|
2003
|
|
|
363). Halako zerbait egon arren,
|
guri
bereizketa biribilegia iruditzen zaigu, zeren XIX. mendetik aurrera, gehiago edo gutxiago, talde politiko guztiek kontatu behar baitzuten masekin, eta beraz denei interesatzen zitzaien mito kolektibo mobilizatzaileak erabiltzea, baita karlistei ere. Eta zentzu horretan, euskal karlisten kasuan, erromatarrei aurre egiten zieten euskaldunak aipatzen dituen bertsoa, bakana izan arren, adierazgarria iruditzen zaigu:
|
|
|
3/ Baña onetarako/ juramentu egin/ zuen lenaz erregek/ gipuztarrakin: / aekin bezalaxe/ ondorengoakin/ fueroak guardatzeko/ fede onarekin;/ geroztik orrekin/ egin degu alegin/ Gaztelabarekin/
|
gu
ere izateko/ leial eta fiñ.65
|
|
|
Guztiz asco eta chit gogoangarriac dira,
|
gure
guraso ernai azcarrac itsasoz ta leorrez eguindaco azaña andiac, beren seme languille prestuac itsu ta gor arquitcen badira ere, norc arguitaratu ezdutelaco beren jaiotzaco itzcuntz Euscarazco garbian. [...] Guipuzcoaco necazari ondraduai leguez ta bidez zor ziozcaten gauza balio andico oec ondo adierazteco, nai ta naizcoa da, bada, bularrarequin batean mamatu izan zuten itzquera gozoan itzeguitea; bestela egon bearco dute beti barau gorrian[...] ¿ Nola aldateque, bada, Guipuzcoaco necatzalleac ondo aditutcea erdaraz esaten diran gauzac, baldin ezpadute itzcuntza bera icasi Greciatarrena baino gueiago? 68
|
|
|
Ohargarria da, ikuspegi historikoa nola aldatu den ikusteko: egun gipuzkoar euskaldun askok Nafarroako erreinuaren galera?
|
gure
–Euskal Estatuaren galera gisa sentitzen badute ere, mende t, erdi lehenago, Iztueta moduko gipuzkoar euskaldunentzat Nafarroako erreinuaren historia arrotza zen, are etsaia, Frantziari lotutakoa.
|
|
|
/ Izan direla franses erregue handiac/ Badakike condatzen hekien [eskolako umeen] mihiac;[...] Populu gucietan lurreco lehena/ Ecin yasan diteke gutien yakina: / Iharrus, Eskaldunac, zuen ilhunbeak,/[...] Eskaldun gucia da egun gonbidatzen/ Has dadin izpirituz cerbeiten moldatzen,/ Yakin dezaten arren
|
gure
ondocoec/ Nolaco gaiak zuzten hekin [haien] arbasoec.85
|
|
|
zuen Altabizcarreco Cantua (Karlomagno eta euskaldunen arteko borrokez); Xahok idatzitako Anibalen kantua (1845); Francisque Michel-en Abarkaren Kantua (1859), eta Klaudio Otaegik idatziriko Beotibarko Kantua (1882). 97 Hauek guztiek oso oihartzun urria izan bide zuten herritar euskaldunen artean. Nolanahi ere,(
|
guk
aztertu ez dugun) bigarren gerra karlistako bertsoen ikerketa egitea on litzateke, ideia historiko hauek 1876rako herritarren artean zenbat hedatu ziren ikusteko98 Halaber, espainiar eta frantses nazionalizazioek garai horretan aurrera egin baitzuten, interesgarria litzateke ere erdal historiografia horietako topikoak euskarazko bertsoetan nola islatzen ziren ikustea. Txema Larreak nazionalizazio prozesu horren testigantza zabala bildu du garaiko bertsoak aztertuz.
|
|
|
Txema Larreak nazionalizazio prozesu horren testigantza zabala bildu du garaiko bertsoak aztertuz.
|
Guri
dagokigun historiografiaren aferan Kubako Gerra testuinguruan (urteetan), azaldutako bertso baten adibidea hartu diogu: –Pelayo ta Anfonso, k/ zituzten [mairuak] beldurtu/ danakin amaitzera/ oraintxe goaz gu?. 99 Beraz, bertsoen bidez, XIX. mendean herritarren artean zabaltzen ari zen euskal kontzientzia historikoa ez ezik, espainiar eta frantses kontzientzia historikoaren hedapena ere beha daiteke.
|
|
|
Guri dagokigun historiografiaren aferan Kubako Gerra testuinguruan (urteetan), azaldutako bertso baten adibidea hartu diogu: . Pelayo ta Anfonso, k/ zituzten [mairuak] beldurtu/ danakin amaitzera/ oraintxe goaz
|
gu
–. 99 Beraz, bertsoen bidez, XIX. mendean herritarren artean zabaltzen ari zen euskal kontzientzia historikoa ez ezik, espainiar eta frantses kontzientzia historikoaren hedapena ere beha daiteke. Alta susmoa dugu kontzientzia historiko hauek, euskal zein espainiar, ez zirela larregi zabaldu herri mailan.
|
|
|
1880ko hamarkadatik mende bukaera arte santuen bizitzekin eta historia erlijiosoekin beste dozena erdi bat obra argitaratu ziren euskaraz. Baina
|
gure
esparru kronologikoa gainditzen dutenez ez ditugu aipatuko. Nolanahi ere, lan erlijioso guztiok, XVIII. mendean idatzitako santuen bizitzak bezala, sakonago azter litezke historiaren ikuspegitik.
|
|
|
Gucizco andre noble Ioanna Albrete Naffarroaco Reguina Bearnoco Andre guehien &c, denari(...) Huneçaz testimoniage ekar ahal dieçaquede prinzipalqui cargu hunen hartzera incitatu ukan nautenec. Eta dena den beçala erran deçadançat, Çure verthute handiac, Andrea, eta principalqui nic orain aippatu ditudanac, bayeta orduan çure Loctenent general Agramondeco Iaunaren ezhortatione handiac, eta Belçunceco eta Meharaineco Iaunen eta cenbeit berce ene adisquideren sollicitatze ardurazcoac(...) Alabaina segur içanez ecen Heuscaldunac berce natione gucien artean ezgarela hain basa, non
|
gure
lengoagez ecin eçagut eta lauda deçagun gure Iainco Iauna(...) eta hunetacotz çu Andrea, hunez cerbitzaturen cinadela trompettabaten ançora, ceinez Iaincoac deitzen baitzaitu hala çure Naffarroaco resuman ere Satani guerla eguitera(...) 16
|
|
|
Gucizco andre noble Ioanna Albrete Naffarroaco Reguina Bearnoco Andre guehien &c, denari(...) Huneçaz testimoniage ekar ahal dieçaquede prinzipalqui cargu hunen hartzera incitatu ukan nautenec. ...ure verthute handiac, Andrea, eta principalqui nic orain aippatu ditudanac, bayeta orduan çure Loctenent general Agramondeco Iaunaren ezhortatione handiac, eta Belçunceco eta Meharaineco Iaunen eta cenbeit berce ene adisquideren sollicitatze ardurazcoac(...) Alabaina segur içanez ecen Heuscaldunac berce natione gucien artean ezgarela hain basa, non gure lengoagez ecin eçagut eta lauda deçagun
|
gure
Iainco Iauna(...) eta hunetacotz çu Andrea, hunez cerbitzaturen cinadela trompettabaten ançora, ceinez Iaincoac deitzen baitzaitu hala çure Naffarroaco resuman ere Satani guerla eguitera(...) 16
|
|
|
Eta ildo horretan, Joxe Azurmendi ikertzaileak, Hegoaldeko apologistak (Garibai, Poza, Etxabe,...) eta Iparraldeko euskal idazle humanistak (Sarako Eskolakoak eta haien ildokoak) bereizi ditu. Lehenek euskararen gaineko erdarazko narratiba zuten; bigarrenek euskarazko narratiba.23
|
Gure
gaiari dagokion heinean bereizketa baliagarria da, euskarazko historiografiaren aurrekariak humanisten multzoan baitaude, beren euskarazko narratibetan. Idatzi ote zuten Sarako eskolakoek, Klaberiak eskatzen zuen moduan euskarazko narratiba historikorik?
|
|
|
ardatzak nafar monarkia eta protestantismoa barik Frantziako monarkia eta fede katolikoa dira. Ildo horretan,
|
gure
ustez, Iparraldeko humanista euskaltzaleen eta Hegoaldeko apologisten diskurtsoan erabateko paralelismoa dago: biak ere katoliko zintzo eta monarkia handi banari leial ageri dira (batzuk Espainietakoari, besteak Frantziakoari).
|
|
|
–badirudi ecen bertce hitzcuntça eta lengoaya comun guztiac bata bertcearequin nahasiac direla, Baiña euscara bere lehenbicico hastean eta garbitasunean dagoela.? 28 Eta Etxausi eskainitako hitzaurrean esaten zenez: ? Çu içan çara, eta içanen çara, euscaldunen ohorea, habea, iabea, sostengua eta cantabres fina, naturala eta eguiazcoa? 29[
|
gure
etzana]; eta aurrerago: –eztuçu çuc ere ceure arraçaz uccatu, etçara ceure leiñutic eta ethorquitic hastandu, bereci eta ez aldaratu.? 30
|
|
|
Historia moralizatzeko lekua izango zen, jakituria edifikantea atxikitzeko tresna, bertuteen ikastokia.52 Ez da harritzekoa bada, Egiategik bere filosofia lanetan zehar, moral lezioen eta maximen artean, datu historikoak tartekatzea.
|
Guk
gainbegiratu baino ez dugu egin eta hobeto azter litezke nola azaltzen dituen frantses historia kontuak, zelan Europako historia aipuak, zenbatekoa tartea egiten zion Antzinatearen historiari, nolakoa historia biblikoari, etab.53
|
|
|
Egiategik bada, euskal historia orokor bat idaztea proposatu, eta asmo hori berak garatu nahi izan zuen. Bere lanak ordura arte euskaraz edo euskaraz eta frantsesez idatzi zituela kontuan hartuz, bere historia orokorra ere euskaraz (edo) egingo zuela pentsa zitekeen,
|
gure
historiografian mugarri bat markatuz. Baina proiektu horrek ez zuen aurrera egin.
|
|
|
Ez antzinako historia tradizionalik oroitzen zuten (hori interesatzen zitzaion Humboldti), ez euskal historiografia idatziaren, kantabrismo edo historia probintzial kontuen? berririk zuten (hau da
|
guri
interesatzen zaiguna). Humboldten testuan islatzen denez, euskaldunek jasotzen zuten heziketa bakarra eta sakonki xurgatu zuten kultura bakarra Eliza katolikoak ezarritakoa zen.
|
|
|
XIX. mendetik baina, herritarrek parte hartze gero eta handiagoa izango zuten politika publikoan. Eta horri lotu behar zaio,
|
gure
ustez, herritarrentzako historia generoko lanak idaztea. Eta beraz euskarazko historia lanak agertzea.
|
|
|
Konbentzio Gerraren ondoren Napoleonen gerrak etorri ziren, eta gero Hego Euskal Herrian gerra karlistak (tartean hainbat mobilizazio militar txikiagorekin gerrilletan etab.). Gatazka horien inguruan aurkitu ditugu euskaldun herritarrei zuzenduriko aurreneko kontakizun historikoak, bereziki bertsoetan txertatuak.
|
Guk
batez ere lehen karlistadako bertsoak aztertu ditugu. Baina aurrekoek ere ikertzea lukete, ziur erreferentzia historikoak jasotzen baitituzte.
|
|
|
Eta historia idazkiarekin hasten bada, esan dezakegu Etxeparerekin euskaldunak (batzuk behintzat), euskaldun gisa, definitiboki sartu zirela historian. Alta,
|
gure
gaia euskarazko historiografia da. Izaera historiografikoa ote du Etxepareren testuak?
|
|
|
Obra beraren planteamendu orokorrak, baina, zerikusi zuzena du
|
gure
ikergaiarekin. Esan dugu historia idazkiarekin hasten dela.
|
|
|
Bertan erreferentzia historiko zehatzik egiten ez den arren, bai goraipatzen dela iraganeko euskaldun ideal bat, egungo herritarrei haren bidea eredu gisa erakusten zaiela: , gabiltzan beti zuzen/ ta sendo fedean/[...] Ez alean
|
guk
galdu/ erriko legea/ eta antxinatik dogun/ geure euskerea/ gogoan beti euki/ lenengotik ona/ sartu ez dala arrotzik/ aginetan ona.? 61 Bertso tradizionalista bat da, nolabaiteko ikasketadun bizkaitar batek egina, eta duda gabe Antzinako Erregimeneko historiografia apologetikoak sortutako euskaldun arketipoa jaso eta herritar apalei zabaldu nahi diena (euskalduna inoiz ez dutela arrotzek menperatu...
|
|
|
tradiziotxo bat eskura izateak, apala izanik ere, erreferentzia bat eskaintzen digu iraganaren gainean euskaraz nola idatzi erabakitzen laguntzeko. Zentzu horretan, badira tradiziotxo hori ikertuz egungo euskaldun historialariontzat baliagarri zaizkigun oharrak egin dituzten artikulu pare bat102 Espero dezagun
|
gure
artikuluan aipatu ditugun, historia, lan aitzindariek material osagarria eskainiko dutela antzeko auziak jorratzeko.
|
|
|
Bestalde, Caro Barojak (1981), Larramendiren hiztegiko lexiko espezializatu gehiena halabeharrez asmatua dela kuestionatuz, planteatu izan du hitz horietako askok Antzinako Erregimeneko kontzeptuak eta garaiko errealitate historikoak islatzen dituztela, gerora, errealitatearen aldaketak, hitz horien erabilera eza eta desagerpena ekarri bide badu ere.
|
Gure aldetik
, Larramendiren hitz guztiei fede eman ez arren, bat gatoz Caro Barojarekin auziak hobeto aztertzea merezi duela esatean, hortik, agian, euskaldun historialariontzat baliagarri izan daitekeen lexiko interesgarria berreskura dezakegu eta.
|
|
|
Noizean behin historialariok
|
gure
[j] ardueraz hausnarketa bat egitea komeni dugula erabakitzen dugu, eta hausnarketa horretan, normalean, antzinako edo garaiko historialarien lanaz, joerez eta inguruaz hitz egiten edo idazten dugu. Historiaren historia honi historiografia izena eman ohi zaio, gure disziplina zatitzen den azpiarloetako bat dugularik.
|
|
|
Noizean behin historialariok gure [j] ardueraz hausnarketa bat egitea komeni dugula erabakitzen dugu, eta hausnarketa horretan, normalean, antzinako edo garaiko historialarien lanaz, joerez eta inguruaz hitz egiten edo idazten dugu. Historiaren historia honi historiografia izena eman ohi zaio,
|
gure
disziplina zatitzen den azpiarloetako bat dugularik. [...] Historiografiari buruzko lanek, gainera, izan ohi dute ezaugarri amankomun bat, alegia, aspergarriak diruditela, batez ere ikasleentzat:
|
|
|
Agian ez dugu asmatzen. Historiografia, ordea, oso interesgarria izan daiteke, ez bakarrik
|
gure
ezaguera arlo honen gora beherez jabetzeko, baizik eta Historia bera, garai edo gizarte konkretu bat ezagutzeko;
|
|
|
Hala hasten zuten Pruden Gartziak eta Iban Zalduak, beren ardurapean argitaratutako liburu historiografiko gomendagarriaren hitzaurrea1
|
Guk
ere, haien bidetik, historia lanen inguruan gogoeta egin nahi dugu, ahal den neurrian irakurlea aspertu gabe. Kasu honetan, euskarazko historia aldizkari baten lehen alea izanik, euskarazko historiografia gai egokia izan daitekeela pentsatu dugu.
|
|
|
Jadanik aurreratzen dugu,, euskarazko historiografia? gaiak ez duela berez, barne izate sendoegirik; baina
|
guk
, aurrerantzean autoerreferentzialtasun minimo bat behintzat izan dezala nahiko genuke5 Eta ikergai guztiak beren garaiko errealitate, gurari eta beharrizanetatik abiatuz formulatzen diren bezalaxe,, euskarazko historiografia, gaia ere guk boluntarioki sorturiko konbentzio bat da (beste edozein ikergai den legez, berdin. Alemaniako historiografia?, zein, espainiar literaturaren historia?
|
|
|
gaiak ez duela berez, barne izate sendoegirik; baina guk, aurrerantzean autoerreferentzialtasun minimo bat behintzat izan dezala nahiko genuke5 Eta ikergai guztiak beren garaiko errealitate, gurari eta beharrizanetatik abiatuz formulatzen diren bezalaxe,, euskarazko historiografia? gaia ere
|
guk
boluntarioki sorturiko konbentzio bat da (beste edozein ikergai den legez, berdin. Alemaniako historiografia?, zein, espainiar literaturaren historia, edo, emakumeen historia?).
|
|
|
Gero, jakina, gai konbentzional horiek, barne koherentzia handiagoa edo txikiagoa izan dezakete, planteatzen, ikertzen eta lantzen diren moduen arabera.
|
Gure
kasuan,, euskarazko historiografia, egun definituriko gaia dela diogun heinean, azken urteotan euskaraz idatzitako historia lanak biltzera, aztertzera eta horren inguruko arazoak eta erronkak jorratzera muga gintezkeen.
|
|
|
Eta zentzu berean, arlo ez literarioko euskal letren historia aztertzeko saio batzuk ere aurki daitezke. Historiografiarekin izan dezakeen gertutasunagatik, erreferentzia interesgarriak izan daitezke euskal prosa zientifikoaren historiaz eta periodizazioaz oraintsu egin diren proposamen batzuk7 Beraz, erreferentzia hauek kontuan izanik, eta
|
gure
ikergaira moldatuz, guk ere euskal letren arlo bat aztertuko dugu, euskarazko historiografiarena alegia.
|
|
|
Eta zentzu berean, arlo ez literarioko euskal letren historia aztertzeko saio batzuk ere aurki daitezke. Historiografiarekin izan dezakeen gertutasunagatik, erreferentzia interesgarriak izan daitezke euskal prosa zientifikoaren historiaz eta periodizazioaz oraintsu egin diren proposamen batzuk7 Beraz, erreferentzia hauek kontuan izanik, eta gure ikergaira moldatuz,
|
guk
ere euskal letren arlo bat aztertuko dugu, euskarazko historiografiarena alegia.
|
|
|
Izatez Aizpururen ustez (2002: 228), Euskal Herriko erdarazko historiografiak ere ez du erreferentzialtasun handirik lortu, nahiz,
|
gure
iritziz, euskarazkoaren aldean aski egoera sendoan dagoen. Guk euskarazko historiografiak erdarazkoak duenaren antzeko erreferentzialtasun bat erdietsi gura genuke, ez gehiago, ez gutxiago.
|
|
|
228), Euskal Herriko erdarazko historiografiak ere ez du erreferentzialtasun handirik lortu, nahiz, gure iritziz, euskarazkoaren aldean aski egoera sendoan dagoen.
|
Guk
euskarazko historiografiak erdarazkoak duenaren antzeko erreferentzialtasun bat erdietsi gura genuke, ez gehiago, ez gutxiago. 6 Ikus Oyharçabal (2001a) (2001b).
|
|
|
Euskal Herriko historiografia eleanitz horren inguruan zenbait monografia daude, balantze eta analisi desberdinak proposatuz.
|
Guk
, bereziki XVI XIX eperako, Manex Goihenetxeri segitu diogu, gainerako egileak ere present izanik.8
|
|
|
|
Gure
ikergaia beraz euskarazko letren ardatzak eta historiografiarenak bat egiten duten puntuan kokatutzen da. Bi ardatz horiek kontuan izanik, hiru epealdi nagusi bereizi ditugu euskarazko historiografian:
|
|
|
aldetik
|
gure
egunotara: euskararen estandarizazioa, segidadun produkzioa, taldeko lana, profesionalizazioa.
|
|
|
159) Hegoaldekoari dagokionez, bat datoz euskal historiografiaren paradigma aldaketa nagusia XIXren azken aldean kokatzean, ordura arteko guztia garai prekritikoan bilduz.
|
Guk
ere periodizazio hori segitu dugu bada. Era berean, J. R.
|
|
|
Era berean, J. R. Etxebarriak (2002), euskarazko prosa zientifikoari dagokionez mugarria XIX. mende amaieran kokatzen du.Ñabardura zera da, azken honek muga Sabino Aranaren proiektu politikoaren agerrerari lotzen diola, eta
|
guk
piska bat atzerago kokatzen dugula, 1876 bueltan, esan bezala positibismoaren agerrerari etagarai hartako giro foruzale euskaltzaleak ekarritako kultur loratzeari atxikiz. 10 Historia lanen definizio hori jasotzen du Sánchez Prietok (1993:
|
|
|
Euskal Herriaren gaineko agiriok, dudarik gabe, balio historikoa daukate, eta historia ikertzeko iturri dira. Baina
|
gure
gaia ez da edonolako idazkien azterketa, baizik nolabaiteko izaera historiografikoa duten testuena (iragana oroitzekoa eta bereziki idatziz jasotzeko bokazioa duten haiena).
|
|
|
Zentzu horretan Rodrigo Ximenez Rada elizgizon nafarra (1170?) aipatu ohi da
|
gure
inguruneko aurreneko historialari gisa. Ximenez Rada, Nafarroatik Toledora lekualdatu, bertako artzapezpiku bihurtu eta Gaztelako erregeren zerbitzuan Historia Gothica latinezko obra idatzi zuen.
|
|
|
Eta lanotarik batek ere ez zuen erreferentzia historiografiko gisa euskal komunitatea hartzen (dela Euskal Herria edo dela euskaldungoa). Hain zuzen Koldo Larrañagak aztertu du, artikulu interesgarri batean, nola joan zen Euskal Herria diskurtso historiografikoaren subjektu bihurtzen eta definitzen.12 Baina
|
gure
gaia ez da hori zehazki, baizik euskaraz idatziriko historiografia, gaia edozein izanik ere. Eta aipatu ditugun obra guztiak erdara desberdinetan idatzi ziren.
|
|
|
erosiak izan zitezen. Produktuak Gaztelatik, Andaluziatik, Aragoitik, Valentziatik eta
|
gure
Nafarroatik heltzen ziren. Baita Arabako bertako produktuak erabiliko zituzten ere.
|
|
|
ondarea 3.000 errealekoa izanik.
|
Guri
bertan agertzen diren honako lan tresnak interesatzen zaizkigu:
|
|
|
Euskaldunok betidanik tripontzi eta gozozale fama izan dugu, Busca Isusik aipatzen duenez, eta, antza, gularako joera gehiago izan dugu, lizunkeriarako baino. Eta
|
guri
betidanik gustatu zaigu txokolatea.
|
|
|
Gorrotxategik gauza bera irakurri zuen Ertamerikako makina bat aldizkarietan. Ez gara
|
gu
izango zalantzan jartzen dutenak boladua katalan horrek asmatu zuenik (agian, gaur egunean ezagutzen den forman).
|
|
|
Gabon gauak
|
guretzat
, euskaldunontzat, garrantzi berezia zuen. Euskaldunen artean gaurik preziatuena zen, familia dena elkartzen zelako, besteak beste.
|
|
|
Euskaldunak,
|
gureak
diren azkenburu gutxien artean, bat izango da, deitutakoa. txokolatea agertzea arraroa zen.
|
|
|
Piper opila eta gode diren gozo izen euskaldun bakarrak ditugu. Hala ere,
|
gure
mamia edo gatzatua ezin dezakegu ahaztu.
|
|
|
Gabon gauetan sagar konpota, gaztainak eta ziren ohiko, esan dugunez. Baina
|
gure
arbasoen artean arabiarrek ekarrita turroia eta mazapanak hedatu ziren baita ere.
|
|
|
Pentsa dezakegu,
|
gure
arbasoak uda aldean mendietako edurraz baliatzen ziren janariak kontserbatzeko, besteak beste.
|
|
|
Testuinguru gozozale honetan, K. a. 75 urtean Ponpeio-k Pompaelo, Iruñea, sortu zuen. Erromak gozogintza garrantzitsua zuenez eta Pompaelo Erromatik eraginda zegoenez, pentsa dezakegu
|
gure
Pompaelon elikagai gozoak egongo zirela.
|
|
|
Beraz, euskaldunen artean ere, kandelak eta argizaria oso garrantzitsuak izan dira.
|
Gure
iraganeko gizartean argizaria egiteko artisau ezkogilea genuen. Gozogintza eta ezkogintza esku lanbide berean elkartuak zeuden, baina arrazoia oraindik ez dugu ezagutzen.
|
|
|
Medikuntza belarren zalea zen eta medikuntzarako balioren bat zuen bilatzera ekin zuen, baina alferrik. Teak gaixotasunak ez zituen sendatzen, baina izerdia sorrarazteko balio zuela konturatu zen
|
gure
enperadorea. Itomena arintzeko aproposa zen eta estimulantea denez, loa galtzea ere dakar.
|
|
|
1Lan hau 1996ko udaberrian egin zen, orduan hasi berria zen elikadurari buruzko ikerketa historikoa. Harrezkero elikaduraren historiari buruzko bibliografia asko hazi da Europan eta asko iritsi zaigu gaztelaniara itzulita
|
guregana
; jakina, hori guztia ez da ageri gure lanean. 2Eta horrela da oraindik, kontuan izan betiere, lan hau 1996ko otsailean aurkeztu genuen?, nahiz eta, azken urte hauetan,. Historia Berria?
|
|
|
1Lan hau 1996ko udaberrian egin zen, orduan hasi berria zen elikadurari buruzko ikerketa historikoa. Harrezkero elikaduraren historiari buruzko bibliografia asko hazi da Europan eta asko iritsi zaigu gaztelaniara itzulita guregana; jakina, hori guztia ez da ageri
|
gure
lanean. 2Eta horrela da oraindik, kontuan izan betiere, lan hau 1996ko otsailean aurkeztu genuen?, nahiz eta, azken urte hauetan,. Historia Berria?
|
|
|
Eta baita, nola ez, zenbait dokumentu eta transkripzio eman zizkigun Inge Zubero ikaskideari. Eta nola ez, pazientziaz
|
gure
lan hau itxaroten egon zen irakasle Joseba Zuazori, bere garaian emandako orientazioagatik.
|
|
|
Euskal Herrian XVIII. mendean foruak ziren Euskal Herriko aspektu politiko, administratibo, ekonomiko, sozial eta juridikoak arautzen zituztenak (lurralde desberdinetan desberdinak ziren arren). Baina, Hego Euskal Herrian ohikoa zen errege ordezkaria, korrexidorea, alegia, ez zegoen
|
guri
dagokigun Arabako esparruan. Bertan, probintziako diputatu generalak hartzen zuen erregearen ordezkaritza lana.
|
|
|
Horrela erabaki genuen, alde batetik, gasteiztar gozoen ospea betidanik entzuna zelako (nork ez ditu jan amonak ekarritako vasquitos eta neskitas direlakoak?). Horrez gain, bestalde, interesgarria zen gai bat iruditu zitzaigun, gutxi landutako gaia zelako2 Gainera, lan hau aurkeztu genuenean, irakasleak galdetu zigunean gai bitxi hau zergatik aukeratu genuen,
|
gure
kideetako batek erantzun zuen moduan: guri txokolatea asko gustatzen zaigu, eta hori izan zen arrazoi nagusienetakoa gaia aukeratu eta lana egiteko.
|
|
|
Horrez gain, bestalde, interesgarria zen gai bat iruditu zitzaigun, gutxi landutako gaia zelako2 Gainera, lan hau aurkeztu genuenean, irakasleak galdetu zigunean gai bitxi hau zergatik aukeratu genuen, gure kideetako batek erantzun zuen moduan:
|
guri
txokolatea asko gustatzen zaigu, eta hori izan zen arrazoi nagusienetakoa gaia aukeratu eta lana egiteko. Goazen egindako lana ikustera:
|
|
|
Zalduak,, historialarien lanaren emaitzarik behinenetakoa liburuak eta artikuluak argitaratzea? dela oroituz, Karlomagnoren eta ikerketa berrien inguruko bi liburu hauek publikatu direlako poza agertu zuen,?
|
gure
jarduerak helbururik badu, gauzak idatziz uztea delako?. Era horretara, aurkezpen ekitaldira gonbidatzeagatik eskerrak emanda, liburuen analisiari ekin zion:
|
|
|
ez nuke halako ezer esango kalitatezko lanak direla jakingo ez banu. Baina, gauzak, arlo honetan
|
gu
ikasten hasi ginenean baino hobeto dauden arren, oraindik ez da ohikoa maila honetako lanak euskaraz argitaratzea: Uztaroaldizkarian, ziur egon zaitezkete, ez dugu izaten soberako artikulu eskaintzarik.
|
|
2004
|
|
|
Frankismoak bultzaturiko generoaren inguruko baloreek, espektatibek, ideologiak9, asko lagunduko digute ulertzen industrializazio garaian emakumeek Hernanin egin zituzten jarduerak. Izan ere, gizakiok aktore sozial gisara historikoki nahiz kulturalki egokitu zaigun testuinguruan estrategia ezberdinak aurrera eramateko gai garen arren, ezin uka liteke testuinguru horrek izugarri baldintzatu dezakeela
|
gure
bizitza.
|
|
|
paraleloen analisiari dagokio. Geografikoki eta historikoki Hernaniko II. Industrializazioatik urrun dagoen arren, bere interpretazio eredua
|
gure
ikerlanean erabilgarria da. Izan ere, frogatuko dugun gisan, Hernanin ere II. Industrializazio honekin emakumeez osatutako merkatu garrantzitsu bat sortu baitzen.
|
|
|
Lange k zera esan zuen: Emakume hauek amerikar lurrekoak dira, arraza gogor bat,
|
gure
herrialdearen sustraiak. Gure lautada, zelai, desertu, mendi, bailara eta herrietan bizi dira.
|
|
|
Emakume hauek amerikar lurrekoak dira, arraza gogor bat, gure herrialdearen sustraiak.
|
Gure
lautada, zelai, desertu, mendi, bailara eta herrietan bizi dira. Ez dira hainbeste zabaldu den bizitza estilo amerikarra; emakume hauek estilo desberdin bat ordezkatzen dute.
|
|
|
Ez dira hainbeste zabaldu den bizitza estilo amerikarra; emakume hauek estilo desberdin bat ordezkatzen dute.
|
Gure
ohituraren zati bat dira eta kemen handiz bizi dira. 13 eta 14 irudietan emakume eredu hauen adibide batzuk ikus daitezke.
|
|
|
Normalean botereak artearen erabileran izan duen eragina pinturaren, eskulturaren eta arkitekturaren aldetik aztertzen da.
|
Guk
arte mota berriago bat aukeratu nahi izan dugu, egoera berezi batean jaio zela azpimarratuz.
|
|
|
Eta memoria indibiduala lantzen den bezala, hala jorratzen dela memoria kolektiboa ere:
|
gure
familia nola osatu zen jakin nahi dugu, gure kirol taldeak iraganean lortutako garaipenak ezagutu gura ditugu, bikotearekin irteten hasi ginen eguna ospatu, gustatzen zaigun musika taldea noiz eta zelan sortu zen ulertu... Historiaren abiapuntua identifikatzen gaituzten nortasun desberdinen iragana ezagutu nahia baita.
|
|
|
Eta memoria indibiduala lantzen den bezala, hala jorratzen dela memoria kolektiboa ere: gure familia nola osatu zen jakin nahi dugu,
|
gure
kirol taldeak iraganean lortutako garaipenak ezagutu gura ditugu, bikotearekin irteten hasi ginen eguna ospatu, gustatzen zaigun musika taldea noiz eta zelan sortu zen ulertu... Historiaren abiapuntua identifikatzen gaituzten nortasun desberdinen iragana ezagutu nahia baita.
|
|
|
Historiaren abiapuntua identifikatzen gaituzten nortasun desberdinen iragana ezagutu nahia baita.
|
Gure
adiskide koadrila, familia, auzoa, kirol taldea, adina, hobby a, generoa, aukera sexuala, klase soziala, erlijioa, herria, nazioa, kontinentea, humanitatea... Hainbat identitate izan ditzakegu, eta horien iragana interesa dakiguke.
|
|
|
Euskal Herriaren historia ere motibo beragatik lantzen da: euskal nortasuna (adibidez hizkuntzatik abiatuz defini daitekeena)
|
gure
identitateetako bat delako. Zer funtzio ote dute iragan horiek (norberea, adiskideena, kirol taldearena, nazioarena...) ezagutzeak edo urtemuga bidez ospatzeak?
|
|
|
erregeen historiak, probintzia bakoitzaren historiak, udalen historiak, Elizaren historiak... bakoitza bere boterea eta eskubideak indartu guran. Historia apologetiko horien arriskua, etxe kontsumorako eraikitzen ditugun
|
gure
memoria partikularrena bezala, gorazarre akritikoan geratzearena da, edo are mitologian bukatzea (euskal historiografia tubalista zaharrean gertatu zen bezala). Horregatik, puntu honetan, historiografia modernoan apurka apurka garatuz joan diren metodo kritikoen berri eman litzateke, iturrien errespetua azalduz, positibismoak horixe defendatzen zuela, eta horrek guztiak Euskal Herrian izan duen bilakaera gainetik agertuz, ez hainbeste euskal historialarien izenak irakatsiz, baizik historia nola landuz joan den azalduz.
|
|
|
izendapena beste batekin ordezkatzen, espainiar historiografian sakon errotuta dagoen konbentzio deritzolako. Ez naiz sartuko espainiar historiografian, baina
|
guk
, euskaraz behintzat, ez daukagu gurea ez den tradizio bat zertan errespetatu, are gutxiago aski eztabaidagarria denean.
|
|
|
izendapena beste batekin ordezkatzen, espainiar historiografian sakon errotuta dagoen konbentzio deritzolako. Ez naiz sartuko espainiar historiografian, baina guk, euskaraz behintzat, ez daukagu
|
gurea
ez den tradizio bat zertan errespetatu, are gutxiago aski eztabaidagarria denean.
|
|
|
Gura zein gura ez, Iparraldeko eta Hegoaldeko dinamikak, hondoz hondotik, Frantzian eta Espainian gertatzen denari lotuta egon dira. Horregatik,
|
gure
epeketak taiutzean, estatu bien dinamikak present eduki ditugu. Estatuekiko morrontza hau gainditzeko Euskal Herriko gertaerak testuinguru zabalagoan kokatzen
|
|
|
1914/ 18tik 1936/ 45era, gerra eta gerrarte epe ezegonkorra (lehen mundu gerraren ondoren Europa osoan, XIXtik zetozen sistema liberal kontserbadoreak krisian sartu baitziren, alternatiba liberal demokratiko, komunista, zein faxistak agertuz; eta giro ezegonkor hau azkenean gerra berrietan lehertu zen. Hor koka ditzakegu Euskal Herrian eragin zuten diktadura desberdinak, errepublikak zein gerra zibil eta mundialak); 1945etik
|
gure
egunetara, atlantismoa eta Europaren eraikuntza aldia (gerra ostean mendebaldeko Europa estatubatuar orbita atlantiarraren pean geratu zelarik, multzo honen baitan zati batek, Alemania Frantziak gidatuta, europar eraikuntza abiatu zuen, Ipar Euskal Herria barne hartuz; eta beste zati bat, Espainia frankista kasu, atlantiar orbitan egon arren europar eraikuntza eta dinamika demokratikotik kanpo ge... Era horretara periodizazio propio bat ehundu dugu, guztiz independentea izan ez arren, gutxienez autonomoa (ez autonomikoa) eta estatuena baino testuinguru zabalagoan kokatuko dena.
|
|
|
Zeharkako aipu batzuk ageri dira aldika: ?
|
Gure
ikasleek ezinbestekoa dute beren ingurumena ezagutzea? (, tomar conciencia de su entorno?
|
|
|
|
Gure
ikasleak Euskal Herrikoak bezainbat Europako herritarrak dira. Europako historia egitekoa da Euskal Herrikoa bezala.
|
|
|
Europako historia egitekoa da Euskal Herrikoa bezala. Biak hutsunez beteak, biek historiaren bideak hartu behar mitologian erori gabe, baina
|
gure
nortasuna itzalperatu gabe.
|
|
|
Hortaz bi hauen inguruan konbentzio bat eraikitzeko lana askoz berdeago dago aspalditik Estatu nazio gisa finkatuak dauden herrialdeen kasuan baino. Edozein kasutan ez du Goihenetxek mitologiaren errazbidea hartu nahi euskal (edo europar) historia polit bat osatzeko baizik irizpide metodologiko zorrotzei jarraiki, hots, lan neketsu eta zintzoa eginez eraiki nahi du
|
gure
konbentzio historikoa. Aldi berean, iradokitzen du ez litzatekeela adituentzako diskurtso zientifiko soil batean geratu behar, baizik funtzio sozial zabalago bat izan lukeela, gure nortasuna ez itzalperatzearekin lotutakoa.
|
|
|
Edozein kasutan ez du Goihenetxek mitologiaren errazbidea hartu nahi euskal (edo europar) historia polit bat osatzeko baizik irizpide metodologiko zorrotzei jarraiki, hots, lan neketsu eta zintzoa eginez eraiki nahi du gure konbentzio historikoa. Aldi berean, iradokitzen du ez litzatekeela adituentzako diskurtso zientifiko soil batean geratu behar, baizik funtzio sozial zabalago bat izan lukeela,
|
gure
nortasuna ez itzalperatzearekin lotutakoa. Beraz subjektu historikoaren abiapuntua egun dugun nortasunetik abiatzen da Goihenetxeren proposamenean, eta nortasun hori euskal nortasuna litzateke.
|
|
|
Iturri zuzenen azterketa ondo bideratzeko, bestalde, irakasleak ere prestaketa ona izan behar du, ikasleen gaitasunei egokituriko ariketak egiteko, eta haien irakurketa eta interpretazio lana egoki orientatzeko. Ez dakit
|
gure
hezkuntza horretarako aski prestaturik dagoen, irakasle guztiek ez baitute Goihenetxek zuen esperientzia iturri zuzenen analisian. Izatez hezkuntza zentru gehienetan ikasleak ebaluatzeko orduan bertan, kontzeptuei, hots eduki teorikoei balio handiagoa ematen zaie prozedurei baino.
|
|
|
Nolanahi ere arrazoi bat egon behar du euskal historia irakasteko. Eta justifikazio hori euskal historia
|
gure
jendartean presente dagoen identitateetako bat aintzat hartzetik deribatzen da, identitate hori batik bat euskararekin erlazionatuz, ez ideologiekin. Premisa horien gainean, posible ikusten da euskal historia erriguroso bat lantzea, euskal balioak bultzatuko dituena (euskararen, euskaldunen eta Euskal Herriaren ezagutzan sakonduz eta haiekiko gertutasuna bultzatuz).
|
|
|
Euskal Herria edo euskara estimatzeak ez du behartzen berau naziotzat hartzera edo independentzia nahi izatera, ezta, demagun, euskara lehenesteko politika gura izatera. Kontrakoa esateak inplikatuko luke
|
gure
jendartean, normaltzat, hartu litzatekeela euskara ez estimatzea (eta hartaz ideiarik ez izatea), Euskal Herria lurralde gisa arrotz moduan hartzea, etab. Eta hori, gutxienez hizkuntzari dagokionean absurdua da, kontuan izanik euskara jendarteak estimatzen duen ondarea izateaz gain legalki ere hala dela, Hego Euskal Herrian behintzat koofiziala baita, hezkuntzan irakasten baita, eta Espainiako Konstituzioak berak balio gisa aitortzen baitu (3 3 art.. La riqueza de las distintas modalidades lingüísticas de España es un patrimonio cultural que será objeto de especial respeto y protección?).
|
|
|
Sekula egin behar ez dena egungo ikuspegiak historiaren emaitza, natural? gisa aurkeztea da,
|
gure
proiektu edo ideologiak iraganaren berme objektiboa baleuka bezala. Azken finean ustez, gure alde?
|
|
|
gisa aurkeztea da, gure proiektu edo ideologiak iraganaren berme objektiboa baleuka bezala. Azken finean ustez?
|
gure alde
–jokatzen duten historiako aldiak, gertaerak edo pertsonaiak geuk aukeratuak dira, eta horiek onak edo txarrak izan ziren ez digu iraganak esaten baizik geuk erabakitzen dugu gure egungo ideien arabera.
|
|
|
Azken finean ustez, gure alde? jokatzen duten historiako aldiak, gertaerak edo pertsonaiak geuk aukeratuak dira, eta horiek onak edo txarrak izan ziren ez digu iraganak esaten baizik geuk erabakitzen dugu
|
gure
egungo ideien arabera. Eta, beraz, ideologia, iritzi eta balio pertsonalen arabera iraganeko gertaera batzuk edo besteak nabarmendu daitezke, eta gustuko ez ditugunak ahaztu edo erlatibizatu.
|
|
|
Eta, beraz, ideologia, iritzi eta balio pertsonalen arabera iraganeko gertaera batzuk edo besteak nabarmendu daitezke, eta gustuko ez ditugunak ahaztu edo erlatibizatu. Ondorioz argi izan behar da abiapuntuko
|
gure
balioak zeintzuk diren eta kontziente izan balio horiek iraganean aurkitzen baditugu ez dela izango berez historiak hori esaten digulako, edo gure jarrerak historiaren ondorio naturala direlako, baizik guk aurretiaz bilatu ditugulako. Eta honekin,
|
|
|
Eta, beraz, ideologia, iritzi eta balio pertsonalen arabera iraganeko gertaera batzuk edo besteak nabarmendu daitezke, eta gustuko ez ditugunak ahaztu edo erlatibizatu. Ondorioz argi izan behar da abiapuntuko gure balioak zeintzuk diren eta kontziente izan balio horiek iraganean aurkitzen baditugu ez dela izango berez historiak hori esaten digulako, edo
|
gure
jarrerak historiaren ondorio naturala direlako, baizik guk aurretiaz bilatu ditugulako. Eta honekin,
|
|
|
Eta, beraz, ideologia, iritzi eta balio pertsonalen arabera iraganeko gertaera batzuk edo besteak nabarmendu daitezke, eta gustuko ez ditugunak ahaztu edo erlatibizatu. Ondorioz argi izan behar da abiapuntuko gure balioak zeintzuk diren eta kontziente izan balio horiek iraganean aurkitzen baditugu ez dela izango berez historiak hori esaten digulako, edo gure jarrerak historiaren ondorio naturala direlako, baizik
|
guk
aurretiaz bilatu ditugulako. Eta honekin,
|
|
|
Adibidez iraganeko gertaera batzuk izan litezke, objektiboki?
|
guk
bultzatu nahi ditugun balioen kontrakoak (adibidez inkisizioaren historiak, edo Erdi Aroko erregeen aginte moduak, ez ditu berez tolerantzia edo demokrazia ereduak irakasten). Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko.
|
|
|
guk bultzatu nahi ditugun balioen kontrakoak (adibidez inkisizioaren historiak, edo Erdi Aroko erregeen aginte moduak, ez ditu berez tolerantzia edo demokrazia ereduak irakasten). Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta
|
gure
konklusioak bilatzeko. Hau da, ez esanez, iraganak balio hau irakasten digu, eta balio hau betidanik edo oso aspalditik topatzen dugu historian, beraz guri ere balio iraunkor horiek segitzea dagokigu?, baizik, balio hau, ikusten denez, ez da beti egon, historiako une jakin batean sortu zen, edo garai batean guztiz jazarria zegoen, edo oso partzialki onartua; alderatu egoera hori egungoarekin:
|
|
|
Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko. Hau da, ez esanez, iraganak balio hau irakasten digu, eta balio hau betidanik edo oso aspalditik topatzen dugu historian, beraz
|
guri
ere balio iraunkor horiek segitzea dagokigu?, baizik, balio hau, ikusten denez, ez da beti egon, historiako une jakin batean sortu zen, edo garai batean guztiz jazarria zegoen, edo oso partzialki onartua; alderatu egoera hori egungoarekin: gaur estimatzen al dugu balio hori?
|
|
|
Zaindu al genuke?...? Historia ez dadila izan
|
gure
balioen kalko eta berme bat, baizik historia erabil dezagun gure balioen inguruan gogoeta egiteko, iraganeko eta egungo balioak alderatzeko, lehengoa zein oraingoa kuestionatzeko eta azkenik bakoitzak bere ondorioak ateratzeko. Beraz, uztartzeko aukera egon arren, beti bereizi genituzke historiak dioena eta guk gaia baliatuz pausatzen ditugun debateak.
|
|
|
Zaindu al genuke?...? Historia ez dadila izan gure balioen kalko eta berme bat, baizik historia erabil dezagun
|
gure
balioen inguruan gogoeta egiteko, iraganeko eta egungo balioak alderatzeko, lehengoa zein oraingoa kuestionatzeko eta azkenik bakoitzak bere ondorioak ateratzeko. Beraz, uztartzeko aukera egon arren, beti bereizi genituzke historiak dioena eta guk gaia baliatuz pausatzen ditugun debateak.
|
|
|
Historia ez dadila izan gure balioen kalko eta berme bat, baizik historia erabil dezagun gure balioen inguruan gogoeta egiteko, iraganeko eta egungo balioak alderatzeko, lehengoa zein oraingoa kuestionatzeko eta azkenik bakoitzak bere ondorioak ateratzeko. Beraz, uztartzeko aukera egon arren, beti bereizi genituzke historiak dioena eta
|
guk
gaia baliatuz pausatzen ditugun debateak. Zentzu horretan historiak (adibidez historia unibertsalak) berez ez luke inolako baliorik emango, gero balioen gainean hausnartzeko aukera eskaini arren.
|
|
|
Ez ezer bere baitakoa eta berezkoa izatean, baizik egungo jendartean existitzen diren ikuspegi, errealitate linguistiko eta identitate batzuen onarpenean. Konkretuki
|
gure
jendartean (hots, Euskal Herrian) euskaratik abiatuz pentsa daitekeen identitate eta mundu bat egotearen eta errespetatu beharraren konbikzioan (ez da dagoen ikuspegi bakarra, baina bai dagoenetako bat, eta ez marjinala baizik aintzat hartzeko adina pisu duena). Beraz errealitate sozial hori aintzat hartu nahi delako landuko litzateke euskal historia.
|
|
|
Komenientzia sozialagatik adina arrazoi akademikoengatik neutraltasun ideologikoa mantentzen saiatzea onuragarria da, hasteko argi utziz
|
gure
euskal subjektu historiografikoaren izaera konbentzionala. Hola Euskal Herria egundik definitzen dugula esatean erantsi litzateke zazpi probintziak ez direla betidanikoak, mugak aldakorrak izan dituztela historian zehar, eta posible zela beste muga batzuk izatea egun. Halaber argitu behar da zazpi probintzia horiek ez dutela bloke konpaktu bat osatzen baizik beren arteko harremanak aldakorrak eta asimetrikoak izan direla.
|