|
2013
|
|
|
Ez da harrigarria, beraz, haren aitak (Henrike Albret) eta senarrak (Antonio Bourbon) hura tresna politiko huts gisa baliatzeko egin zituzten saio etengabeak, baina bai da harrigarria Joanak gazte gaztetatik bere nortasuna finkatzeko erakutsi zuen adorea eta kemena: uko egin zion beti inoren tresnahuts izateari eta, areago, bere
|
azken
urteotan marigizon ospe nabarmena eskuratu zuen, alegia, gizonezkoei klasikoki esleitzen zaizkien dohainak nabarmentzen omen zitzaizkion: borondate sendoa, erabakimena, harrotasuna, agresibitatea, are eta zakarkeria ere.
|
|
|
Baina, paradoxak, ezkondu eta berehala Antoniok pozik bereganatu zuen bere aitaginarrebaren joera nafarzalea, betiere botere joko dinastikoen klabean ulertuta. Joanak, aldiz, erabakimen osoz protestantismoa besarkatu zuen, publikoki eta baldintzarik gabe, amak bere sasoian (Margarita protestanteen babesle nabarmena izan zen, baina inoiz ez zuen
|
azken
urratsik eman) edo senarrak gero ez bezala. Roelkerrek ez du erabat baztertzen Joanaren hautu horretan egon zitekeen interes politikoa, baina garbi dago, funtsean, konbertsio baten aurrean gaudela.
|
|
|
Roelker andrea amerikarra eta protestantea da, baina garbi dago frantses ikuspuntu jakobinoa goitik behera bereganatua duela, naturaltasun osoz.
|
Azken
detaile bat: Henrike Nafarroakoa, hots, Joanaren semea, sistematikoki aipatzen da. Henri de Bearn?
|
|
|
Berriki galdu dugun eta seguru asko euskara batuaren alde beste inork baino ekarpen handiagoa egin duen Txillardegiri omenaldi xume gisa, Huntaz etaHartaz (1976) saiakeran zioen harako hura gogorarazi nahiko nuke: ...urkotu, zorroztu eta aberasten> > eman ditudala neure urte gehientsuenak aldian aldiko beharrek eskatu didaten eta neure indar eta gaitasunak ahalbidetu nauten neurrian, eta orain neure 66 urteren gaindegitik atzera begiratzean harridura sentitzen dut euskararekin batera egin dudan ibilbidea begiestean, adiskide sentitzen ditut egiteko bikain horretan bidaide izan ditudan guztiak eta
|
azken
aldi honetan, Huhezi Garabideren eskutikAbia Yala edo Hego Amerikako, hizkuntza gutxituen ordezkariei euskara batu eta gaurkotzearen gure esperientzia nolakoa izan den azaltzeko aukera izan dut, eta horretan jarraituko dut ahal dudan bitartean gure harridura eta poza beste batzuengan ere loratu dadin. Nire belaunaldiko askok, gutxi gorabehera antzera ikusten dugu euskararen ibilbide hau, baina badira gerora etorri diren beste belaunaldi batzuk, euskara batuaren baitan jaio direnak, eta batez ere horiei begira idatzi ditut lerro hauek nondik gatozen jakin dezaten eta guztion ahaleginarekin geroan noraino irits gintezkeen suma dezaten.
|
|
|
Ordurako irakurrita neukazan Arranegi eta beste lan batzuk. Ezin esan istorio hareek goitik behera harrapatzen ninduenik,
|
azken
eleberrigileen lilurapean nengoalako, baina Eusebioren idazkerari aparta neritzon: herri herriko berben ondoan (matarlako, didar, auskaka?), berba exotikoak topaten nebazan (kera, egitada, zertzelada?), neure ariketetan uztartzeko apuntaten nebazanak, idazle kutsu jantziagoa emotearren.
|
|
|
Euskaltzaindiaren Euskera aldizkarian A. Arrueri buruzko artikulu laudoriozko bat argitaratu zen 2011ko
|
azken
alean; haren bi alderdi jorratzen dira: Arrue politikaria, batetik; eta euskaltzalea, bestetik, Euskaltzaindiaren eta Egan aldizkariaren lankidea.
|
|
|
Txalo aundiak jaso zituan. Ondoren Mitxelena Koldo' k erderaz Euskaltzaindia' k zerabilzkin asmoak azaldu zituan.(...) Nere Yorgi Manrique' rena
|
azken
ikutu zai dut. Aspaldi burutu nizun, baña zuzenketak egiteko, besteren iritxi begira nago.
|
|
|
Orrelakotxeak dira gizon azpikeriz betetako orren lanak.
|
Azkenean
, nere izenik gabe azaldu bear du Metodoak. Onelaxe erabaki du gizontxo orrek.
|
|
|
Irrati lanen leiaketa sortu zuten, eta neri eman bear, ba, aurrenengo saria, ta or ibilli dira erabakirik eman nai ezik.
|
Azkenean
–desierto, deklaratu dute txapelketa.
|
|
|
Takillan txartelik ez; eta sarrera guziak ixilpean saltzen ari izan dira. Auek esku artean artzen duten guzia, zikindua
|
azkenerako
–. (XII). Argitaragabea.
|
|
|
Horrekin esan nahi da amatasunak, emakumeen bizitza profesionalean, politikoan eta kulturalean, gizarteratzeko zailtasunak ekarri dituela eta rol bakartzat hartu dela. Shulamith Firestonek
|
azken
ikuspegi hori aintzakotzat hartzen du, eta, bere esanetan, emakumeak funtzio biologikoagatik zapalduak izan dira; hitz batean, emakumearen zapalkuntza ugalketarekin hasi zen, eta gero ere zapalketa horrek continuum batean jarraitu du. Azkenik, Adrianne Richek amatasunaren bi interpretazio proposatzen ditu.
|
|
|
Mari Txurik esaten digu zahartzaroa ez dela memoria soilik, zahartzaroa egunero modu duinean bizi behar den bizilegea dela, egitasmo bat dela. Urretabizkaiaren
|
azken
eleberri honetan, nahiz eta gerra garaiko umeak izan, iraganaren gainean baino gehiago, etorkizunaren gainean hausnartzen dute. Atzera begira baino gehiago, aurrera begira daude protagonistak.
|
|
|
batzuek, sasoi horretara iristen ari direlako eta horri buruz gogoeta egin beharra dutelako; beste batzuek, historiari begiratu bat emateko beharra sentitzen dutelako, historia hurbilari, Espainiako gerrari, eta, hartara, nahitaez adinean oso aurreratutako literatur pertsonaien premian aurkitzen direlako. Koldo Izagirrek, Ramon Saizarbitoriak, Xabier Montoiak, Karmele Jaiok eta Uxue Alberdik, batzuk aipatzearren, euren eleberrietan protagonista adindunak eta gerrarekin lotuak sortu dituzte
|
azken
urteetan. Zahartzen ari den jendarte baten ispilua, historia beste modu batera kontatzeko aukera edota gaztetasunari aurrez aurre zahartzaroa jartzeko leitmotiv a.
|
|
|
|
Azken
hamarkadetan, euskal literaturan adinean aurrera egindako pertsonaia protagonista sorta bat sortu da, denak ere 80 urte aldera arrimatuxeak, zahartzen ari den jendarte baten ispilua, historia beste modu batera kontatzeko aukera edota gaztetasunari aurrez aurre zahartzaroa jartzeko gogoa bihurturik leitmotiv. Baina, horren haritik, Urretabizkaiaren Hiru Mariaeleberriak ekarpen berri bat egin dio eduki aldetik euskal literaturari, memoria albo batera utzirik, zahartzaroa egitasmo bilakatu digu, hau da, zahartzaroan ere pentsa daitekeela eta egitasmo bihurtu, gazteen eskuetan edo erakundeen menean utzi gabe.
|
|
|
1958ko Domingo Agirre nobela saria irabazi eta, handik lau urtera argitaratutako Eusebio Erkiagaren Araibar zalduna (1962) eleberriak jorratzen duen gaia 6 eta 9 aginduek eragindako nahaspilak dira. Hona, eleberriak kontatzen duen istorioa ixteko erabiltzen diren
|
azken
hitzak:
|
|
|
Heriotzaren berriarekin batera desagertu egiten da kontaketatik Andertxoren aitona, Araibar zalduna eleberriak kontaturiko istorioa amaierara heltzean, berriro agertzeko.
|
Azken
agerrera horretan argituko da Erkiagak harilkatzen duen matazak Andertxoren aitonari egotzitako egitekoa: 6 eta 9 aginduek eragindako nahaspilen gaia oraindik gehiago nabarmendu.
|
|
|
Notarioak Martin Usategiren
|
azken
borondateak azaltzeko antolatutako bileran jakingo dute ama desberdinengandik jaiotako aita beraren seme alaba direla. Notariotzan berria jasotzen dutenean,. Seiko?
|
|
|
Diru asko balio dute. Egin dezagun bada, lendabizikoa ta
|
azkena
, arrisku aundiko zera da ta. (147)
|
|
|
Pertsonaia nagusiek betetzen dutenez kontakizunaren zati nagusia, ereduzkoa zenak bereganatzen zuen tarterik handiena iraganean; orain, ostera, ereduzkoa ez denak hartzean leku nagusia, luze eta zabalago agertuko da baztertu beharreko portaera.
|
Azken
batez, aurreko eleberrigintzan eredutik urrutiratzen ziren pertsonaiak aitzakia huts bihurtzen ziren eredua gehiago nabarmentzeko; orain, aitzakia izateari utzi, eta lehen mailaz jabetzen da joera makur baten erakusle den pertsonaia.
|
|
|
Araibar zaldunarekin ezkondu. Irtenbideak huts egitean,
|
azken
irtenbidera joko du: bere buruaz beste egin.
|
|
|
argudiatzen du gonbidatzaileak.
|
Azkenean
, arrazoi zerutarrak. Jainkoaren legea gordetzeak, parekatzen dituen gizon emakumeak, arrazoi lurtarrak desberdintzen ditu.
|
|
|
Baiñan, gauza bat esan bear dizut
|
azkentzat
, eta Loli zanak esan zidan ederrena, agian: bere bizitza, gazterik alegia, 21 urte mami baizik ezpait zituan, zure bizitza obetutzearren eskeintzen zuala, zure ibillera makurrak zuzendu zitezen uzten ziola zeruko Aita errukiorrari.
|
|
|
Mimex, Ani, Nini.
|
Azkenean
, modu batean ala bestean, izen propioa ezkutatuz ala izen propio deigarri batez hornituz eta abizena isilduz, emakumeon identitatea babesten du. Ez du berdin jokatzen Loli Menarekin:
|
|
|
Leturiak nahi zehatza du, zoriona eskuratzea, eta nahi hori asetzea bilatzen du. Bila eta bila dabil, aurkitu uste bakoitzaren ondotik (HBn) porrot eginez,
|
azken
ahalegina eta gero, hil dela dioen berria idatzi duen egunkariaren transkribatzaileak jaso arte. Nahia asetzea ezinbesteko xede bihurtuta, oinazetan egindako bilaketa da berea; (HB:) porrot bakoitzak hondoa jota uzten du.
|
|
|
porrot bakar bat ere ez; arrakasta baino ez du ezagutzen.
|
Azken
finean, arazo bat duen eta arazoa arazo bihurtzen duen Leturiaren aurrean, Manu Araibarrek ez du arazorik,, neskatan egiteko, estrategiek primeran funtzionatzen diotelako.
|
|
|
Aurrerago, ordea, bizimodu horrek buruhauste handirik ez diola eragiten ere gaineratzen du. Atxagan igarotzen duen uda sasoian, Araibarrek Loli Menaren
|
azken
aitorle izan zen apaizarekin topo egin ostean, elkarrizketa luze bati helduko diote. Araibarrek apaizari esandakoa zuzentzera iritsiko da kontalaria asmo jakin batekin:
|
|
|
Badirudi,
|
azkenean
, maitasuna dela Araibarren aldaketaren eragilea. Barne prozesu baten emaitza gabe, maitemintzearen ekintzaren produktu dela.
|
|
|
Ez zehazteagatik, istorioaren iraupena bera ere ez du zehazten. Ez dago jakiterik zenbat denbora igarotzen den kontatutako lehen gertaeraren eta
|
azkenaren
artean, bi gertaerok elkarrekin harremanetan egon arren. Martin Usategiren heriotzarekin hasten da istorioa eta horren azken borondateen berri emateko asmoz notarioak antolatutako batzarrarekin amaitzen:
|
|
|
Ez dago jakiterik zenbat denbora igarotzen den kontatutako lehen gertaeraren eta azkenaren artean, bi gertaerok elkarrekin harremanetan egon arren. Martin Usategiren heriotzarekin hasten da istorioa eta horren
|
azken
borondateen berri emateko asmoz notarioak antolatutako batzarrarekin amaitzen: biak ere datarik gabeak.
|
|
|
Esamesak ibilli dira(...) novela onen inguruan. Batzuek gordinkeriren bat edo beste arkitzen omen zioten, eta eztakit
|
azkenik
pixkaren bat orraztu ez dizkioten. Beste batzuek, berriz,(...) alako prediku airea maizegi igertzen...
|
|
|
pedofilia harreman baten kasuan kolpe handiagoa jasango du decorum ak andrezale baten harremanen kasuan baino.
|
Azken
batez, gizakume andrezalearen irudiak tradizio luzea du, baita nolabaiteko, onarpen, soziala ere.
|
|
|
giro hiritarreko pertsonaia baten berri emateko motz gelditzen zen euskal hiztegiari aurre egiten dio neologismoaren ondoan mailegu gordinaz baliatuz...
|
Azken
batez, Erkiagak eleberrigintza tradizionalean sustraituz, jadanik esana zegoena berdin berdin berresatea saihesten du, baliatutako osagairen batzuk leunduz edo berrituz.
|
|
|
Larringanen lanari dagokionez (1996, 261), lerro gutxi batzuk besterik ez dizkie eskaintzen birformulatzaile ez parafrastikoei, eta haien artean hauek aipatzen ditu: ?
|
AZKEN
BATETAN, AZKEN BATEZ, AZKENIK, FINEAN, AZKEN FINEAN, AZKEN PUNTUAN, FUNTSEAN, DENA DEN(?)?, baina ez du ezer esaten birformulatzaile urruntzaileei buruz. Ohar gaitezen, halaber, hor agertzen den zerrenda mugatua dela eta elementu gehiago ere egon litezkeela, Larringanek testu jakin batzuen gainean eta haietan agertzen diren antolatzaile aukeratu batzuen gainean egiten baitu azterketa.
|
|
|
Larringanen lanari dagokionez (1996, 261), lerro gutxi batzuk besterik ez dizkie eskaintzen birformulatzaile ez parafrastikoei, eta haien artean hauek aipatzen ditu: . AZKEN BATETAN,
|
AZKEN
BATEZ, AZKENIK, FINEAN, AZKEN FINEAN, AZKEN PUNTUAN, FUNTSEAN, DENA DEN(?)?, baina ez du ezer esaten birformulatzaile urruntzaileei buruz. Ohar gaitezen, halaber, hor agertzen den zerrenda mugatua dela eta elementu gehiago ere egon litezkeela, Larringanek testu jakin batzuen gainean eta haietan agertzen diren antolatzaile aukeratu batzuen gainean egiten baitu azterketa.
|
|
|
Larringanen lanari dagokionez (1996, 261), lerro gutxi batzuk besterik ez dizkie eskaintzen birformulatzaile ez parafrastikoei, eta haien artean hauek aipatzen ditu: . AZKEN BATETAN, AZKEN BATEZ, AZKENIK, FINEAN,
|
AZKEN
FINEAN, AZKEN PUNTUAN, FUNTSEAN, DENA DEN(?)?, baina ez du ezer esaten birformulatzaile urruntzaileei buruz. Ohar gaitezen, halaber, hor agertzen den zerrenda mugatua dela eta elementu gehiago ere egon litezkeela, Larringanek testu jakin batzuen gainean eta haietan agertzen diren antolatzaile aukeratu batzuen gainean egiten baitu azterketa.
|
|
|
Larringanen lanari dagokionez (1996, 261), lerro gutxi batzuk besterik ez dizkie eskaintzen birformulatzaile ez parafrastikoei, eta haien artean hauek aipatzen ditu: . AZKEN BATETAN, AZKEN BATEZ, AZKENIK, FINEAN, AZKEN FINEAN,
|
AZKEN
PUNTUAN, FUNTSEAN, DENA DEN(?)?, baina ez du ezer esaten birformulatzaile urruntzaileei buruz. Ohar gaitezen, halaber, hor agertzen den zerrenda mugatua dela eta elementu gehiago ere egon litezkeela, Larringanek testu jakin batzuen gainean eta haietan agertzen diren antolatzaile aukeratu batzuen gainean egiten baitu azterketa.
|
|
|
|
Azken
adibidean, gainera, birformulazioa ez da mugatzen bestearen ahotsen interpretaziora, izan ere, bestearen ahotsak hitzez hitz ekarri eta haren ikuspegi enuntziatiboa integratzen du testuan; aurreko zatian esaten denarekiko indiferentzia areagotu egiten da birformulazioan protagonistaren hitzak sartuta.
|
|
|
|
Azken
urteotan berriz ere eztabaidagai bihurtu den eta pil pilean dagoen ikerlerro batean kokatzen da gure lan hau. Diskurtso markatzaileez dihardugu artikulu honetan:
|
|
|
a) birformulatzaile esplikatiboak aldagai edo parametrotzat harturik eta jomugan diskurtso juridikoko bi testu mota (lege testuak eta testu akademikoak) izanik, egiaztatzea ea ba ote dagoen nolabaiteko korrelaziorik testu motaren eta birformulatzaileen erabileren artean; b) deskribatzea eta azaltzea nola eta zer eginkizun diskurtsibotarako erabiltzen diren birformulatzaile esplikatiboak lege testuetan eta zuzenbideko testu akademikoetan, eta erabilerok hizkera orokorrekoekin alderatzea, bai kuantitatiboki eta bai kualitatiboki.
|
Azken
batean, helburu orokorra da birformulatzaile esplikatiboen azterketaz baliatzea diskurtso juridikoa ezaugarritzeko.
|
|
|
azaltzen direla batik bat. Ildo horri jarraiki, ikerlan honetan, birformulazioaren eta birformulatzaileen erabilera aztertu ditugu,
|
azken
hamarkadan euskaraz eman diren lege testu eta zuzenbideko testu akademiko esangarrienei erreparatuz, betiere, birformulatzaile esplikatiboek diskurtso juridikoan duten erabilera inguramendu zabalagoan ezaugarritzeko.
|
|
|
|
azken
bateanazken fineanazken buruan(?)
|
|
|
Alegia, urruntze txikienetik handienera, honela sailkatuko genituzke birformulatzaileak: a) esplikatiboak (hau da, alegia, hots?); b) zehaztaileak (hobeto esanda, zehazkiago, zehatz mehatz?); c) laburbiltzaileak (laburbilduz, labur esanda?;
|
azken
batean, azken finean?); d) urruntzaileak (edozein modutan ere, nolanahi ere, dena dela, hala ere?); e) zuzentzaileak (hobeto esanda, (edo) hobeto?). Hots, eskala horretan hurrenez hurren urruntze maila handiagoa adierazten da aurreko formulazioari buruz, parafrasitik zuzenketaraino baikoaz birformulazioan.
|
|
|
Alegia, urruntze txikienetik handienera, honela sailkatuko genituzke birformulatzaileak: a) esplikatiboak (hau da, alegia, hots?); b) zehaztaileak (hobeto esanda, zehazkiago, zehatz mehatz?); c) laburbiltzaileak (laburbilduz, labur esanda?; azken batean,
|
azken
finean?); d) urruntzaileak (edozein modutan ere, nolanahi ere, dena dela, hala ere?); e) zuzentzaileak (hobeto esanda, (edo) hobeto?). Hots, eskala horretan hurrenez hurren urruntze maila handiagoa adierazten da aurreko formulazioari buruz, parafrasitik zuzenketaraino baikoaz birformulazioan.
|
|
|
Adibidez,
|
azken
testuan (3) alegia birformulatzaile esplikatiboari esker badakigu identitate erlazioa ezartzen dela birformulakizunaren eta atal birfromultzailearen artean. Baina birformulatzailea (alegia) kenduko bagenu, ez genuke jakingo nola interpretatu tartekian datorrena:
|
|
|
sintagma mugatua: hori(
|
Azken
ikuspuntu hori?)
|
|
|
(39) Foru Legeak artikulu bakar bat eskaintzen dio eremu ez euskaldunari; hots,. Aitortu egiten da herritarrek Nafarroako Administrazio Publikoetara euskaraz zuzentzeko eskubidea dutela.
|
Azken
hauek interesatuei gaztelaniazko itzulpena eska diezaiokete, edo 9 artikuluan aurreikusitako itzulpen zerbitzuak? [ZCP Ak, Euskararen egoera juridikoa Nafarroan, J. L. Mendoza, ELERIA (2002)]
|
|
|
Elhuyar Fundazioarekiko lankidetza hitzarmen baten bidez eskuratu ditugu Zientzia eta Teknologiaren corpuseko testuak (ZTC). Eta, azkenik, baina ez
|
azken
–, Joseba Ezeizaren Garalex corpusetik (http://www.hizlan.org/db zuzenbidea/) eskuratu ditugu zuzenbideko testuak.
|
|
|
Horietatik asko, erdia baino gehiago, lehenengoz liburu horretan argitaratuak. Olerki sorta luzeak, lehendik argitaratuta egon direnean, ez ziren
|
azkenean
liburuan sartu, leku arazoengatik batez ere, eta beren bidea eginda daukatelako. Hauek dira:
|
|
|
–Esaldi guztiak esanguratsuak dira, baina ez izatez, baizik eta, esan dugun legez, konbentzio hutsez?: horrela zioen Aristotelesek De interpretatione lan ospetsuan, eta XXI. mendean ia hogeita lau gizaldi atzera egitea ez da apeta hutsa, beharra baizik;
|
azken
buruan, filosofoak garai hartan jada jarrita utzi zituelako gaur egun kezka sorburu darabilgun auzia argitzeko harroina. Eta zein da zimendu hori?
|
|
|
Jakina, estilistika berbabidera ekarrita, ez dugu ahaztu behar gaur egun euskal corpusetan eta eredugarri kalifikatutako bildumaren batean jasotako adibide asko eta asko,
|
azken
buruan, argitaletxeetako eta hedabideetako zuzentzaileen aukerak edota eredugarri zen den erabakitzeko ahalmena dutenen apetak direla. Bestela esanda, lagin horiek ez dute jasotzen XXI. mendeko une jakin honetan euskara osoa zer eta zertan den.
|
|
|
Guztiarekin ere, solasturien arteko harremana (edo idazlearen eta hartzaileen artekoa) dialektikoa da, negoziazioan oinarritua eta beharkizunaren eta aukeraren arteko orekan fundatua, besteak beste. Ondorioz, arauen (beharkizunen) inguruko debatea desdramatizatu eta beste alor batera eraman beharrean gaude; auzia,
|
azken
buruan, unean uneko komunikazio helbururako egokien gertatzen den berba antolaera aukeratzean datzalako. Eta horretan lagungarri gerta daitezke oso Hitz ordena.
|
|
|
Beraz, euskararen sistemak berbak antolatzean ematen digun askatasun zabala ez baliatzea euskararen estandarizazioaren une honetan, ezin barkatuzko hutsa litzateke, batez ere datozen belaunaldiei begira, tresna kamuts samarra izango dutelako lanabes, altxor estilistikoa handia ere handia den arren.
|
Azken
buruan, oinarri oinarrizko arau hautsiezinak oso gutxi dira, gainera, gauza igarria da arau gutxi horiek apurtuz gero euskara ez den beste berbeta batean jardungo dugula. Bi mugakizun nagusi besterik ez dugu aurrendari:
|
|
|
Eta horien arteko orekan dautza estrategiak.
|
Azken
buruan, hiztunek garbizaleen arauak gorabehera berba egiten dute; idazleek ere arautze garbizaleak gorabehera izkiriatu egin behar lukete, hizkuntz sistemaren debeku argietatik harantzago sormena eta ulergarritasuna beste legerik ez balego bezala.
|
|
|
Urteak joan dira Begoñako Elizan
|
azken
agurra eman genionetik. Haren gomuta, alabaina, bizi bizirik dago gure artean, jardunaldi hauek egoki frogatuko dutenez.Mila esker, eta has gaitezen lanean!
|
|
|
Hitzaurrearen argitalpen uneari begiratuta, literatur testuaren agerpenaren aurretikoa, aldi berekoa edo ostekoa izan daiteke; formari erreparatuz gero, nabarmentzekoa da oro har prosa ez lirikoan idazten dela hitzaurrea; hala ere,
|
azken
hori ez da baitezpadako ezaugarria (Genette, 1987).
|
|
|
hala, autorialak (sinatutakoak dira, testuaren egilea da hitzaurregilea), aktorialak (akzioaren pertsonaietako bat da hitzaurregilea), alografoak (hirugarren bat da hitzaurregilea) edo apokrifoak (sinadurarik gabeak, kasu batzuetan anonimoak) izan daitezke. Hitzaurrea izengoitiz sinatuta ere egon daiteke;
|
azken
kasu horretan inplizituki autoriala dela esaten da. Hitzaurrea semi autoriala dela esaten da testuak bi egile dituenean (idem).
|
|
|
Oso kontuan hartzekoa da hitzaurreak gordetzen (edo agertzen) duen subjektibotasuna;
|
azken
finean, aurretik aletutako ezaugarriak testuinguru jakin batean sortzen baitira. Historia, ideologia, edizioa... paratestuan islatzen dira.
|
|
|
Urtetan galdetu diot neure buruari Literatura Unibertsala saileko liburuei zergatik ez dien obra bakoitzean aditu batek idazten. Ez nuke kasu bakar batean zentratu nahi (gainbegiratu ditudan eta jatorrizkoan lehenagotik eta ia buruz ezagutzen nituen pasarteetan behintzat, nire ustez, onik atera baita itzultzailea), baina kezka hau berritu dit Literatura Unibertsalekoetatik eskuratu dudan
|
azken
aleak, Pedro Calderón de la Barcaren Bizitza amets ek, Xabier Payák euskaratuak. Itzultzaileak hitzaurrea ere idatzi dio, Calderónen lana argitu eta hurbilduko lukeen aurkezpenean baino itzulpenaren irizpideetan luzaturik.
|
|
|
Nahiz eta, oro har, itzultzaileak izaten diren hitzaurregile LU bilduman, 38 aletan hitzaurreek ez dute sinadurarik. Sinatu gabeko hitzaurredun aleetan lehena 1 zenbakidun alea da, eta
|
azkena
, ostera, 84 zenbakia. Nolanahi den, zenbaitetan, hitzaurrea sinatu gabea izan arren, itzultzailearena dela ondoriozta daiteke, modu esplizituan agertzen baita adierazita zenbait esamoldetan; ikus ditzagun adibide bi:
|
|
|
Oro har, funtzio entziklopedikoa dute LU bildumako hitzaurreek (egileaz eta obraz ari dira nabarmenki), eta itzultzaileek idatzitakoak izan arren, oso modu orokorrean dihardute itzulpenaz (hala egiten duten apurretan).
|
Azken
horren harira, esan genezake itzultzaileak bestelako bideetara jotzen duela hari dagozkion auziez gogoetatzeko: dela Senezaldizkaria, dela EIZIEren webgunean ikusgai den Langintza xehekiartikulu sorta, eta abar.
|
|
|
|
Azken
hitza
|
|
|
Sabino Aranaren arauei maila metriko formalean, eta maila semantikoan trenaren figurari, hizkuntza poetikoaren iradokizun mailari eta sentimentalismoaren kontrolari. Gure lanaren helburua da azterketa horretan oinarrituz poetaren obra bere testuinguruan eta literaturaren historian fidagarritasunez kokatzea, eta,
|
azkenean
, Antonio Arrutiren poesiaren irakurketa interpretatzailea egitea.
|
|
|
se oculta, se encierra, se sepulta. Gainera, aditzok orainaldian daude eta mugimendu espaziala adierazten duten aditzak dira (ezkutatu, lurperatu, irten, korrika egin, etab.). Bereziki nabarmentzen da pasarte honetako
|
azken
lerroa, hiru aditzen jarraipena izanik(, sale, corre, se aleja?), abiadura iradokitzeko nahia ongi erakusten baitu.
|
|
|
Poetaren barneko bakearen eta arima lasaitasunaren kontrako irudia trenaren mugimenduak islatzen du. Poemaren
|
azken
aldera ongi ikus daiteke kontraste honen garrantzia, bertan Arrutik mugimendu eta abiaduraren sentsazio etengabea eta bidaia luzearen ondoren lortzen duen lasaitasuna kontrajartzen baititu. Une horretan, itsasertzera iristea (monótono son, arrullo manso, ondas de plata, bañadilata,) eta haren monotonotasunera itzultzea trenaren mugimenduari (carrera, caminata) kontrajartzen zaizkio.
|
|
|
itzul genezakeena nolabait.
|
Azken
batean, analogia argitik urrunago doan lotura bat ezkutatzen da hitz bi horien artean.
|
|
|
|
Azken
finean, Itur ondoan poeman badira halako ñabardurak, eta oro har hirugarren ahapaldiak bezainbesteko modernismo kutsurik ez badu ere(. Eskar gaiztoa, gogo lilien/ Ainbeste iduri ta amets garbien/ Betiko izotza?) hauteman daiteke Erromantizismoaren errekurtsoetatik (nagusiki konparazioa) haratago dagoen iruditeria bat, iradokizunari eta emozioari ere garrantzia ematen diena.
|
|
|
|
Azken
ahapaldiak berresten du Arrutiren joera poetikoa. Bere iritziz, larria da euskaldunentzat ordua, bai baitirudi euskaldunak gauza zaharrekin amaitzeko lan egoskorrean(, lelo zorua?
|
|
|
Arrutiren poemako
|
azken
ahapaldira itzuliz, esan daiteke azken lerroan(. Esnatu, jaiki seme leialak. Ai, ni banua!?) antzeko bi indar kontrajarri hautematen direla.
|
|
|
Arrutiren poemako azken ahapaldira itzuliz, esan daiteke
|
azken
lerroan(. Esnatu, jaiki seme leialak. Ai, ni banua!?) antzeko bi indar kontrajarri hautematen direla.
|
|
|
|
Azken
batean, honek guztiak bertsolaritzak Pizkundean duen estatusa erakusten du. Bertsolaritza kolektibotasun baten forma estetikoa da, bertsolaritza da Volkgeist ari loturik dagoena, ez lirika kultua, eta Pizkundean kolektibotasunaren isla den neurrian jartzen da balioan poesia.
|
|
|
Eta horregatik aitortu zitzaion bertsogile honi,
|
azken
batean, poetaren kategoria, parametro erromantikoenetatik ere herri baten sentimenduen islatzaile ezin hobea izan zelako. Eta ia ia bakarra.
|
|
|
Iñaki Aldekoak dioen bezala,. Espiritu berak animatzen zuen, XX. mendean, Aitzol nekagaitzaren poema nazionalaren asmoa.
|
Azken
finean, xume hasieran, gero eta kontzienteago geroago?, bete betean iritsiko da Aitzolenganaino Lore Jokoen sasoiko erromantizismo kulturalaren (Herderren) eragin luze eta sakona? (2003:
|
|
|
|
Azken
batez, giza taldearen egoera eta ezaugarri bereizletan gaiak oinarritu edo esparru honetatik kanpo lekutu, herritarrak izan ziren Lore Jokoak. Marfilezko dorrean isolatu gabe, egileak kolektibitate batekin bat egitea bilatzen du.
|
|
|
Puntu horretan testuinguruaren deskribapenari esker (eta bertsolaritzaren estatusari eta Lore Jokoen indarrari buruz adituek diotena erantsita) bilatu genezake Arrutiren obran gauzatzen den biraketa poetikoa esplikatzen duen faktorea: Lore Jokoen inguruan zedarritzen den euskal kulturak eta literaturak eragin zuzena dute poetaren estiloan, kolektiboaren indarra gainjartzen zaio lirikak berea duen ni poetikoari eta,
|
azken
batean, 1916ko uztailetik aurrera argitaratutako Arrutiren poesian, bertsolaritzaren ezaugarriak nagusitzen dira.
|
|
|
5
|
AZKEN
HITZA
|
|
|
Historikoki begiratuz gero, sinbolismoaren, irekiera? horren
|
azken
estratua abangoardiekin, eta nagusiki Surrealismoarekin iristen dela esan daiteke. Izan ere, Surrealismoarekin sinboloa zentzu alegoriko baten zeinua izatetik zeinu iradokitzaile erabat irekia izatera pasatzen da.
|
|
|
Ikuspegi teorikoaren aldetik eguneratua da. Bestalde,
|
azken
urte hauetan molde berezi batez, irakaskuntzarako egokitua izan da metodologia mailan. Gainera eredua bateratua da.
|
|
|
109). Bestalde, eta Kortazarren lan bakana aipatuz, bigarren eta
|
azken
arazoa dakusa kinkan: –Epe luzerako landu beharra den bigarren gaia, soziolinguistikaren arlotik iragaiten da literaturan eremura.
|
|
|
Arazo instituzionala oso da sinplea: euskal literatura
|
azken
hogeita hamar urteetan erabat instituzionalizatu da EAEaren instituzioen inguruan, eta gainera, azken bost urteetan, globalki Etxepare Institutuak AEBetako, ikasketa iberiarren, ekimenenari jarraikiz ekimen espainiar nazionalista statu quo oso kezkagarri eta batez ere erreakzionarioa sortu du literaturaren alorrean oraindik ere XIX. mendeko, mission civilisatrice, aren ideologia inperialistari erantzuten diona, erakunde mota horietan guztietan bezala:
|
|
|
Arazo instituzionala oso da sinplea: euskal literatura azken hogeita hamar urteetan erabat instituzionalizatu da EAEaren instituzioen inguruan, eta gainera,
|
azken
bost urteetan, globalki Etxepare Institutuak AEBetako, ikasketa iberiarren, ekimenenari jarraikiz ekimen espainiar nazionalista statu quo oso kezkagarri eta batez ere erreakzionarioa sortu du literaturaren alorrean oraindik ere XIX. mendeko, mission civilisatrice, aren ideologia inperialistari erantzuten diona, erakunde mota horietan guztietan bezala:
|
|
|
Ez da, beraz, kointzidentzia euskal literaturen historiaren gogoeta aurrerakoi eta kritikoenak instituzionalizazio horren ertzetatik etorri badira, hala nola Casenaveren kasuan edota nirean. Ur Apalategik ere
|
azken
aldian, historizazioa bera arazotzat hartu ez badu ere, euskal literaturaren instituzionalizazioari eta komertzializazioari buruzko gogoeta zehatzak egin ditu (2013). Azkenik, Josu Bijueskak (2010, 2012) edota Iñaki Aldekoak (2010) instituzionalizazio horri interesatzen ez zaizkion garaiak birpentsatu dituzte, Errenazimentuaren eta Barrokoaren garaiak kritikoki eta politikoki jorratuz.
|
|
|
Azkenik, eta alderdi instituzionalaren azterketa amaitzeko, esan behar, instituzionalizazioaren beste muturrean institutu eta ikastoletako irakasleak ditugula. Neoliberalismoak
|
azken
urteotan inposatu dituen murrizketa eta esplotazio neurriak kontuan hartzen baditugu (Wert, PP), eta gehitzen badiogu estatuek euskal diferentzia politikoki onartzeko azaldu duten gogorkeria (Hollande, PSF), argi dago institutu eta ikastoletako irakasleek ez dutela ez gogorik ezta astirik ere proposamen berriekin esperimentatzeko, eta, beraz, beraiek ere euskal kanon eta historia filologikoa hobe...
|
|
|
Eta hain zuzen, lauzpabost bat urte geroago Schlegel anaiek argitaratuko dituzten literatur historietan, lehenak eta kanon sortzaileak, jada, ikerketa eta kritika filologikoaren? oinarriak ezartzen dituzte, zeinek
|
azken
batean, eta Fichteri jarraikiz,, filologia erromanikoa, sortuko duten literatura latindarraren koebaltasun gabezia indartzeko.
|
|
|
gisa izenda dezakegun matrizeak eragin hegemonikoa izan du, Frantzian 60ko hamarkada arte eta Espainian 70eko hamarkada arte. 80ko hamarkada hasierako Francisco Ricoren Historia y críticaizango litzateke eredu horren produkturik fin eta landuena, baina era berean, ideologia horren
|
azken
defendatzailea. Hollier en Histoire de la littérature française (1989), aitzitik, filologia ezin gainditu ahal izatearen onarpen postestrukturalista genuke:
|
|
|
Sarasolaren eta Aldekoaren kasuan, eta Jainkoari eskerrak, eredu honek egituraketa historikoago, sozialago eta kritikoago bat izan du. Kultura txikietan ezer arbuiatzeko luxurik ez dugunez, eta dena estrategikoki berrerabili behar dugunez, neuk Aldekoaren eta Orpustanen historiak gomendatuko nituzke erreferentzia kanonikotzat, Lasagabaster, Sarasola eta Casenaveren gomendioei jarraikiz, eta, era berean, hemen egin nahi dudan gogoetaren abiapuntu eta oinarri gisa, izan ere Aldekoaren
|
azken
lanek paradigma hori bera atzean utzi baitute.
|
|
|
Hori ere falazia nazionalista antihistoriko, antisozial eta filologiko fetitxista baten ondorio da. Aldekoak egin duen eran, haren doktrina ere irakurri behar da, poemekin batera, liburu bakar bat gisa, eta
|
azkenean
teknologia erlijioso moduan. Ikuspuntu honetatik, Etxeparek beste itxura eta leku bat hartzen du.
|
|
|
Azkenik, eta antzerki idatzi gutxi badugu ere,
|
azken
hiru mende hauetan (Borracho burlado, Gabon saria...) antzerki hau dugu, hain zuzen, eliteko klaseak eta klase subalternoak testuan bertan talka egiten duten espazio testual bakarrenetakoa, eta beraz hala irakurri behar ditugu.
|
|
|
Hala, feminismoak ia esklusiboki egungo emakumezko idazleak aztertu ditu, lehenaldira jo ahala are emakume idazle gutxiagoren berri baitugu. Azterketa hau oso da garrantzitsua, jakina, baina azterketa honetan,
|
azken
batean, kritika feministak filologiaren menpe segitzen du.
|
|
|
Are gehiago, XVI. mendetik aurrera apologismoak euskara, hain zuzen,, emakume? gisa aurkeztuko du, amandre kutun baina zahar modura, Baltasar Etxaberekin hasita (Discursos de la antigüedad). Era berean eta garai horretan, 1610eko sorginen aurkako inkisizioaren
|
azken
auto ezagunak kontuan harturik, euskara emakume erlazioa ez da perspektiba feminista batetik zehazki aztertu. Hots, historikoki klase hegemonikoek euskara subalternizatu ahala, feminizatu ere egiten dute.
|
|
|
Mendeen eraketa, batez ere beste irizpide politiko eta historikoagoen eza edo jakineza mozorrotzeko mobilizatu den egitura fetitxea da. Izan ere,
|
azken
batean, mendeen eraketa filologikoak onartzen du badela, euskal izpiritu nazional bat, ahistorikoki jaio eta hedatzen dena, eta, beraz, mendez mende haziz eta hedatuz doana, gatazkarik gabe, betiere mendez mendeko jarraitutasun nazionalista teleologiko arazo gabean.
|
|
|
Axularren testua bera ere ez zen batez ere irakurria, baizik eta, entzuna?, hots, performantzia zen, eta masa desberdinen kontrol eta eraketa biopolitikorako teknologia subjektibo gisa egituratzen zen. Masen subjektu tasuna zen
|
azken
batean auzitan zegoena.
|
|
|
Hala, euskal subjektu politiko desberdinek egituraketa kolonial eta atlantiko honi erantzuten diote. Beraz, El borracho burladon,
|
azkenean
eliteek ere euskaraz hitz egiten hasten diren momentu bakarrean, ez da kasualitatea saltzaile euskaldunak atlantikoko produktuak aipatzea: tabakoa eta Holandako ehunak.
|
|
|
Sarrionaindiaren geografia kubatarra ez da inoiz kontuan hartzen bere lana aztertzeko. Era berean, Paul Laxalt eta batez ere bere Sweet Promised Land betiere linbo diasporikoan lagatzen da, nahiz eta, alegoria nazional, en azterketa kontuan hartzen bada, sasoian Txillardegik, Oteizak eta Arestik idatzi zituztenetatik gertu dagoen, eta
|
azken
hauen gainean argi berria jaurtitzen duen.
|
|
|
Urtero edota agian bi urtetik behin, liburua hedatu eta berrargitaratuko dut, irakurleen iruzkinak eta nire ikerketa berriak bateratuz. Hala, espero dut, beste hogei urteren buruan,
|
azkenean
egiazki postnazionala izango den literatur historia bat idaztea, ordurako liburuki bat baino gehiago izango bada ere.
|
|
|
|
Azken
euskal literatura historia, oraingoan ingelesez, Basque Literary History (Olaziregi, koor.) eredu beraren zilegitzea da, oraingoan bizpahiru adabaki ezarriz, hala nola haur literatura eta gaztelera/ erdarazko literatura. Egun publiko globalari ez zaizkio halako historia filologikoak interesatzen eta, zerbait adierazten badute, euskal literatura historiografiaren eta kritikaren pobrezia eta atzerapena dira.
|
|
|
Euskal literaturaren historia katebegi galduz beteriko eremutzat irudika liteke. Katebegi galduen
|
azken
izarra Lazarragaren eskuizkribua izan da, hori bera ere literatura jasoaren eta herri literaturaren ezaugarriz hornitua (Cid, 2013). XIX. mendetik hona ugari izan dira gure literaturaren historian aurkituriko katebegiak, denak ere gogoangarriak, Lazarragarenak besteko distira erakutsi ez badute ere.
|
|
|
(Lardizaval, 1724). Berriro ere, Larramendirenean Mikoletaren oihartzunak,
|
azken
honengandik bereizteko bada ere: presbiteroak Parnaso Cantabrico hartako modernoak erdeinuz aipatzen zituen euskal poesia beste Parnaso batetiko arau berri eta ezohikoetara makurrarazten zutelakoan; jesuitak ostera horixe bilatzen du nonbait, Parnaso gaztelauko arauetara moldatzeko euskarak duen gaitasuna erakustea.
|
|
|
Monarkia Hispanikoan izan zen jainkosaren etorrera Habsburgo dinastiaren heltzearekin parekatu zuenik, Austria eta Astrea hitzen antzekotasun fonikoa baliatuta (Armas, 1986, 48). Mitoaren arabera urrezko aroari zilarrezkoak jarraituko lioke, eta
|
azken
honi brontzezkoak eta burdin aroak, baten narriadura hurrengorako urratsa litzatekeela. XVI eta XVII. mendeetako elaborazio literarioetan, ostera, aldi horiek, edo horien arteko batzuk, batera irudikatzen zituzten simultaneoak balira legez.
|
|
|
(Larramendi, 1729, 385). Ikasle euskalduna idazlearen beraren alter ego izan daitekeen heinean,
|
azken
honi ere badagokio haren tricksterjaidura. Baina Andoaingo semearen lan erraldoiari bere osotasunean adituz gero, iruzurgile hutsarenaz baino hobe, sarritan tricksterhoriek aldi berean izan ohi diren kultur heroien itxuraz ere irudika daiteke Larramendi, San Martin berri baten antzera, azken hau denez gero euskal tradizioan tricksteramarruak dituen kultur heroia (Astigarraga, Kalzakorta, Pedrosa, 2008).
|
|
|
Ikasle euskalduna idazlearen beraren alter ego izan daitekeen heinean, azken honi ere badagokio haren tricksterjaidura. Baina Andoaingo semearen lan erraldoiari bere osotasunean adituz gero, iruzurgile hutsarenaz baino hobe, sarritan tricksterhoriek aldi berean izan ohi diren kultur heroien itxuraz ere irudika daiteke Larramendi, San Martin berri baten antzera,
|
azken
hau denez gero euskal tradizioan tricksteramarruak dituen kultur heroia (Astigarraga, Kalzakorta, Pedrosa, 2008). Kultur heroi horiek egin ohi dutenez, Larramendik ere bere herriaren esku jakintzaren sekretuak jarri nahi zituen, hizkuntza jakintzarenak batez ere, gramatika poetikari eta lexikografiari denbora eta ahalegina eskainita.
|