da, haien ustez, itxaropen bat sortu duena derrigortuta dago [ZCP Ak, Zuzenbide zibila III:
|
|
|
Konturatuko zineten neurtitz berba dagoela izenburuan. Hori
|
berak
aukeratua da. Poesia, olerkia, neurtitza?
|
|
|
Erkiagak
|
berak
liburu batean olerki guztiak batzeko asmoari heldu zionean, hau idatzi zuen edukiari buruz:
|
|
|
Horietatik asko, erdia baino gehiago, lehenengoz liburu horretan argitaratuak. Olerki sorta luzeak, lehendik argitaratuta egon direnean, ez ziren azkenean liburuan sartu, leku arazoengatik batez ere, eta
|
beren
bidea eginda daukatelako. Hauek dira:
|
|
|
Erkiagaren olerkietan era askotako gaiak aurkituko ditugu;
|
berez
, edozer da poesiagai. Olerki serio eta jostagarriak ditu, narratiboagoak eta lirikoagoak.
|
|
|
Zer edo zer azpimarratzekotan, hizkuntzaren erabilera zehatz gozatsua gogoratuko nuke. Idazleak hitzekin jolastu egiten du, baina beti ematen die lotura egokia,
|
berez
berez irakurtzen joan ahal izateko.
|
|
|
Zer edo zer azpimarratzekotan, hizkuntzaren erabilera zehatz gozatsua gogoratuko nuke. Idazleak hitzekin jolastu egiten du, baina beti ematen die lotura egokia, berez
|
berez
irakurtzen joan ahal izateko.
|
|
|
Hipotesi moduan pentsa dezakegu laguntza (SOS) eskatzen duten pertsona guztiek antzeko mekanismo psikolinguistikoek bultzatuta antolatuko dituztela berbak munduan barrena, komunikazio eraginkorra lortu ezean, porrot eginez gero, heriotza letorkiekeelako laguntza deia modu ez komunikatiboan igorriz gero. Beraz, komunikaziorako eragile edo eragingarri ez diren hurrenkerak hizkuntzetatik
|
berez
desagertuz joango dira (batez ere ahozkotik, idatzizkoan komunikazioa lortzea beti ez delako lege nagusia, bestelako helburu batzuk ere izaten direlako, esate baterako, estetikoak). Aipatu unibertsal horiek euskarari ere ez zaizkio arrotz, eta linguistikak onartzen duenaren arabera, hiru motatakoak izan daitezke:
|
|
|
Itzultzailearen oharra: Itzultzailea ia beti ilunpean ezkutaturik geratzeko ohitura oso zabalduaren kontra, ezin naiz geratu liburu honen itzulpenean lagundu didaten pertsonei
|
beren
ahalegina aitortu gabe; horregatik, bihoakie nere eskerrik zintzoena Lurdes Auzmendi, Joseba Butron, Marianna Massimello, Anna Mª San Felice eta Imanol Zurutuzari.
|
|
|
|
Beren
beregi bildumarako idatzitako hitzaurreez gainera, bestelakoak ere badira (18 liburutan, hain zuzen ere). Zenbaitetan autorialak dira (literatur lanen egileek idatziak), baina badira alografoak ere (hirugarren batek idatziak, alegia).
|
|
|
Aitzin() solasa (7 aldiz), Atarikoak (2 aldiz), Aurkezpena (12 aldiz), Hitzaurrea (107 aldiz), Sarrera (6 aldiz), beste batzuk (18 aldiz). Ez dugu irizpide agerikorik topatu izenburuon erabileran, izan ere, zenbait hitzaurregilek izenburu ezberdinak darabiltzate liburu batean edo bestean, bi hitzaurre ageri diren kasuetan ez dira beti izenburu
|
berak
agertzen, eta abar.
|
|
|
Urrezko bibliotekabilduman berrargitaratutako lehenengo zortzi aleetan, ez da hitzaurre berririk gehitu, lehen aro hartan argitaratutako hitzaurre
|
berak
ematen dira, aldaketa txiki batzuk salbu: hizkuntza zuzenketak (berrargitalpen guztien kasuan), atalen izenburuak gehitzea, itzultzailearen oharrei buruzko adierazpen bat gehitzea eta eskerrak kentzea (Emakume abeslari burusoila); eta sinadura gehitzea (Lorategiko festa).
|
|
|
Labur esanda, arauok betetzeak zera esan nahi du Arrutiren poesian: dieresirik ez du egiten (hau da, diptongoak ez ditu banatzen hiato gisa ahoskatzeko), sineresirik ez du egiten ia (alegia,
|
berez
hiatoak direnak ez ditu diptongo bihurtzen), Aranak sinalefa egiteko (a+ i, e+ i, etab.) agintzen duen kasu ia guztietan egiten du Arrutik; aldiz, Aranaren arabera egin ezin denean (u+ a, e+ o, e.a.) ez du egiten; eta azkenik, Aranak baimendutako, lizentzia metrikoak, baliatzen ditu (oro har, dialektoen baitako laburdura eta luzapenak).
|
|
|
K. Otegik
|
berak
, Lizardiren poemen edizioaren sarreran (1994), honako iruzkin hau egiten du: –Ondar gorri poeman ageri den errebeldia unea salbu, Nik ez nai eguna/ biurtzerik gau!
|
|
|
Horrek esan nahi du badutela antzik bertsopaperek, lore jokoetako kantuek eta aldizkarietako bertsoek eta bertso liburuek; eta ez dela erraza horien artean hesiak jartzen, baina ez direla nahasi behar batzuk eta besteak. Bertsopapera herri xeheagoarentzat da; testuingurua paperean ez datorrena du, hartzaileek
|
berez
ezagutzen dutenez; iraupen gutxiko gauza erakargarria besterik ez da berez bertsopapera. Ez hala, ordea, lore jokoetako kantua edo bertso liburua, hartzaile erosoagoa dutenez bai kulturaz eta bai diruz ere, eta autore jantziagoa eskatzen dute eskuarki aldizkariak eta bertso liburuak, bertsogintzaren iraupen luzeagoa (1982:
|
|
|
Horrek esan nahi du badutela antzik bertsopaperek, lore jokoetako kantuek eta aldizkarietako bertsoek eta bertso liburuek; eta ez dela erraza horien artean hesiak jartzen, baina ez direla nahasi behar batzuk eta besteak. Bertsopapera herri xeheagoarentzat da; testuingurua paperean ez datorrena du, hartzaileek berez ezagutzen dutenez; iraupen gutxiko gauza erakargarria besterik ez da
|
berez
bertsopapera. Ez hala, ordea, lore jokoetako kantua edo bertso liburua, hartzaile erosoagoa dutenez bai kulturaz eta bai diruz ere, eta autore jantziagoa eskatzen dute eskuarki aldizkariak eta bertso liburuak, bertsogintzaren iraupen luzeagoa (1982:
|
|
|
Proiektu orokorrago hori ez dagokio Aitzolen pentsamendu intelektualean literaturari, baizik eta nazio eraikuntzari. Hain zuzen ere, Otaegik
|
berak
honela azaltzen du puntu hori Aitzolen proiektu kulturalaz (1983) lanean: –Aitzolek olerkigintzari eskaintzen zion ohorezko lekua(...) kultur mugimenduaren bilakabidean, eta baita politikoan ere, eragin zezakeen indarraren baitan ulertzen da?
|
|
|
Hasteko, euskal literaturaren historiak ezin du historia nazionalista izanaurrera jotzeko, historia nazionalistek
|
beren
funtzio pedagogikoa badute ere. Honek batez ere gauza bat esan nahi du, eta, argien ikus daiteke literatur historia jardunaldi hauek helburu duten mendeetan (XVI XVIII), hain zuzen, nahiz eta arazoa XXI. menderaino hedatzen den.
|
|
|
Maravallek onartzen duen gisan, barrokoa, inperialismo hispanikoaren hedapenaren gauzatze kulturala da. Geroago nazio protestanteek barrokoa berreskuratu eta
|
beren
interesen arabera hedatuko badute ere, erreferentzia inperialismo espainiar edo hispanikoa da.
|
|
|
Inperialismo hauen egituratze koloniala, era berean, kontuan hartu behar da. Ez da kasualitatea, Baltasar Etxabek Mexikon idazten badu edota euskal Ilustrazioaren hasiera eta iturri ekonomikoa Caracasen badago (Real Compañia Guipuzcoana de Caracas), eta Tolosan (Frantzian) jesuiten eskola, nora euskal aristokrazia ilustratuak
|
beren
semeak bidaltzen zituen. Hots, inperialismo espainiar, frantses eta ingelesak, beren egituraketa koloniala dela medio, atlantikoak dira.
|
|
|
Ez da kasualitatea, Baltasar Etxabek Mexikon idazten badu edota euskal Ilustrazioaren hasiera eta iturri ekonomikoa Caracasen badago (Real Compañia Guipuzcoana de Caracas), eta Tolosan (Frantzian) jesuiten eskola, nora euskal aristokrazia ilustratuak beren semeak bidaltzen zituen. Hots, inperialismo espainiar, frantses eta ingelesak,
|
beren
egituraketa koloniala dela medio, atlantikoak dira. Hala, euskal subjektu politiko desberdinek egituraketa kolonial eta atlantiko honi erantzuten diote.
|
|
|
abiapuntu bat baino ez da, aurrez azaldu ditudan arazo guztiak birpentsatzeko eta euskal literaturan aztertzeko. Web orriak aukera ematen du irakurleek
|
beren
iritziak bertan utz ditzaten, liburuaren orrialde bakoitzean. Hala, eta guztion artean (irakurleak eta neroni) proiektua hobetzeko eta hedatzeko plataforma bihurtuko da liburua.
|
|
|
Larramendiren jarrera heroikoa ez zitzaion ordea dohainik atera euskal literaturari. Andoaingo jesuitaren aukerak eraginkorrak gertatu ziren epe luzera,
|
berak
ezarritako lehentasunek badirudi zeharo baldintzatu zutela ondorengo euskal literaturaren garapena. Jesuiten hezkuntza sistemak, Ratio Studiorum delakoak, Larramendiren habitus a (Bourdieuren berbaz esatearren) garatu ez ezik, bere lehentasun literarioak ere bideratu zituen.
|
|
|
Lehenengo eta behin badirudi Larramendirekin hasitako jesuiten tradizioan poesia eredu jasoagoa hobetsi zela eredu herrikoiagoen kaltetan, Juan Mari Lekuonak jesuiten neurtitz bildumari egindako sarreran dioenez: . Herri kantuen joera baino goragokoa da
|
beren
estiloa eta formazioa. Euskara ongi ikasia duten arabera, nabari zaie formazio erretorikoa, klasikoen mundua, eliz literaturaren islada.
|
|
|
Euskara ongi ikasia duten arabera, nabari zaie formazio erretorikoa, klasikoen mundua, eliz literaturaren islada. Maila jasoago batean mamitutako olerkigintza
|
berena
, poesia herrikoarekin konparatuta? (Altuna, 2000, 11).
|
|
|
XVI. mendetik honako euskal historia ere hutsune jatorrizko baten inguruan idatzi behar da, ezkorki, negatiboki, hain zuzen, euskal eliteek euskarari uko egin eta estatu zentralisten aurrean
|
beren
buruak subordinatzen dituzten momentu horretatik, euskal masa meatzari, nekazari eta arrantzaleak subordinatzen dituzten momentu horretatik abiatuta. Euskal historia subjektu ezkor baten inguruan idatzi behar da:
|
|
|
Baina kultur artxibo inperialaren irakurketa kontrapuntistikoari esker (Said, 1996, 100) argiago antzeman ditugu vascuenceeta euskarahitzen adiera metriko poetikoaren kutsu polemikoa eta erresistentziazkoa. Eta literatur generoen kategorietan ez ezik, periodizazioan ere izan lezake eraginik Saiden proposamenak,
|
berak
mendebaldetik kanpoko eremuetarako esandakoa Europa barruko herri txikietara eta haien hizkuntza eta kultura gutxituetara aplikagarri den heinean:
|
|
|
Edozein literatura nazionalen epekatze ariketa zaila suertatzen bada,
|
berez
, XX. mendera arte literatura, normalizatu, bat mamitzera iritsi ez den literatura baten ibilbidea aldien segida bat jarraituz atontzea ez da errazagoa.
|
|
|
Halaber, nabarmena da, literatur genero tradizionalek, genero epikoak, lirikoak eta dramatikoak, leku txikia bete dutela euskal letren barrutian. Euskaldun ikasiek
|
beren
behar intelektual eta literarioak asetzeko bitarteko legez, beste hizkuntza bat hobetsi, eta euskara baztertu izanean legoke kausa, ziurrenik. Euskal Herriko gizarte geruza ikasiak idazlan profanoa euskaraz paratzeko eta gozatzeko zaletasun handiegirik erakutsi ez izanean, hain zuzen ere.
|
|
|
Euskaratuko ote zen Testamentu Berria baldin eta kalbinismora bihurtutako erregina bat egon ez balitz? Albreteko Joanaren agindupean bizi zen euskaldungoa, nahiz orduko euskaldungo osoa bera ere ez zen jendetsua izango, baina, zeinahi botereren menpe bizi zena nagusiki elebakarra izateak, eta jakina, horien artean zeuden erreginaren agindupekoak,
|
berekin
ekarri zuen Erreginaren egitarau erlijiosoan euskara sartzea. Tamalez, fede kalbinista hedatzeko bitarteko moduan bakarrik hartu zuen aintzakotzat euskara.
|
|
|
Izan ere, literaturgintzan eman daitezkeen aldaketek ez daukate mende aldaketekin batera etorri beharrik.
|
Berez
, mendeka edo hamarkadaka edo urteka... literaturaren historia bat egituratzeak periodizatzeari uko egitea dakar, nahiz eta abantailarik izan dezakeen literaturaz kanpoko irizpide bat hautatzeak. Bistakoa da, mendeka, hamarkadaka edo urteka taxututako literaturaren historia batean, komenigarri den etiketa bat baino ez dela aldia, literaturaren historia ataletan banatzeko premiak sorrarazitako etiketa, hain zuzen ere.
|
|
|
Hona zergatia: gerratearen amaieran ezarritako foru galerak euskal letren berpizkunde bat ekarriko zukeen
|
berekin
.
|
|
|
Sortzailearen sorkuntza han hemenka barreiatzen da, uste izatekoa denean generoak bereizten dituen testuen artean harremanen bat egongo dela. Horrezaz gain, ezin albora daiteke, badirela idazleak literatur genero tradizionalen arteko mugak hautsiz, generoak nahasiz eraiki dituztenak
|
beren
idazlanak. Euskal literaturaren XX. mendearen bigarren erdiko zenbait idazlanek hala erakusten dute.
|
|
|
Bestela esanda, Neoklasizismoari egotzitako denbora tartea igaroa denean lantzen dira bultzada klasiko batetik ernetzen diren autua eta alegia generoak. Txosten honen lehen lerroetan
|
beraietan
aipatu da euskal literaturaren berankortasuna: mugimendu literarioak inguruko literaturetara baino beranduago heldu izana.
|
|
|
Egia da aldi batetik bestera ez dela igarotzen bat batean eta aurreko aldiko ikuskeratik mamitutako obrak berrietatik mamitutakoekin batera sortzen direla. Errenazimentua behatu besterik ez dago, eta ez bakarrik XIV. mendearen hasieratik bertatik aldi hori Italian jaioa delako, Europako mendebaldeko beste leku batzuetan XV. mendearen bigarren erdira arte, nahiz XVI. mendearen lehen erdira arte, eta baita mende horren bigarren erdira arte ere, itxaron behar denean, baizik eta XVI. mendearen lehen hamarkadatan
|
beraietan
ez delako aurkitzen Europa osoan leku bat zeinetan agerkari oro Errenazimentua den berrikuntza horren adierazpen den. Errenazimentua loretan egon arren, testu oro ez da Errenazimentuaren adierazpen:
|
|
|
Maitasunezkoetatik deboziozkoetara igarotzeko darabilen poema horretan dioenez, aurretik euskaraz ia ezezagunak ziren musak luzaroan zerbitzatu eta ezagutzera eman ditu. Horra hor, zorretan zirela uste izateko eta
|
beraiengana
laguntza eske zuzentzeko arrazoia, emazte Joana gaitzak jo zuenean. Joana hiltzean heriotzaren erantzule egiten ditu:
|
|
|
Mendean zehar aurrera egin ahala, gero eta gizarte geruza zabalagoetara hedatuko da irakurtzen eta idazten ikasteko ahalbidea, nahiz eta horietako asko eskola handiegiaren jabe izatera ez iritsi. Ondorioz, ordu arte beste irtenbiderik gabe
|
beren
behar literarioak ahotsa bitarteko baino ase ezin zitzaketen gizarte mailei irakurketa idazketak ezagutzeko aukera irekitzen zaie. Jakina, beren kultur erreferentziek ahozkotasunean egoten jarraitzen dute; orain, ordea, erreferentzia horiek mundu idatzira eramateko gauza dira.
|
|
|
Ondorioz, ordu arte beste irtenbiderik gabe beren behar literarioak ahotsa bitarteko baino ase ezin zitzaketen gizarte mailei irakurketa idazketak ezagutzeko aukera irekitzen zaie. Jakina,
|
beren
kultur erreferentziek ahozkotasunean egoten jarraitzen dute; orain, ordea, erreferentzia horiek mundu idatzira eramateko gauza dira. Bertsopaperak deituak horren erakuskari garbia dira.
|
|
|
Bertsopaperak deituak horren erakuskari garbia dira. Badira, baita ere, kopiatzaile bat eskura daukaten agrafoak,
|
beren
ahozko sorkariari letrak dakarkion iraunkortasun zehatzago eta sendoagoa bermatuko dietenak.
|
|
|
Herri/ landu bereizketak
|
berez
konplexua dena are konplexuago bihurtzen du. Ez bakarrik bien artean mugarri finkoak ezartzearen ezintasunarengatik, baita modu nabarmenean herri adierazpen izan denak ere, bertsopaper gisa ezagutuak, kasu, beste sistema batean funtzionatu duelako.
|
|
|
Halere, lehenik bere zabaltasuna aipatu badugu ere, bere funtzioagatik dugu batez ere interesgarria; izan ere, euskal liburuen gabezia gorrian gudaosteko belaunaldientzat testu iturri garrantzitsu bilakatu baitzen. Horregatik, zalantza handirik gabe, euskararen historian arrakastarik handiena jaso izan duen liburutzat izendatzea ez da
|
berez
ausarkeria izango, testu falta nabaria bizi zen sasoian batera bilduta eskaini zituelako euskal poesiagintzaren emaitza gailenenak.
|
|
|
(...) Euskeraren oraingo etsaiak ederregi aurkitu dute nunbait liburu au, eta saltzea galazo dute. Ez dute nai euskera aberatsegi,
|
beren
izkuntzak bezin oparo agertu dedin (Ibiñagabeitia, 1955).
|
|
|
Aldiz, hain hizkuntz estilistak izan ez ziren XIX. mendeko zenbait poeta ez ditu zabalegi errepresentatzen, hala nola, Jose Mari Iparragirre edo Indalezio Bizkarrondo. Bilintx?.
|
Berez
, haien lekuan gaur egun ahantziak ditugun hizkuntza estilistak ageri dira aitzindurik. Beste horrenbeste esan daiteke, zenbait poeta garaikide eta sinbolistari uzten dien tarte urria kontuan hartuz gero, hala nola, F. Krutwig edo J. Mirande.
|
|
|
Espero izatekoa zen moduan, Antonio Labaienek (Egan, 1954, 2, 43 or.) edo Andima Ibiñagabeitiak (Euzko Gogoa, zb) Onaindiaren liburuaren baloreen aldeko iritzia agertu zuten; izan ere, Labaien bera izan zen gudaosteko asmo editorial haren bultzatzaileetako bat, Orixeren Euskaldunak (1950) poemaren edizioaren bultzatzaile izan zen gisa berean. 1950etako bi lan handinahiek dakarte gudaurreko asmoen izpiritua, Jokin Zaitegik Euzko Gogoako iruzkinean islaturikoa eta Onaindiak
|
berak
Olertialdizkarian berretsiko zuena. Poetika horren arabera, Onaindiaren antologiak asmo hirukoitza zuen:
|
|
|
argitaletxearen aurrekaria. Bere antologiaren hitzaurrean aitortu bezala, ez ziren benetan mila
|
berak
hautaturikoak, eta ez ziren hoberenak ere. Asmo komertziala aitortzen zuen argiro, irakurleak erakartzeko eginiko aldarrikapena zela adieraziz.
|
|
|
Aldekoak dioskunez, aldatu diren gauzen artean irakurleen atxikimendua beste generoetara aldatu izana da garrantzitsuena, zeren,
|
berez
, idazlan kopurua ez da nabarmenki gutxitua. Bestalde, poesiaren transmisio modua zuzeneko saioetara aldatu denez, poeta eta musikagileen arteko kolaborazio eta emanaldiek garrantzia hartu dute, eta CD dun liburuen formatuak arrakasta bilatzen du berrikuntza teknikoen bidez.
|
|
|
Trantsizio ondoko literaturaren historiei buruz esandakoa hirurogeita hamarreko hamarkadara estrapola daiteke.
|
Berez
, literaturaren testuen balioaren epaietan hizkuntza ereduari loturiko irizpidearen garrantzia baita, zalantzarik gabe, XX. mendeko euskal poesia modernoaren kanonizazioan indar gehienez jokatu duen bektorea. Ondorioz, iradoki genezake euskal literaturaren sisteman jokatzen duten balio irizpideak oso loturik egon direla hizkuntzaren egoera soziolinguistikoari, bai gizarte mailan bizi duen egoera diglosikoaren inperatiboei, eta bai estandarizazio prozesu berankorraren gatazkari.
|
|
|
Bigarrenik, hiru autorek bilatu dutela euskal literaturaren baitan eta euskal kulturaren baitan, periodizazio? berezi eta egoki baten oinarriak, nork
|
berak
bere mugak eta garaiak aurkeztuz.
|
|
|
Menturaz, postura historiografiko berri horrek erakusten du gaurko historialariek, euskal historiaren eskema orokorra? gogoan edukiz egiten dutela
|
beren
periodizazioa.
|
|
|
Gaurko euskal literaturaren historiagileek kontuan hartzen dituzte azken urteetan literaturaren eremuan gertatu diren aldaketa nagusiak, agertu diren obra eta idazle berriak. Erran nahi baita sarrarazten dituztela
|
beren
historietan gaurko sorkuntza eta idazle garaikideak; praktikan, beren liburua bukatzen duen garaiaren produkzioraino doaz. Joera hori erabat zabaldua da euskal eremuan eta, iduriz, adostasunezkoada.
|
|
|
Gaurko euskal literaturaren historiagileek kontuan hartzen dituzte azken urteetan literaturaren eremuan gertatu diren aldaketa nagusiak, agertu diren obra eta idazle berriak. Erran nahi baita sarrarazten dituztela beren historietan gaurko sorkuntza eta idazle garaikideak; praktikan,
|
beren
liburua bukatzen duen garaiaren produkzioraino doaz. Joera hori erabat zabaldua da euskal eremuan eta, iduriz, adostasunezkoada.
|
|
|
Komunzki, bestalde lantzen da, molde berezi batez, nahiz joera hori aldatzen ari den astiro. Bortxaz, urte batzuen gibelatzea hartuz, idazle garaikideen multzo nasaiaren baitan bahetze edo irazte lana
|
berenaz
egiten da eta,, kontsakratu berriak, tantaka baizik ez dira sartzen corpusetan eta kanonean.
|
|
|
Eusebio M. Azkuek bere eskuizkribuak etengabe orrazten, aldatzen eta euskaltzaleen artean zabaltzen jardun zuen. Eskuizkribuok eskualdi ezberdinetakoak dira, eta haietako bakar batean ez dira batzen haren olerki guztiak; eskuizkribu bilduma bat baino ez zuen argitaratu semeak (Parnasorako Bidea, 1896). Eusebio M. Azkueren olerkien eskuizkribuak eta orain arte ezagutzen ditugun iturriak eta aldaerak bildu dituzte A. Astigarraga eta J. Bijuescak
|
beren
argitalpen lan zehatz txalogarrian (Eusebio Maria Azkue-koa. Euskarazko vertsoak, 1990).
|
|
|
Gerratean zabaldu ote ziren bertsopaperen bidez? Izenburua, behintzat, geroago norbaitek ipinia dirudi, beharbada Uriartek
|
berak
; bertsoetan ez da ageri karlistahitza, eta, bestalde, orduan errealistakdeitzen ziren eta geroxeago karlistak.
|
|
|
491; Kortazar. Billelabeitiaren ediz., 245). Bermeon bizi izan ziren biak eta Uriartek adierazten dio Bonaparteri
|
berak
bultzatuta ondu dituela Azkuek bertso asko eta bizkaierazko poeta onena dela (Ruiz de Larrinaga 1957: 333). Bestalde, bertsoen egilea karlista amorratua agertzen da, eta badakigu E. M. Azkue ere ideologiaz eta hizkeraz tradizionalista porrokatua zela.
|
|
|
Lehenagokoak izanik, logikoa da Bilboko Gabon kantek
|
beren
eragintxoa izatea E. M. Azkueren neurtitzetan, eta guk haien oihartzuna entzutea honen neurtitzetan:
|
|
|
–Lekeitioko urian Jose Jabierr Uribarrendarr biotz andiko erri maiteak itsas-gizonentzako ikastegia sorrtu ebanean, Uribarrenek
|
berak
begiz io ta eroan eban ikastegi barri atako irakasle izatera, 1861 garren urtean.? (R.
|
|
|
Euskal literaturaren antologia bat osatu nahian gabiltza batzordeko kideok.
|
Berez
, jada amaituta dago lehen liburukia: –Erdi Arotik Errenazimentura?
|
|
2014
|
|
|
Egia da pixka bat hedatu dela egungo euskara estandarrean, baina oraindik ere markatua da euskalkiaren aldetik:
|
beren
testuari ipar ekialdeko mintzairaren kolorea eman nahi dioten idazleek erabiltzen dute batik bat. Nabarmentzekoa da, orobat, esan nahi baita aldaerak izan duen oihartzun guztiz apala.
|
|
|
ideologia. Entzun eta irakurri izan diedanez, MLNV delakoaren kideek uste dute Espainia eta Euskadi elkarren etsai direla eta
|
berak
, buru argienak eta kausari inor ez bezala emanak izateagatik, aitzindariak direla, indar espainolen garaipena geldiarazteko kapaz diren bakarrak. [EPD, Lekuak, Bernardo Atxaga (Pamiela, 2005) Or.:
|
|
|
Txetxenian Ramzan Kadyrov dute
|
beren
lehen ministro berria, aitzineko lehen ministro hilaren semea hots. 29 urte ditu eta erran behar da Wladimir Putin errusoaren aldekoa dela eta hala izana bere gudariekin, beldur haundiak hedatu ere baitzituen denetan Errusiari sumetitzen ez zireneri [EPD, Herria, HERRIAK ETA JENDEAK, SINADURARIK GABE,(, 2 or.)]
|
|
|
«Oraingo ikasleak biharko helduak dira, eta biharko gizakiak gu baino gehiago mugituko dira. Gu asko irteten gara kanpora, baina gerokoak gehiago; hau da, hiru hizkuntza behintzat ondo menperatu dituzte
|
beren
bizitza duintasunez aurrera atera nahi badute. [EPD prentsa, Berria]
|
|
|
Alta ez litake hori ere egiazko Europa. Hortaz, gauza jakina da orai Europan sartu berri diren hamarrek ez dutela
|
beren
mintzairan agertu ahal izan gain hartan beren dozierik. Hots, izanen da oraino zer asma denen egiazko errespetu batentzat [EPD prentsa, Herria, HERRIAK ETA GIZONAK, SINADURARIK GABE," HERRIAK ETA GIZONAK"(, 2 or.)]
|
|
|
Alta ez litake hori ere egiazko Europa. Hortaz, gauza jakina da orai Europan sartu berri diren hamarrek ez dutela beren mintzairan agertu ahal izan gain hartan
|
beren
dozierik. Hots, izanen da oraino zer asma denen egiazko errespetu batentzat [EPD prentsa, Herria, HERRIAK ETA GIZONAK, SINADURARIK GABE," HERRIAK ETA GIZONAK"(, 2 or.)]
|
|
|
Industria eta Aitzinamenduaren itzalpean, baina kontrabandoz, ekartzen digute, ez elez bai obraz, euskaldunen zokoratze sozial eta politikoa, iduriarazten aipatu prozesu hau
|
berez
sortua dela, jainko ttipi baten manuz edo zientziaren argitan hala emana. (...) Eskuara ala progresoa?
|
|
|
34). Sobera ezagun da, horren harira, Unamunoren Bilboko XX. mende hasierako hitzaldia (ikus horri buruz Aranbarri, 2000), eta gisa berean hitz egin zuen Barojak
|
berak
ere (1901) urte hartan bertan.
|
|
|
Bestalde, jakina denez, gaztelania eta frantsesa dira historikoki estatu espainiarrari eta frantsesari estu estu lotuak egon diren hizkuntzak. Estatu horiek biek politika aktiboa egin dute etengabe
|
beren
hizkuntza ofiziala sustatzeko, eta euskara, berriz, edo arretarik gabe egon izan da batzuetan, edo jazarpena jasan du beste zenbaitetan. Oro har, politika hori denbora luzean indarrean egonda euskara hizkuntza ahula da frantsesarekin eta gaztelaniarekin duen harreman diglosikoan/ desorekatuan, non frantsesa eta gaztelania diren hizkuntza indartsuak, zein bere estatu mugen barrenean.
|
|
|
Espainiako estatuan diren lau probintziek bi Autonomia Erkidego osatzen dituzte: batetik, Euskadiko Autonomia Erkidegoadeitzen dena (EAE), hiru probintziak osatua (Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak); eta bestetik, Nafarroaprobintzia,
|
berak
bakarrik osatzen baitu Nafarroako Foru Komunitatea (hemendik aitzinera, NFK). Pirinioez iparraldera diren hiru probintziek (Lapurdik, Nafarroa Behereak eta Zuberoak) ez dute egiten beren gain erkidego politikorik ez administratiborik, zeren Biarno lurraldearekin batean osatzen baitute Département des Pyrénées Atlantiques izenekoa, denak ere Akitania izeneko eskualdearenbarrenean direla.
|
|
|
batetik, Euskadiko Autonomia Erkidegoadeitzen dena (EAE), hiru probintziak osatua (Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak); eta bestetik, Nafarroaprobintzia, berak bakarrik osatzen baitu Nafarroako Foru Komunitatea (hemendik aitzinera, NFK). Pirinioez iparraldera diren hiru probintziek (Lapurdik, Nafarroa Behereak eta Zuberoak) ez dute egiten
|
beren gain
erkidego politikorik ez administratiborik, zeren Biarno lurraldearekin batean osatzen baitute Département des Pyrénées Atlantiques izenekoa, denak ere Akitania izeneko eskualdearenbarrenean direla. Beraz, hemendik aitzinera hiru errealitate politiko administratibo desberdin horiek banaka aztertuko ditugu:
|
|
|
Espainiar eta frantziar estatuak bat datoz ezaugarri batean: biek ere
|
beren
hizkuntza ofizialak sustatzen dituzte (gaztelania/ espainola eta frantsesa, hurrenez hurren). Baina desberdin jokatzen dira nolako politika ezarri behar den beren lurraldeetako gutiengo hizkuntzekin (eta beste hizkuntza batzuekin batean, gutiengo hizkuntza bat, bai Espainian eta bai Frantzian ere, euskara da).
|
|
|
biek ere beren hizkuntza ofizialak sustatzen dituzte (gaztelania/ espainola eta frantsesa, hurrenez hurren). Baina desberdin jokatzen dira nolako politika ezarri behar den
|
beren
lurraldeetako gutiengo hizkuntzekin (eta beste hizkuntza batzuekin batean, gutiengo hizkuntza bat, bai Espainian eta bai Frantzian ere, euskara da). Horrek sortzen du lehenengo desberdintasuna, estatu bakoitzeko legediaren mailatik abiatuta.
|
|
|
Bigarren maila batean, Euskal Herria hiru erkidego politiko administratibo desberdinetan banatua dago, eta horietako bakoitzean bertako agintaritzek politika desberdinak ezartzen dituzte
|
beren
lurraldeetako hizkuntzentzat, betiere estatu bakoitzak ezartzen duen lege marko orokorraren barrenean. Hau da, estatu beraren barrenean ere, maila apalagoko erakundeek, bakoitzak bere hizkuntza politika ezartzen du, lege markoak hartarako bidea uzten dion neurrian.
|
|
|
Hirugarren maila batean, azken emaitzaren ugaritasuna handitzeko, tokiko botereen eremua hartu behar da aintzat. Botere lokalek ere ez dute sentiberatasun bera alde guzietan eta hizkuntza politika desberdinak ezartzen dituzte
|
beren
aginte mailan eta esparruan, horrek ere eragiten duelarik azken emaitzan (adibidez, udaletxe batek eragin nabaria izan dezake udalerriko ikastetxeen aurrean). Bestalde, kontuan hartu behar da beste ezaugarri bat ere:
|
|
|
Bestalde, kontuan hartu behar da beste ezaugarri bat ere: maila desberdinetako botereek
|
beren
hizkuntza politikak ezartzen ahal dituzte, bai, baina horrek ez du aldatzen hizkuntzaren eta hiztunen egoera egun batetik bestera. Bestela erranik:
|
|
|
Azken erabaki eta eragin maila, maila xeheena, eskola jakin bateko erkidegoak osatzen du; eskola bakoitzeko erkidegoak ere (irakasleek eta beste langileek, gurasoek eta ikasleek),
|
beren
ezaugarri soziokulturalen eta jardunbidearen bidez, egoera soziolinguistiko eta hezkuntzazko jakin bat osatzen laguntzen du.
|
|
|
Beharbada lege horren ezaugarririk nabariena da nafar herritarren hizkuntza eskubideak eratzen eta mugatzen dituela
|
beren
jarduneko hizkuntza eremuaren arabera. Horixe da ezaugarririk bereziena, kontraste handiena egiten duenaEAEko hizkuntza politikaren aldean, azken honetan pertsonak berak baitu eskubidea (Nafarroan, aldiz, lurraldetasun irizpidea aplikatzen da eta eskualdearen arabera pertsonak eskubide desberdinak ditu hizkuntzen alorrean).
|
|
|
Egungo Nahitaezko Bigarren Hezkuntzan (12 bitarteko ikasleak) badira hiru eredu aukeran: G, A eta D. Eredu horien ezaugarriak
|
beren
izen bereko Haur eta Lehen Hezkuntzako ereduen antzekoak dira.
|
|
|
Aipatzekoa da B eta ereduek eusten dietela
|
beren
portzentajeei, eta Gk eta Ak apur bat beheiti egiten dutela, eredu eleaniztunaren mesedetan.
|
|
|
288 eta hurr.). Horregatik, datuak konparatzeko orduan iduri du NFK ko lehen bi mailak EAEko, hasierako maila, rekin pareka daitezkeela, eta hala eginen ditugu guk hemen: lehen bi maila horietan direnak biak batera bildu ditugu 7 taulan; hortaz, 3 mailakoek eta 3+ mailakoek dute gaitasun maila
|
beren
adinerako ongi edo hagitz ongi garatua.
|
|
|
Alde batetik, ikasgeletan hizkuntza gehiago ageri da: bi hizkuntza ofizialak ditugu alde batetik, proportzio desberdinetan agertzen direnak Euskal Herriaren eskualde desberdinetan,
|
beren
aldaera estandarrean edo/ eta (euskararen kasuan behinik behin) dialektoetan; bestetik, beste hizkuntza batzuk agertzen dira geletan immigrazioaren ondorioz, eta, gainera, etorkinak oso testuinguru kultural eta linguistiko desberdinetatik datoz, bai beren artean eta baita lehenago Euskal Herrian ziren beste hizkuntzen aldean. Errealitate berri horren aurrean hezkuntza sistemak erantzun bat artikulatu behar du eta hartarako ez da lehenagotik eredurik zuzenean aplika daitekeenik egoera berrian.
|