|
2002
|
|
|
Usourrunekoa, josoinua
|
dakizun
ongien: doinurik hoberenazerantzuniezaiozudeitzenzaituenari, GogoanizanzeureJainkoadela: zoazlaster! Makur zaitezahuspez! Aurkezezazuzeureeskaintza! Abiazaitezzeurehabiara, zeuredendarantz, Sionera, ipiniseinaleakbideaerakusteko! Zeuremaiteak, zeuregaizkieginengatikerbesteratuzintuena, gaurberrerosleaduzu, zererantzunendiozu. EgonzaitezprestLurralde Ederreraitzultzeko! Errautsitzazu' EdometaArabiakosoroak!
|
|
2005
|
|
|
Hauguztiaukontuanhartuz, hurrengohipotesia plazaratudezakegu: mendebaldeko erdialdeko azentu sistemetan azentuera markatua daukaten hitzguztiakmaileguakedokonposatu/ eratorriakdira (edoizandira). Argi dagohipotesihoneklaguntza garrantzitsua emandiezagukeela hitz
|
jakin
batenetimologíaerabakitzekoorduan.Ikustenbaduguetimologíaezezagunekohitzbatekazentueramarkatuaduela, horrekzerbaitesatendigubereetimologiaz; hots, maileguaedomorfemaaniztunadela.Adibidebatzukemateko, leku hitzarenazentueramarkatuaketimologíabereziaduelaerakusten digu, beresorburualueco erromantzeanikustenduenetimologíabaieztatuz. Eraberean, aizkoraasceola tik hitzadatorrelaproposatuda.Azentuzko gertakariakbatdatozhipostesihonekin, Bizkaikolekuaskotanhitzhonekazentueramarkatuabaitu.
|
|
|
Horrekin goaz uholde famatu hartara, erakus teko, denbora berean, euskararen zahartasuna, munduko zaharrena (III. ber tsoa). Tubaletik Iberoera doa,
|
jakinik
garai hartan Humboldt-en teoriek arra kasta handia bazutela.
|
|
|
Gurutze harek zuen 1 Kurutze hark baitzuen eta nola osoki aldatu duen azkena. Nork
|
daki
nola eta nondik Baigorriko zapatainak eta elizako xantreak ikasi zuen latinezko Romatarrek idazten du neurtitzaren neurriaren zaintzeko eta hori euskal fonetikaren kontra labarum hitzaren erran nahia edo, orduko ideien arabera, kontsonanteak berdinak izanez, lokarri bat sortu zen lauburu eta labarum en artean latinek kantabro zaharrei harturik hitza.
|
|
|
Lehenik ironia, ttipitzailea enplegatuz, Izkribaño (1891), edo mendratzailea erdi jakintsun (1894), gero trufaz beterikako gupidarekin diolarik Gaizoak (1891), edo behar den ñabarduraz baliatuz Gaixoa (1894), eta azkenik, azken neurtitzean, azken eztenkada arranoaren eta pikaren metafora azalduz, ezin sinetsizko gertakaria arranoa pikaren umea
|
jakinik
, bertzalde, pika dela hegaztinetan burugabea, ergela, kalakaria. Bertso hau, zinez, bertsolari batena da, dena ironia, dena zizta eta zirikada, emeki emeki eramaiten gaituena azken neurtitzeraino, dena gatz eta piper.
|
|
|
Errepublika zer den ez
|
dakienari
(bis) Huna hots nik egia: denek nausi nahi Dugun errepika:
|
|
|
Nola ez da sartuko Dibarrart, hain elizatiar izanez, XIX. mendearen azken laurdeneko eztabaidetan, segituz Adema Zalduby edo Michel Elissamburu.
|
Badaki
ilun peko jende horiek lanean ari direla Elizaren kontra eta kutsadura berri hori sartzen ari dela, emeki emeki, Euskal Herrian. Bainan ausarkeria horien kontra badira harresiak.
|
|
|
Buruzagi gorenek, haien artean Natalia Serbiako erreginak, eta, dudarik gabe, Donibane Lohizunen zeuden udatiarrek ez
|
dakite
zer den euskalduna, ezin sinetsia baita haren nortasuna. Erakusten du Dibarrartek zein kartsuki segitzen dituzten dantzariak eta pilotariak eta haien txalo eta oihu beroak.
|
|
|
Azpiegieturazko ikerlanen ondoan, nahietaezkoak ditugu diskurritzeko modu kontraesankorrak, horrek egiten duelako herria. Folklorean murgildu garenok
|
badakigu
tradizioa nahaste eta borraste guztien bilgunea dugula. Hiriguneetan ere orain gertatu da modernizazioaren ondorioz.
|
|
|
Karmelo Etxegaraik euskaraz ere sortu zuen historiografia. Sarritan euskaraz idazten dudanean ikerkuntza historikoren bat, zalantzak barneratzen zaizkit, ez
|
baitakit
irakurlerik ha ote dudan. Eremu urria bai, baina diskurritzeko aukera zabalagoa agian.
|
|
|
Guk ere oinarrizko ideia batzuk ekarri nahi ditugu horren heldugabe dagoen Euskal Soziolinguistikaren eremura, Antiguako hizkuntzalari donostiarrak esanen lukeenez, euskararen endoglosiaren alorrera. ...te hizkuntza batzuetan gauzak egun zer nola gertatzen diren erakusten digutenak; nola edo hala, euskararen baitan gertatuko diratekeen aldaketa eta berrikuntzek ez lukete aurkeztuko ditugunetarik guztiz urrun ibili; gune arras euskaldun batzuetako salbuespenak salbuespen direla eta egun nagusi dabilen eredutik guztiz urrun gelditu diren hizkeren errealitatetik landa, hori da euskara berriari buruz
|
dakigun
apurrak oraingoz adierazten diguna.
|
|
|
Hizkuntzaren aldakortasunaren gai zabalean murgiltzen denak
|
badaki
dialektologiatik soziolinguistikara dagoen muga lausoaren inguruan igerikatu behar duela; hartara, honako eremuak ukituko dira artikuluxka honetan:
|
|
|
Euskarabatuaren aldeegoteaetaeuskalkienaldeereegoteagauzabatda etahorretan ezdago zalantzarik 68anhaur batzuk besterik ezginenontzat bederen.Garbiikustenezduguna, batuaezdirenhizkerak idazteko erearau bereziakfinkatzen hasibeharhorida.Estandarra ezdenalorhonetan, norberaknahiduen bezalaetasenakedointuizioak agintzen dion legezjarduteko aukeraedukitzeaikustendugubiderikegokiena. Zenbatidatzizkoereduikasi behar ote ditugu, bada, euskaldunok. Hiztunetaaldi berean filologo izan beharotedugueuskaldunguztiok, euskalkianidazteanzererabilieta zerez
|
jakiteko
–Dialektoak, erajasoan nahizlagunartekoan, berdinbaliodezake elkarrengana biltzekonolabesteetarikbereizteko, nonnola, noiznola: aurkakoapentsatzea hiztuna etataldeaetaberenezaugarriak aintzat hartu nahiez izateada.
|
|
|
...enean (Argia1850, 17.or., 2002/IV/21) K.Zuazok arrazoia ematendio (18) etaEuskararensendabelarrakliburukokutsupreskriptibotik saihestenda; garaiberetsukolanbateanereeuskalkiarieta norbere herriko hizkerariarauzehatzak etazorrotzak ezartzearen aurkaageridaikertzaile eibartarra (2002: 50) eta2000.urteko laneanezbezala cf.euskaranafarreko instrumentaleko s morfemaz dioena (185), euskalkiarentzat muga
|
jakin
bakarrazuzenadenaetazuzenaezdenabereizibeharraaldarrikatzenditu.
|
|
|
batden, regiolektobatden, dialektoantzeko aldakibatdenala zeroteden
|
jakiteko
, ordea, deskribapen onakbeharditugu, bainaoraingoz honelako lan gutiegindaEuskalHerrian. Euskarari buruz ideiakgarbiizateaerekomenigarrialitzateke; horzehar bestehizkuntzetangertatzen denaren berriezagutzeaereonda, nonahikokontzeptuakgurera mekanikoki txertatzekodesira guztietarik urrun, betiere.
|
|
|
Esparru honetan ari diren hizkuntzalariek zientzia eta teknikarako hizkuntzaren erabileraren hizkuntz berezitasunak aztertu behar dituzte eta zientzialariekiko elkarlana ere ezinbestekoa dute: batetik, zientzialarien beharrak ezagutu behar dituzte eta, bestetik, hizkuntzalaritzaren esparru desberdinetako datuak aztertuz lortzen dituzten ondorioak zientzialariei helarazten
|
jakin
behar dute emankorrak izango badira 12. Azpimarratu beharrekoa da hizkuntzaren erabilera kolokiala eta komuna ia konturatu gabe ikasten ditugula hiztunok, baina erabilera berezituek, aldiz, motibapen eta ikasketa kontzientea eskatzen dutela (ikus Gutiérrez Rodilla, 1998).
|
|
|
15 zentimetro edo hamabost zentimetro. Matematikan erabili ohi diren honelako formula eta ekuazioen irakurketaz gehiago
|
jakin
nahi duenak jo beza Ensunza (1983, 1987) lanetara. Izan ere, hemen eskaini dudan ekuazioa eta irakurbidea Ensunzaren bigarren lan horretatik aterea da.
|
|
|
Oro har Euskaltzaindiak (1994) nor motako aditzekin bereziki tze atzizkia erabiltzea gomendatu digu baina badira erorketa bezalako izen zaharrak ere. Bestalde, finkatuta dauden izenetan esangura finkatuta egon ohi da;
|
badakigu
, esate baterako, geldiera izenak gertaera bat adierazten duela baina idazkera izenak aldiz idazteko modua adierazten duela; zer gertatzen da, ordea, aditzetiko izen berri bat sortu behar dugunean. Adibide bat ematearren, badugu drainatu aditza,' Lur eremu batean, lurpeko ubide baten bidez ur soberakina kendu' esan nahi duena.
|
|
|
Bestelakoa da inguruko erdaren ondoan euskarak duen aurrizkien urrita suna Mitxelenak (1968) Arantzazuko txostenean huts nabarmentzat hartu zuena. Amurizak (1978) arazo honi irtenbideak bilatzen saiatu zenetik bide luzea egin dugu eta aurrizkien eskasia hori euskararen tipologiarekin zerikusia duen zerbait dela
|
dakigu
: inguruko erdarak' burua lehen motakoak dira eta euskara aldiz, burua azken motakoa; honekin batera burua lehen' motako hizkuntzetan buruak diren eta modifikatzaileak diren aurrizkiak daudela
|
|
|
Zabala da Txillardegiren lana, arlo askotan jardun du, bikain jardun ere;(+ 2,) hori nahikoa litzateke beste baten lana justifikatzeko. Baina bere meriturik handiena beharbada ez da emaitza zientifiko batera mugatzen; askoz harago doa, egiteko era zintzo eta konprometitu bat defendatu eta ikasleak inguruan biltzen
|
jakin
du. Bera gidaria, akuilaria eta adore emalea izan da guretariko askorentzat.
|
|
|
Zer edo zer nabarmentzekotan, merezimendu guztietan, horixe nabarmenduko nuke, hots, irakasle onaren apaltasuna, ingurukoak erakartzeko eta zaletzeko gaitasuna.
|
Badakit
ezin objektiboa izan naitekeena asko baita ikasi diodana, UEUren saioetan irakasle nuenean, AHO taldean lankide eta beti ere adiskide dudanean.
|
|
|
Hain luze daramagun guduka horren xehetasunetan sartu gabe, egundai notik Iparraldearen historiak kezkatu duen Txillardegi adiskidearen ohoretan nahi nituzke orain hemen XX. mende honetako bi gertakari soil aipatu: lehe na 1919an, 14 gerlaren ondotik, Frantzia garaile handios atera zelarik; bigarrena, berriz, 1941ean, 40eko erauntsiaren ondorioz, Frantzia hura bera suntsitua ikusi genuelarik, bi gertakariak Iparraldean gertatuak, eta euskara guti
|
dakiten
gure historialariek, nik dakidala, ez bilduak.
|
|
|
Hain luze daramagun guduka horren xehetasunetan sartu gabe, egundai notik Iparraldearen historiak kezkatu duen Txillardegi adiskidearen ohoretan nahi nituzke orain hemen XX. mende honetako bi gertakari soil aipatu: lehe na 1919an, 14 gerlaren ondotik, Frantzia garaile handios atera zelarik; bigarrena, berriz, 1941ean, 40eko erauntsiaren ondorioz, Frantzia hura bera suntsitua ikusi genuelarik, bi gertakariak Iparraldean gertatuak, eta euskara guti dakiten gure historialariek, nik
|
dakidala
, ez bilduak.
|
|
|
Martin Landerretxe aphezak, Biltzar lagun bethiereko Iskribariak eta Euskaltzaingoko edo Euskal Akademiako hamabietarik batek kondatu digun bezala, biltzar lanak hasi aitzin, hiri buruzagiek eta
|
hekien
artean Batita Anxo kantonamenduko Kontseilari jeneralak, batetik, Etienne Decrept biltzar buru lehenak eta haren buruzagi lagunek, bertzetik, agur eta jendetasun hoberenak egin ziozkaten elgarri. (Ikus Euskalzaleen Biltzarraren 1919ko urtekaria).
|
|
|
Dena dela, oraiko aldian, gobernamenduak berak gogotik hartuko ditue naz geroz eskualde guzietarik igorriko dizkioten kontseiluak eta galdeak, desohore ginuke galde horri ez bagenio ihardesten Euskal Herritik, ez axo lez edo ez balioz.
|
Jakin
eta gainera, jadanik hasiak direla iratzartzen, Bretainian eta Flandrietan.
|
|
|
Piarres Lafittek argitaratzen du Hiruak bat deitu artikulua ondoko aldian, ekainaren 27an. Hor salatzen du Charles Brun adiskidearenganik
|
jakin
dela berria: uztailaren 25 ean Vichy-ko batzorde berezi batek aurkeztu behar dio bere proposamena eskualdekatzeari buruz Pétain marexalari.
|
|
|
lratzartu, bai, iratzartu dira beharrik euskaldunak, uztailaren 18ko arti kuluaren arabera. Zuzendariak dioenaz, alde agertu dira Baionako gerlari ohiak, Lasako, Azkarateko, Urruñako herritar zerrenda luzeak, bai eta ez
|
jakin
nongo presonier ohiak ere.
|
|
|
Gure irakasle zenak errana zuen lehenago Euskal Herriko historia eta geografia apur bat behar luketela ikasi Euskal Herriko ume guziek eta atsegi nekin
|
jakin
du orai jakitate hori etsaminetan ere baliagarri duketela beren ama hizkuntza bezala. Eskerrak igorri ondoan Vichy rat Carcopino jaun minis troari, euskarari egin dion fagore handiaren gatik (sic), ikusi behar da nola hobekienik balia eskola orenez landa eskaintzen den asteko ordu eta erdi hura.
|
|
|
Zeren irakasteko, ordea? Lehenik euskal hitzak eta izenak, gero, haurrek ikas dezatela irakurtzen eta izkiriatzen, bai eta kantatzen ere. lrakasleak berak euskararik ez
|
badaki
he! egin diezaiola beste norbaiti.
|
|
|
Bi urte eta erdi zituen gure Louis Lucien Bonapartek. Gutxi da honen haurtzaroaz
|
dakiguna
. Ezabatua zegoen Jesusen Konpainia berrezarri zuen Pío VII.ak eta Urbinon zabaldu zuten ikastetxean egin omen zituen Bonapartek estudioak 10 urterekin hasita bitartean2?
|
|
|
Zergatik eskuartean zerabiltzan beste hizkuntzetako dialektoak baztertuz agertu zitzaigun ltalian? Aspalditik
|
zekien
italiera literario bakar bat idazten zela, XIII. mendean Toskanan, eta bereziki Florentzian sortua. Eredutzat hartuak ziren han idatzi zuten Dante Alighieri (Florentzia, 1265Ravena 1321), Francesco Petrarca (Arezzo, 1304Arqua, 1374), Giovanni Bocaccio (Florentzia, 1313Certaldo, 1375).
|
|
|
Gainera, Italiako batasun politikoaren bidean, Florentzia izan zen erreinu eta lurralde historiko guztien hiriburua 1865ean, denak bildurik eta batasuna eginaz Parlamentua Erroman 1871ko azaroaren 27an eratu zen arte. Baina
|
bazekien
hizkuntza literario batuaren azpian dialekto asko zeudela bizirik. Eta dialektologo gisa, hau guztia biltzea interesatzen zitzaion.
|
|
|
ruetako hiztun eta jakitunekin Akademia antzekoa antolatzeko. Ez
|
dakigu
Italiara berriz etorri zenik, baina dialektoen argitalpenak prestatzeko harreroan ugariak izan zituen laguntzaileekin, eta badakigu baten bat Londresen egon zela elkarrekin lan egiten eta azken ukituak liburuei ematen.
|
|
|
ruetako hiztun eta jakitunekin Akademia antzekoa antolatzeko. Ez dakigu Italiara berriz etorri zenik, baina dialektoen argitalpenak prestatzeko harreroan ugariak izan zituen laguntzaileekin, eta
|
badakigu
baten bat Londresen egon zela elkarrekin lan egiten eta azken ukituak liburuei ematen.
|
|
|
Hogeita hamazazpi urte geroago atseden apur bat gozatzen joan zela
|
badakigu
. Begietako lausoa edo gandua kentzeko ebakuntza egin zioten
|
|
|
Agiri hauek ematen ditut hemen, nik
|
dakidanetik
, inon argitaratu ez direlako eta Bonaparteri buruz xehetasun interesgarri ez ezagunak ematen dituztelako.
|
|
|
Epitafio hau Louis Lucien Bonapartek berak utzi omen zuen idatzita bere hilobian jar zezaten. Hala dirudi, testuan ez baita agertzen, idatzi zuenean ez
|
baitzekien
, heriotzako data ez tokia. Aitarekiko begirunea aitortzen zuen semeak eta tituluetatik aparte egin zituen lanen arloak ondo finkaturik utzi zituen epitafio luze honetan.
|
|
|
Italiako dialektoak maiz aztertuko zituen eta egindako zirriborroez gain (gordetzen ez direnak, noski), bizpahiru behin behineko sailkapen, kronologikoki aldi desberdinetan eginak, geratzen zaizkigu. Tamalez datarik gabekoak dira eta noizkoak diren ezin dugu
|
jakin
.
|
|
|
Oso argia da Miren, asko
|
daki
(EGLU III, 1.44) 3
|
|
|
Beranduegi da, etxera noa (EGLU, 1.45) Isilik dago, ezer ez
|
daki
(EGLU III, 1.20b)
|
|
|
Silviak ideia sendoak ditu baina Begoñak aldiz, ez
|
daki
zer egin askotan
|
|
|
Silviak ideia sendoak ditu eta Begoñak aldiz, ez
|
daki
zer egin
|
|
|
b)
|
Badakigu
juntagailua kenduta, lokailuaren bidezko alborakuntza ego kia lor daitekeela. Zer esanik ez, lokailua kenduta ere, juntagailuak bere per paus mailako funtzioari eusten dio eta adierazpidea ona da.
|
|
|
ez
|
dakit
zer egin
|
|
|
Komeria hura guztia zela eta, nazka nazka eginda zegoen. Eta ez pentsa aldez aurretik non sartzen ari zen
|
jakin gabe
sartu zenik! Abes ezazu apur batez gozoago.
|
|
|
Hitzen luzera, esatera ko, dagoeneko Sapirrek aldarrikatu zuen irizpidea dugu: delako hizkuntza batean halako forma kanoniko bat izaki, hitz batek silaba kopuru
|
jakin
bate tik gora badu, bi analisi aukera ditugu; hots, edota zati txikiagoetan eman dai tekeen eratorri edo konposatu batekin ari gara, edota mailegu batekin (cf. Mitxelena 1963:
|
|
|
345) When loanwords are excluded, ones realizes that many Tagalog words are hased on monosyllahic root (consonant vowel con sonant) ohartuaz edota Johek (1995: 242) Kaukasoko lezgi hizkuntzan soilik maileguetan agertzen dela' ahostun V ahostun' segida gogoratzen digu nean, guztiok teorian aspalditik
|
dakiguna
haino ez digute markatzen, hots, maileguei hertakotzea kosta egin dakiekeela eta inoiz heren azaleko egiturak5 sala ditzakeela atzerritartzat. Hizkuntza austronesioetan hestela ere enhor hisilahikoetarako joera garhi ez halitz, mailegatuek lekukotasun interesgarri rik eman lukete (Gonda 1949/ 51:
|
|
|
Voltoire 230 Mehatxatuek araño jaten dute ogia agertzen da OEH n s.u. (orobat iturri bereko mehatxatzen bat ere); kasu zematu ren baliokideari.11 Ez
|
dakit
Azkue izanik haren iturri aitortua nola dakarren OEH k B hau, hark (AN b, BN gar, Se) baitu me (h) anu n, (AN BN s, G) me (h) anatu n eta (AN, BN, S) zaba lagoa edo zehaztasun gutxiagokoa me (h) anuzko n; ez dirudi Azkuek bere euskalkian en tzun edo irakurria zuenik. OEH n s.u. batzen diren adibideen artean ere ez dut jatorri horretakorik aurkitu.
|
|
|
kin aurki litezke a ereduko hauek; dugu hau ahaztu gero,
|
dakidanez
,
|
|
|
48) mai legu edo eratorri/ konposatua baino ezin izan; bigarren honetarako euskal erro oinarrizkoagorik eta atzizkirik aurkitu ezinik edo, mailegutzat jo beharra ikusten zuen.Geroztik mailegu izaera hori are seguruagotzat jo genezake: baldin etaLakarra 1995 en erakutsi zen legea, morfema barneko >: ·>: ·TVTV ezintasuna, 17 Hobeto esan, metatesi bikoitza, kalitatearena ere (fortis < > lenis) hor baita Mitxelenak ikusi bezala; ez
|
dakit
hau (d. laño< llano ere) bcste inon aztertu den, baina baluke intere sik morfema egitura mailako erregelei dagokienez.' 7h Orobat goiko! eiho eta bentana rekin: nekez aurkituko ditugu lexo edo* bendana berenaldaerekin batean.346ZEMAI ABAGADAUNEalegia, onartzen badugu eta kontrako arrazoi gutxi dela dirudi are ezi nezkoago genuke TVTVTV. Bestalde, noizbait erro guztiak aitzineuskaraz monosilaboak izan zirela onartuz, arrazoi haboro genuke abagada mailegu tzat (edota berankortzat, bederen) jotzeko, areago morfema horiek oro Ceskatzen zutela pentsatzen bada.17OEH ren Etim." ohar horretan zalantza markarekin egindako propasa mena (abagada < abaga+ ada) ez zait aitzinamendua iruditzen ikusiaren eta ikuskizunaren aurrean.
|
|
|
Artetik esan dezadan, ez
|
dakit
badenetz euskalliteraturan orain
|
|
|
Zuhurra baitzen eta idazle eta langileekikoa egiten
|
jakin
, Hiriart Urrutik erdietsi zuen, bere buruzagi lanean, bereziki Eskualdun Ona hasterakoan eta han dik aitzina, idazle finko berriak bereganatzea G. Etxepare, Lacombe...) eta idazle
|
|
|
Euskararekiko ikuspegi kontrajarri hauek badukete ondoriorik xurien eta gorrien kazeta elebidunetan. Zeren eta hasieran batzuek eta besteek euskara berdintsu erabiltzen bazuten ere (erran nahi baita guti, hautesle eta herrietako kontseiluetako frankok frantsesik ere ez
|
zekitelarik
bizkitartean), erlijioaren eusle izate horrek euskara erabiltzera ez ezik apaintzera zeramatzan apaizak. Hortaz, hiru apaiz idazle finkoren euskara on eta kalitatezkoari esker kazetan gure hizkuntza goiti joan zen, Eskualdun Onaren garaian() lehen aldiz nagusituz frantsesari; eta kazeta gorrietan, aldiz, beheiti.
|
|
|
Euskara gibelamenduarekin nahasi nahian, Combes ministro nagusia eskola publikoetan frantsesik ia tuntik ez
|
zekiten
haurrei euskarazko katixima debekatzeraino iritsi zen, frantsesezkoa uzten zuela bizkitartean. Bazterrak hein bat harrotu baitzituen horrek, sinadura biltze bat antolatu zen debekua ren kontra Euskal Herrian, norbait ziren jaunen artean.
|
|
|
Zertako hark berak idatz? Ez
|
dakigu
zuzen oraindik, baina hura hil ondoan idatzi zuten: Ezen eskuara ez dute orok hitz berez izkiribatzen.
|
|
|
itzulpenak (eliz aitzindarien gutunak, hauteskundeetako propaganda idaz kiak, iragarkietako testuak...). Aipagarriak dira ere frantsesez idatzi zituenak, oso ongi idazten
|
baitzekien
hizkuntza horretan ere.
|
|
|
Euskara errotik
|
baitzekien
eta orobat euskaraz pentsatzen, gure hizkun tzak bere baitarik daukan indarra (E 352) baliatuz aski zuen euskal hitzekin edo hark berak atzizki bidez sortuekin eta euskallokuzio edo adierazpidee kin. Ez zen egungo kazetari eta idazle anitz bezain maileguzale ez hitz berezi edo teknikozale.
|
|
|
4.1 Hizkuntzaren hotsetan eta erritmoan oinarrituriko hizkuntz baliabi de eta figurak lehenik. Hiriart Urrutik maisuki eta gutik bezala marruskatzen
|
daki
soinu bustien erabilera adierazkorra (zahar 1 xahar), eta orobat kontrako fenomenoa, haunditasun edo gaitzespenez markatua (xorta 1 zorta).
|
|
|
Hizen bezalako Jaquin! Hi zer putikoa hizen guk lehenago ez
|
jakin
!
|
|
|
Joakin: i noiz hilko aizen guk ez
|
jakin
. Euskalerriaren Yakintza, III, 43, G Ataun.
|
|
|
Bainan zer ote bada dukezue dukegu, dukete hain itsusirik egin? (E 784,). Hots eta esanahiaz jokatuz hitz berriak asmatzen
|
daki
zorrozki. Hona hemen crasis figuraren erakusburu polit zenbait.
|
|
|
Aditz laguntzailearen elipsia bereziki kontaeran baliatzen du, aditzoina usu hutsik ezarriz, edo aditz nagusia partizipioan. Baina aditz nagusia ere
|
badaki
ezabatzen, edo aditzik bat ere gabe hizketa eta kontaerako esaldi laburrak osatzen. Aditz laguntzailea ren elipsia da Ithurrik syntaxe de la rapidité de la phrase deitzen duenaren oinarri (Grammaire, 445). Aditzaren bere gisa lekuratzeak (are SOV delako ordena kanonikoa maíz elkarrizketan ere ez gordetzeak) nahiz aditzaz landako inversioek, anakoluto ek eta figurek Hiriart Urrutiren hitzordenaren askatasuna baina mintzairaerretorikoaren edo estilistikaren manupekoa salatzen dute.
|
|
|
hitzordena aldatzea, perpaus osoa eta diskurtsoa du itzulikatu nahi. Ahozko mintzairaren eite duten anakolutoak, enfasi adierazleak baliatzen
|
daki
. Adibidez, Bertzalde anitzek eman zioten Kanboarrek boza, Diharasarriz esana (E, 775,).
|
|
|
Armes défen dues... (EO 52,). Azkenik, irakurleekin bat egitekoak diren prozedura estilistikoak ausar ki darabiltza, bereziki galdera erretorikoak, communicatio(
|
Badakizue
...?, Erradazue?, Entzun duzue...?) eta dialogismoa. Azken honetan, euskal kazetaritzan orain baino lehen askoz erabiliagoa (Kirikiño, Lizardi etab.), kazetaria irakurleari (Manex) mintzatzen zaio zuzenki, alegia hizketan ari, honen gogoa eme atxikitzeko.Arto bat osorik iresteko aho bat idekirik hor zagote so, bi begiak ezin aski zabalduz:
|
|
|
Jendearen ahoko mintzairaz eta erretorika jakintzaz baliatuz, diskurtso erretorikoaren elokuzio alderdia landu zuen bereziki. Hizkuntzaren adierazpide zaharrak biziberritu eta gaztetu zituen, baina
|
bazekien
ere kazetaritzak joskera eta forma ohargarriak behar dituela eta hizkuntzaren erabilera ohikoa sormen eta berritasun sen, aldakor tasun, umore eta graziarekin ezkondu zuen.
|
|
2019
|
|
|
Krutwigen bibliotekan oraindik gordetzen da Akademiaren Euskera agerkariaren 1931ko lehen zenbakiaren ale bat, non akademikoen zerrendari hainbat ikur erantsi baitzizkion, haien berri
|
jakin
ahala.384 Honela azaldu zion prozesua N. Ormaechea urgazle erbesteratuari 1951ko apirilean:
|
|
|
M. Azkueri idatzi zion Bilbotik Lekeitiora. Milizianoek egun berean mendekuz hildako 225 inguru preso eskuindarrak ez zituen aipatu, agian artean ez
|
zekielako
horren berri: " Ayer tuvimos un día de jaleo.
|
|
|
Euskaltzaindiaren akta nahiko iluna izan arren, JCVren akta liburuari esker
|
jakin
dezakegu argiago zein zen bi erakundeon arteko tirabira. Euskaltzaindiaren ekitaldi publikoan sortutako arazoa Bizkaiko gobernadore zibilaren eskuetan utzi zuenetik ekainaren hasieran, JCVk ez zuen arazoa hizpide izan, akten arabera.
|
|
|
Horri esker
|
dakigu
Euskaltzaindiak erabaki zuela F. Krutwigen hitzaldiaren inguruko azalpenik ez ematea, JCVk 1951ko bukaeratik etenda zuen diru laguntza eman arte. Bestalde, nabari da N. Oleaga idazkariaren jarrera adoretsua, R.
|
|
|
Uztailean, L. Villasantek bere burua eskaini zuen Frantzian harekin bildu eta buruordearen mezua helarazteko. Horregatik, ekaineko akta zirriborroak aipatzen zuen uztailaren 29ko batzarrik ez zen egin eta JCVri ez zitzaion azalpen ofizialik eman, ihes egindako euskaltzainaren berri
|
jakin
arte.902
|
|
|
917 F. Krutwigek, Frantziara ihes egin zuenetik, seguru asko ez
|
zekien
A. Irigarayren asmoen berri, baina hura hil ondoren agerian jarri nahi izan zuen Nafarroako medikuaren jarrera ustez koldarra (cf. Krutwig 1986:
|
|
|
IdeE eta RAEren itzalpean Akademia abiatzea ez zegoen baztertuta, eta Iruñean gertutik jarraitu zuten gaia: " Aquí varios me preguntan con el mismo interés sobre proyectos de la Academia; es una pena que no se vea más horizonte". 144 Handik urtebetera, Euskaltzaindia gerraondoko lehen batzarra egitear zegoela
|
bazekien
Nafarroako urgazleak. Hura gertatu baino sei egun lehenago, xehetasunak eskatu zizkion J. Urquijori.
|
|
|
Starkie k zuzentzen zuen British Institute rako itzulpenak egin eta, bestetik, erudizio handiko produkzioan jardun zuen Antzinaroko historian nahiz linguistikan: Los pueblos del norte de la Península Ibérica (1943), etab. Mundu Gerrako testuinguruan, A. Tovarren bidez
|
jakin
zuenez," vendido a las potencia extranjeras" zegoelako zurrumurrua zabaldu zen. Horrek eta familiaren heterodoxia ospeak oztopatu zioten unibertsitatean postu esanguratsurik lortzea.303 1944ko martxoan, JCVk antolatutako hitzaldia eman zuen Bilbon eta J. Urquijo euskaltzainak Ribera kaleko egoitzako batzarrera gonbidatu zuen.
|
|
|
Caro Baroja’k dionez, Donostia’n" Sociedad Vascongada de los Amigos del Pais" zuzentzen edo darabiltenek eta Bilbao’n" Euskaltzaindia" edo" Academia de la Lengua Vasca" eraentzen dutenak ez dute ez euskaldunik ez euskerarik maite; beren nausitza eta politika baiño. Orregaitik ez da arritzeko, oraingo euskaltzaindiko [sic] diren batzuek euskeraz ez
|
jakitea
, ez eta" Sociedad V. de los A. del Pais" darabillenak ere (Ciriquiain Gaiztarro’k, alegia) (Barandiaran 2009: 761).
|
|
|
Gerraondoan, Nafarroako medikuak, Ainhoako Martin Elso aduana agenteari esker (zenbat informazio garraiatu zuen frankismoan?), P. Lafittek zuzendutako Herria astekaria jasotzen zuen eta 1947ko hasieran berreskuratu zuen Donostia eta Uztaritzeren arteko harremana, Frantziako Gobernuak artean Espainia frankistarekiko muga itxita zuela. Hala ere, A. Irigaray zuhurrak gutunetan ez zion hasieran Euskaltzaindiaren berririk eman, nahiz eta lexikografian mugaz bestaldekoekin elkarlanean aritu beharraz mintzo, hori baitzen, artean, Akademiaren gerraondoko zeregin nagusia.376 Baina gutunean isildutakoa, bestela
|
jakin
zuen, Baionako Eusko Jakintzaren lehen zenbakiko" La langue basque de 1939 à 1947" artikulua argitaratu zuenean, Akademia politikoki baldintzatuaz ere jardun baitzuen: " On nous a signalé que M. de Azkue a pu faire paraître les tomes II y III de son Euskalerriaren Yakintza (Literatura popular del Pais Vasco).
|
|
|
Ikusi dugunez, RAEko liburuzaina izan zen, hain zuzen, J. Urquijo eta R. M. Azkue akademikoen nekrologiak idatzi zituena, eta ez zen oso sinesgarria Euskaltzaindia gerraondoan bizi zenik ez
|
jakitea
. Nolanahi den, egunkariko erredaktoreak ohar bat ezarri behar izan zuen:
|
|
|
Seminario Rojas jaunak (danok
|
dakitenez
Bizkai’ko Alundiaren diru-laguntza koxkor baten trukean onartu bear izan zuten napar falangiste au Euskaltzaindia’ren barruan) Bizkai’ko Gobernadorearen izenean esan zun jaun onek atsegiñez ikusiko lukela Krutwig jauna Euskaltzaindi’tik bota balezate. Itzez itz" el Gobernador de Bizkaya vería con sumo agrado la expulsión del Sr.
|
|
|
A. Irigarayk, beti bezain zuhur, honela idatzi zion P. Lafitteri 1954ko apirilean: " Ikusi dugu Euskal Ikaskuntzetako batzarraren deia gustagarria biziki, bainan... hunara etorri beharrak,
|
badakizu
..." (Andiazabal & al. 2005: 226).
|
|
|
1953ko azaroan, euskaltzainburuordeak hainbat arazo eztabaidatu zituen idazkariarekin. G. Maidagan 1941az geroztik Akademiako diruzaina zenik ez
|
zekiten
askok, 1948az geroztik ez baitzen Euskaltzaindiaren batzarretan diru sarrera eta irteeren errendapena egiten (Euskaltzaindia 1956: 329).
|
|
|
Onela euskaltz [a] in zahar eta berriak elkarturik gure aurrekoek zabalduriko bidetik joan al izango gera; ta jarraituko diogu aiek egindako lanari. Ez zan errez beti erakusbide ta lan aiek zeintzuek izan ziran
|
jakitea
. Eta ona zergatik Euskera’n amasei urtez argitaratu idaz-lan eta agirien Arkibidea emen ematen dugun.
|
|
|
Hala ere, A. Ibinagabeitiak, etorkizun oparoko medikuaren izendapenaren berri
|
jakin
zuenean, argi antzeman zion J. Mirandek, meritu gehiago izan arren, Baionako elizbarrutiko gizonen beto ideologikoa zuela.1090 A. M. Labayenek agindu zion hurrengo batzarrean bera eta J. Mirande proposatuko
|
|
|
L. Michelenak bereziki, A. Oihenartez egindako hitzaldia argitaratzeaz gain, liburu iruzkinen bidez, euskaltzainburuordeak taxuz bete ezin zezakeen J. Urquijo zenaren zentsore lana egiten zuen.1097 Euskaltzain berria BRSVAPeko erredakzioaz arduratzen zen. I. M. Echaidek, esaterako, artikulu
|
jakinen
separatak euskaltzain guztiei bidaltzeko eskatzen zion, bereziki erbestekoei, gehien eskertzen zutenak zirelakoan.1098
|
|
|
[L. Michelenaren] dosierra SFVJUren ikasturteaz, neologismoek eztabaida gehiegi sortzen zituzten hiztegi normatibo bat sortzerakoan.1150 Prozesu oso nekeza izan zen hiztegi normatiboaren oinarriak finkatzen joatea. L. Michelenaren lanean oinarrituta, 1959ko apirilean euskal hitzak zein ziren
|
jakiteko
irizpide garrantzitsua onartu zuen Akademiaren batzarrak, nolabait S. Altuberen lexikologia eguneratzen zuena. Gehiegizko purismoak eragindako neologia etimologista gaitzetsi zuen, XX. mendeko tradizio indartsuenarekin etenda.
|
|
|
Ale horrek bortz mila hitzen heina ba du, Azkuek bere eskuz ezarririk. Bertze norbaitzuek euskarazko erranera hiztegia oso aitzina daramatela ba
|
dakigu
. Lanik erdia eginda dago.
|
|
|
S. Altubek Euskaltzaindiaren ekitaldi irekian sortutako istiluaren berri
|
jakin
bezain laster F. Krutwigi gutun bat bidali zion Akademiako idazkaritzara.849 F. Krutwigek 1951ko abenduaren 30ean idatzitakoari egindako erantzuna zen, eta uste izatekoa da Bilboko gutuna jaso zuenean ez ziola garrantzirik eman, Akademiarekin etsita zegoelako. Baina prentsa jeltzalean hitzaldiaren berri jakin ondoren, erantzun egin zion.
|
|
|
S. Altubek Euskaltzaindiaren ekitaldi irekian sortutako istiluaren berri jakin bezain laster F. Krutwigi gutun bat bidali zion Akademiako idazkaritzara.849 F. Krutwigek 1951ko abenduaren 30ean idatzitakoari egindako erantzuna zen, eta uste izatekoa da Bilboko gutuna jaso zuenean ez ziola garrantzirik eman, Akademiarekin etsita zegoelako. Baina prentsa jeltzalean hitzaldiaren berri
|
jakin
ondoren, erantzun egin zion. Nuevo Ateneo n egindako lanagatik zoriontzeaz gain, R.
|
|
|
Bere ethorkia ukhatu duela, hilik dagoela, alegia eta gehiago itzalik merezi ezduela. Hauxe zan bere iritzi edo aburua, eta gizon zuur batena denaz gero, zuk
|
jakitea
dela gogoratu zait eta hala, hark erran bezala, jaulki derautzut.852
|
|
|
Bere ta Villasanteren itzaldiak ere utzi dizkit irakurtzeko.
|
Badakit
zuk ere irakurri dituzula. Krut852 ABA EUS:
|
|
|
857 ABA EUS: J. Zaiteguiren gutuna L. Villasanteri, wig’en euskerari buruz, ondo
|
dakizu
nere aburua. Itzaldiaren mamiari nagokila irakurri lanetan ernegarrienetarik irudi zait.
|
|
|
866 Boletín Oficial de la Provincia de Vizcaya, Bizkaiko Artxibo Historiko Probintzialaren artxibozainaren komunikazio pertsonalaren arabera, ez dago F. Krutwigen hitzaldiaren inguruko espedienterik Bizkaiko Gobernu Zibilaren dokumentazioan(). Ondoren, Euskadiko Justizia Auzitegi Nagusira idatzi nuen, Bizkaiko Probintzia Auzitegiaren erregistro liburuan auziaz informaziorik zegoen
|
jakiteko
, baina ez nuen erantzunik jaso. testua ere. Horren arabera, F. Krutwigek hitzaldia E. Bilbaoren onespenarekin prestatu zuen Bilboko prentsan argitaratzeko, baina gobernadore zibilak baimena ukatu ez ezik, F. Krutwig atxilotu ere egin omen zuen irailaren 3an.
|
|
|
Baina gero, errepresio dramatikoaz jabetuta, Frantziako jesuiten uzkurtasuna eta erregezaleen filokarlismoa salatu zituen. Ez dago argi Euskaltzaindi berrituaz zer
|
zekien
zehazki P. Lhandek. 1946ko urrian hau idatzi zion Pauetik EJ GEko F. J. Landábururi:
|
|
|
Euskaraz
|
jakin
arren, nagusiki erdaraz aritzen zen eta P. Lafittek estandarizatu nahi zuen neolapurterari eragozpenak jarri zizkion: " Ce qui me frappe dans ce dialecte artificiel, syncrétique et mal fixé, c’est que chaque écrivain ou orateur emploie un basque à lui, en dépit d’une tendance très réelle á la unification". 42 Bere burua linguista euskaltzaletzat zuen, baina biak ez nahastearen aldekoa zen.43 Hain zuzen, Aintzina taldeak P. Charrittonen Eskualdunak
|
|
|
Ikusi dugunez, F. Krutwig, J. Gorostiaga eta N. Oleagak sinatutako aurkezpenak uztailaren 28ko data zuen, baina Bilboko idazkariari abuztuaren 3an eman omen zion F. Krutwigek.713 Esplizitatu gabeko arazoengatik J. Saint Pierreren sarrera ekitaldirik ez zen egin, baina Donostian 1951ko irailaren 28an egindako batzarrean L. Villasante 31 urteko frantziskotar gaztea euskaltzain izendatu zuten, aurrekaririk gabeko azkartasunarekin. F. Krutwigek izendapenaren berri eman eta sarrera hitzaldia prestatzen joateko esan zion, bera aukeratu baitzuten erantzuna emateko.714 Are P. Lete probintzialak ere prentsaren bidez
|
jakin
zuen, izendapenaren urgentziaren erakusgarri dena: zuen.
|
|
|
N. Ormaecheak, R. M. Azkueren heriotzaren berri
|
jakin
zuenean, haren lekua P. Lafittek edota F. Krutwigek hartuko zutela uste izan zuen etsipenez (Iztueta & Iztueta 2006: 265).
|
|
|
Eta azkenez, azkenez gaurko," Gernika" ko oiekin ere
|
eztakit
nola gagozan, Krutwig iaunaren karta bat dela bide. Oso asarre dira, eta egun gutiren buruan azalpenen bat iaso ezpadezate, errebistaren orrietan asarre sumina agertuko omen dute aren aurka.
|
|
|
Esaterako, A. M. Labayen urgazleak F. Krutwigen artikuluen aurka idatzitako erantzuna ez zuen argitaratu nahi izan I. Fagoagak. Tolosako abertzaleak, dena dela, ezin zituen ahaztu J. Thalamás eta F. Krutwigek EAJ PNVri Gernikan egindako kritikak, eta pozik
|
jakin
zuen bion arteko hausturaren berri.730 Gernikako arduradunek ez zituzten F. Krutwigen aurkako eraso zuzenak argitaratu, baina giroa zerbait baretu ondoren, A. Ibinagabeitiaren diplomazia handiko artikulu bat plazaratu zuten 1952ko urrian. Parisko erbesteratuak lapurterazaleen planteamenduen okerrak nabarmendu zituen, eta bide batez, gipuzkerazaleek Eganen agertutako idatzien alde agertu zen.
|
|
|
Sciencia Natural edo Izadiaren gauza jakingarriari buruz, lenengo mallako" hatsapenak". Bi izkera diran lekuan, indartsuenak aulena jaten duna ba
|
dakit
: aberatsak txiroa.
|
|
|
Baina NFDk 1950ean 5.000 pta. eman ondoren, 19511952 artean ez zuen diru laguntzarik eman. GPDk ez zuela diru laguntzarik emango
|
jakin
bezain laster, EAJ PNVren agerkariak ez zuen aukera galdu: " Ori egin baidu orain Gipuzkoar Aldundi zipotz onek:
|
|
|
Ez zuen inolaz ere horrelako kideak zituen korporazio bateko parte izan nahi. Lehenago J. Zaitegui bezala, Justo M.ª Mocoroa() apaiza(" Orixe" ren mireslea) ere iruditzen zitzaion ordezko egokia, baina hori ere gerra zibilean egoera oso larrian egon zen, eta ez zuen ezer
|
jakin
nahi Euskaltzaindi berrituaz (cf. Gamboa & Larronde 2005:
|
|
|
Esperantoa, latina, gaztelania eta batez ere euskara omen
|
zekizkien
, baina ez zen gauza ikerketa filologiko sakonetan murgiltzeko.192 Hala ere, ikasliburu interesgarriak idatzi zituen, hala nola Manual del vascófilo (1913). Edizioa L. Lezama Leguizamón karlista aberatsak ordaindu zuen eta hari eskaini zion liburua.
|