|
2000
|
|
|
Baina belar eta edabeak ederki bildu eta etiketatuak erosi ohi ditugu belar dendatan.
|
Gure
arbasoek, ordea, inguruetan biltzen zituzten pasmo belar, berbena,, asun, arbi hosto eta intsusa loreak. Eta ez ziren soilik landareetera mugatzen, suge, zorri, apo eta marraskiloak ere erabili ohi zituzten osasun arazo anitzen konponbide gisara.
|
|
|
Ahoz aho guganatu diren urtaro bakoitzari lotutako
|
gure
arbasoen ohiturak betirako galdu ez zitezen," Urte sasoiak" deritzan bilduma plazaratzeari ekin zioten Ikastolen Elkarteak, Labayru Ikastegiak eta Elkarlaneanek. " Pinpirin eta florian" da bere azken emaitza:
|
|
|
Gaurko euskaldunok badakigu
|
gure
arbasoek Herri askoz zabalagoa osatu zutela etakonkistatzaileek porrokatu eta mugatu egin gaituztela gaurko kaiolan. Bordeletik hasieta Garona ibaiaren aldetik Tolosaraino hedatzen zen Iparraldean.
|
|
|
Argiaren abiadura erdietsirik zegoen, baina haria bera zen oztopo, hots, ekaia edo materia. Gero, behin telefonoa (1886) eta irrati telegrafoa (1901) asmatutakoan, Marconi italiarrak irrati hedapena asmatu zuen, era horretan, XX. mendearen hasieran informazioaren mundua ezezik,
|
gure
arbasoen ekanduak eta aburuak baldintzatuko zituen hedabidearen historia hasi delarik.
|
|
|
Historiak ere ez du nolanahiko aztarna utzi bailara honetan.
|
gure
arbasoek utzitako trikuharri eta tumuluak daude eta baita beranduagoko ikaztegi eta karobiak ere. Erreka zokoetan burdinolak daude eta auzo eta baserrien inguruetan, berriz, arkitektura interesgarriko jauregi, dorretxe, eliza eta bestelako eraikinak mirets daitezke.
|
|
|
Edo gorde ere, gorde zezakean, zergatik ez, zeren eta etorkizunak, haizeak bezala, alde baterat edo bertzerat egin baitezake, eta atzo gure kontra erabil zitekeena, bihar alde... Urrunagorat joan gabe, desterruan ere ederki ikusi ahal izan zitean
|
gure
arbasoek halakorik, zeren, Lapurdiko, Nafarroa Behereko eta Zuberoako katolikoen eta protestanten arteko liskar atergabeetan, egun bateko zuria biharamuneko beltza izan zitekean... Baina, lehenagokorat itzulirik, Joanes, kartari buruz asma eta azal daitezkeen hipotesiak amets hutsak dituk, frogarik ezean...
|
|
|
—Aitona, berorrek lehengoan erran zigun eta orain ere erran berri digu ezen erregeordeak ahantzi egin zituela
|
gure
arbasoek eginak, baina, jaun Estebanena ulertzen badut ere, zeren protestant izan baitzen, jaun Eusebiorena eta jaun Pedrorena ez... Edo, ez al ziren, bada, haiek katolikoak izan?
|
|
|
Eta, baldin gauzak hala gertatu baziren, zer barkatu behar zion, bada, erregeordeak heroi bati, dominak eta sariak izan ohi direnean heroitasunaren ordain...? Edo, egin behar ez zuten zerbait egin ote zuten, bada,
|
gure
arbaso haiek, berorrek ezkutatu nahi diguna...?
|
|
|
Eta, aintzakotzat harturik Publilio Siriarraren errana, zeinak baitio: Bene vixit is qui potuit cum voluit mori,
|
gure
arbaso jaun Esteban Etxegoienen eredurat hil nahi nuke, eta osaba Joanikot eta Maddalenen eredurat, zeren zinez izan baitaiteke uros nahi duenean hiltzen dena, eta zeren hagitzez hobea izan daitekeen mementu jakin batean pozoinaren hartzea bizitza osoa pozointzerat uztea baino.
|
|
|
—Beraz, orain badakik ezen
|
gure
arbasoak agramondarrak zirela, Albako dukearen eta Leringo kondearen aurka borrokatu zirenak: Nafarroaren alde, beraz, eta Gaztelaren aurka.
|
|
|
Eta etorki txukun eta garbi bat. Eta etorkian zuen aitak bere buruko mina, zeren eta
|
gure
arbasoak agramondarrak izan baitziren Nafarroako gerla haietan, eta haietarik bat, gainerat —jaun Esteban Etxegoien—, luthertar... Bai, egia da ezen gure leinuak, jaun Albert Etxegoienen sasoinean, erregeordearen barkamendua erdietsi zuela, baina, barkamendua barkamendu, beti geratzen zen familiaren historian, bertzeen begiei beha, aldi ilun hura, hodei beltz bat balitz bezala, etorkiko bekatuaren iduriko zerbait izan zitekeena.
|
|
|
Gure etxearen historia ez zen, halarik ere, azken mende eta erdi hartan, nehor harrotzeko modukoa, zeren, nola
|
gure
arbasoak, Nafarroako erresuma izutu eta ikararazi zutèn ondikozko gerla haietan, galtzaileetarik izan baitziren —agramondarrak, beraz—, hala, hamaika umiliazio eta erreprasalia jasan behar izan zuten, zeinetarik adierazgarrienetarikoa izan baitzen harresiak deuseztu eta desegin zizkietela eta jauregiaren bi muturretan zeuden defentsarako dorreak porrokatu eta eraitsi.
|
|
|
Eta, behin desterruan, Lapurditik Nafarroa Behererat eta Nafarroa Beheretik Lapurdirat ibili behar izan zuten, aldi batez, baita Biarnoko lurretarat ere, hainbat bider,
|
gure
arbaso haiek, lagun handiki batzuen etxetik bertze lagun batzuen etxerat, harik eta, Indietarako asmotan zegoen etxejaun bati etxea eta lurrak erosi zizkioten arte, non habia berria moldatu baitzuten, Lapurdi eta Nafarroa Behereko mugan. Desterru hura, beraz, distantzian eta legoatan ez zen luzea ez neurtezina, baina nola amorante batzuei gorputzen urruntzerik tipienak arimen urruntze guztizkoa dakarkien, hala egiten zitzaien gure odoleko gizon emazteki haiei eskumenean zirudiena eskuragaitz, desterrua kasik jasanezin egin arteraino.
|
|
|
Hauxe izan daitekek zirt edo zart egiteko mementua. Etxea eta azienda Nafarroaren zerbitzuan jarri genitian, eta heldu duk aldia, Nafarroa gure zerbitzuan jartzekoa... zeren eta, nola Jainkoaren borondatea hain den atzemanezina, nork daki ez ote zituen
|
gure
arbaso haiek galtzaile egin, gu garaile izan gintezen amoreakatik...?". Eta hark, badakizue, erran eta egin.
|
|
|
Baina guztian zagok muga bat eta hik hautsi duk eta iragan duk muga. Edo ez ote dakik ezen
|
gure
arbasoen memoria lohitu behar duala, baldin ehundabatgarren kanoia Amaiurri beha paratzen baduk. Ordea, ez ote genuen guk ere haiek bezala jokatuko, haien kasuan bagina, nola haiek ere guk bezala jokatuko baitzuten, gure kasuan baleude?
|
|
|
Ordea, ez ote genuen guk ere haiek bezala jokatuko, haien kasuan bagina, nola haiek ere guk bezala jokatuko baitzuten, gure kasuan baleude? Zeren eta ulertzen baitut haien jokabidea, noiz eta Gaztelaren aurka aritu baitziren, eta ulertzen diat gure aitarena, noiz eta Nafarroako erregeordearekin solastu baitzen, gure jauregiaren berreskuratzeko asmotan; haatik, hirea ez diat ulertzen, zeren eta
|
gure
arbaso haiek aspaldi hil baitziren, eta bake sainduan utzi genitiztek...
|
|
|
|
Gure
arbasoen historia ilun hura ote zuen aitona Nikolasek buruan, bere aitak —jaun Albert Etxegoienek— ezabatu nahi izan zuena Nafarroako erregeordearen barkamendua erdietsi ondoren, jauregiak, halatan, aitzina egin ahal izan zezan. Edo, bertzela erranik:
|
|
|
Zeren eta, aitona Nikolasek ez bezala, aitak ez baitzuen azeptatzen eta ontzat hartzen
|
gure
arbasoek Noainen eta Amaiurren izan zuten jokabidea; izan ere, aita garaile izaiteko jaio zen eta segur zegoen ezen Nafarroako gerla eta gudualdi haietan ere garaileetarikoa zatekeela, eta errege katolikoaren jarraitzaileetarik bat, ondorez, baldin berari han egoitea egokitu izan balitzaio. Eta ideia haiek, aitona Nikolas bizi izan zen artean, hain klar adierazi ez bazituen ere, argi eta garbi mintzatzen hasi zen aitona hilez gero, kasik segidan, mementu haren goait balego bezala.
|
|
|
—Urte berria da eta etorkizun berri jori baten aitzinean gaude, baina ez genuke ahantzi behar ezen ez dagoela etorkizun onik zimendu sendorik gabe, eta gaur zimendu horietaz mintzatu nahi nizueke:
|
gure
arbasoek galdu zituzten gerla haiei buruz, alegia —eta, mahaiaren alde baterat eta bertzerat so egiten zigula eta barrendik hats hartzen, gaineratu zuen—: Aitzina egin nahi duenak aitzina egin behar du eta ez gibela beha bizi, lezioneren bat ateratzeko ez bada...
|
|
|
Eta, gauzak hala badira, ondorea garbia da:
|
gure
arbasoek ez zuten asmatu, eta ez ziren egon beharreko tokian egon... Eta bere tokian ez dagoenak faltatzen du, eta bere faltaz lohitzen du bere burua, eta lohitzen ditu ondokoak ere.
|
|
|
Eta, etxeko kontuetarat berriro gatozela —zeren itzultzeko bidaian ez baitzen deus berezirik gertatu—, amak jakinarazi zigun ezen, artzapezpikuaren manuz, lekuz aldatu zutela apez don Frantzisko, Leraingo parrokiarat, eta apez don Laureano —zeina baitzen aita Bartolomeren lagun min bat, nortasun eskasekoa, uzkurra eta koldarra, harekin konparaturik— ekarri zutela Urbiainerat haren orde: anitzetan pentsatu izan dut geroztik, orduan pentsatu ez banuen ere, ezen zerikusi xuxena izan zutela hartan bai aita Bartolomek berak eta bai gure amak ere, zeren Urbiaingo jauregiko jaunak beti izan baitzuen Urbiaingo apez izendatze haietan parterik,
|
gure
arbasoak desterrutik Urbianerat itzuli zirenez geroztik, eta zeren aita Bartolomek bere asmoak baitzituen, hagitzez ere hobeki bete zitzakeenak don Laureano bezalako apez koldar batekin, zeina bere menerat eta bere erranetarat izan baitzezakeen, bere kasa zebilèn don Frantzisko bezalako apez liberal eta bere gisako batekin baino.
|
|
|
Gure oroimen mitikoan introspekzio baten antza duen antropologia poetiko bat egin zuen poeta honek Mi modramak eta ikonoak liburuan, zientifismoak eragozten ez dion telurikotasunez. " Oihaneko drama" poeman molde ezin ederragoan deskribatzen digu amoranteen enkontrua,
|
gure
arbasoen aurreneko pasiozko sukarra:
|
|
|
Lege erromatarrek osaturiko zuzenbide idatziak Europa eraman du goiko mailara.
|
Gure
arbasoek Justinianoren Bilduma idoro zutenean, halako goi argibidea izan zuten. Aldi hartan hartu zuten gure epaitegiek molde arautuagoa, eta epaitzeko botere ikaragarria ere oinarri batzuen menpe jarri zen.
|
|
|
Badira gure ohituren artean, duda izpirik gabe, gure antzinako ezjakintasunaren aztarnak daramatzatenak; badira, berdin berdin,
|
gure
arbasoen zuhurtasuna garatzen dutenak. Azken horiek dira nazio izaera itxuratu eta aldirik onenetarako ere duin direnak.
|
|
|
Esan zuen Darwinek, bere" emozioen adierazpenean", Frazerrek egindakoa bezalako okerra egin zuela honakoa pentsatzean: "
|
gure
arbasoek, haserre zeudenean, kosk egin nahi zutela" azalpen nahikoa dela haserre gaudelarik gure hortzak zergatik erakusten ditugun jakin dezagun. Esan zuenez, esan liteke Darwinengan egokia dena ez direla halako" hipotesiak", baizik eta" sistema batean gertakari guztiak jarri izana" —gertakarion sinopsia egiten lagundu izana—.
|
|
|
– Ez jakinat ba... Gure hizkuntza, gure herria, gure...
|
gure
arbasoek galdutako guda gogor eta ankerra... Hori guztia bardin jan?
|
|
2001
|
|
|
Sagardoa egiten hasi ziren lehenengo euskaldunek sagarra txikitzeko zein tresna erabiltzen zuten ez dakigu.
|
Gure
arbasoengandik jaso ditugun lehenengo tresnak mailua, trabesa eta eskuzko pisa edo pisoia izan dira. Mailuarekin edota pisoiarekin dolare barruko askan bertan zanpatzen zuten sagarra.
|
|
|
2
|
Gure
arbasoak.
|
|
|
|
Gure
arbasoak freak hutsak ziren.
|
|
|
U (emozionaturik): Ai, zein hunkigarria zaidan herri folklorea,
|
gure
arbasoen ohituren garbitasuna, kantu aspaldikoen xalotasun imitagaitza...
|
|
|
Lehengoez gainera, leku nabarmen batean agertu berria da gure kaltetan aginte osoa duen harako dammatio memoriae hura, hemen" Adiskideen" kaltetan, salaketarako izan ezik. Eta gaitz erdi
|
gure
arbasoen izenak isilpean eta ilunpetan gelditzen direino.
|
|
|
Geurezko genituen eskubideak ez ziren (sekula, beharbada) etxeko hizkuntzaren alde erabiliak izan, gorengo gobernu mailan behintzat.
|
Gure
arbasoek ez zuten, halaz guztiz, gogor hartu hizkuntza, nik axalekotzat jotzen ditudan kasu batzuetan baizik. Ukatu izan didate hori horrela zela, baina lehengoan irauten dut eta iraungo, aski den adinako kontrako frogarik erakusten ez didateino.
|
|
|
Gure hunen irudiko mendea zen duela 1600 urthe.
|
Gure
arbasoak behin zoin borthizki Erromanoer oldarturik, ondikotz arras Erromakotuak ginituen, heien soldado jarriak. Eta Erromak leher egiterat zohan, asaldatuak ziren Eskualdunak.
|
|
|
Jende anitzek eskas genituen adrenalina, endomorfina eta serotonina pastillak farmazietan saltzen zirelakoa ona zen. Herenegungo
|
gure
arbasoek Trinitate Saindua belauniko bezala, guk hitz eman paradisu berrien jainkoak adora genitzakeen, zorion artifizialen hagun zilarrak begietarik isurtzen zaizkion aingeru aurpegia agertuz, Zein Ongi Naizen mantra lanzinanteak ahots monotonoz errepikatu bitartean. Thomas Morek marraztu utopia hedatzen ari zitzaigun lurrean, gaurko mendeko pornografia alor bakar gisa har genezakeen besteen eta guhauren pentsamendu bakunak ateak oro giltzatuz, biluztasuna, ukamena, isiltasuna eta bortxa poliziala denetan barreiatuz.
|
|
2002
|
|
|
Hamar urte inguruko neska mutikoak izan ditu gogoan Iñaki Egañak «Euskal Herriaren historia» hau osatzeko orduan. Haitzuloetan bizi ziren
|
gure
arbasoetatik hasi eta 1998an espazioratu zen lehen euskal herritarrarekin amaitu arte, gure herriaren historian jazo diren gertakari nabarmenenak jaso ditu egileak hamar ataletan banatuta dagoen liburu txiki honetan. Erromatarren Inperioak Euskal Herrian izandako eragina aztertzen du horietako batean; besteetan, berriz, Barbaroak, frankoak eta arabiarrak; Baskoniako dukerria eta Iruñeko erresuma; Euskal Herria Erdi Aroan; Nafarroaren konkista; Auzokoekin harremanak; Gillotina eta deportazioak; Foruen defentsa eta Modernitatea.
|
|
|
onik ez ziezaieken egin, kalte bai ordea. Holako frantsesak ziren
|
gure
arbasoak XIX. mende bukaeran.
|
|
|
" Arraza, hala nahi edo ez, gizakiak egin du, nahiz eta inguruak izan duen arraza horren hautaketa naturalean". XXI mendearen hasieran
|
gure
arbasoek utzi diguten ondarea ezagutu eta baloratu genuke. Montxina behia, ahuntz azpi gorria, karrantzar ardi mutur beltza eta mutur zuria, Enkarterrietako asto eta txakur billanoa ditugu bertako arrazak.
|
|
|
Gernikako Parlamentuazko gure loturea, Foruen ezereztutea arte, 1876 garren urtean.
|
Gure
arbasoengandik ekanduak, gure abizenak asko behintzat, gure ibaien, iturrien, soloen, eta basetxeen euskal izenak.
|
|
|
ez galdu arren amagandik ikasi zenduen elia. Erabili edonun, Aberrijarren!,
|
gure
arbasoak ain maite eben Euzkera kutuna.
|
|
|
Maitatu daigun
|
gure
arbasoen elia, maitatu daigun euzkoen gogua.
|
|
|
en ondorengo eta Heandertalen asaba izaki,
|
gure
arbasoen lehen populazioak Europara duela 800.000 urte inguru iritsi ziren.
|
|
|
Paleopatologia:
|
gure
arbasoen gaixotasunak
|
|
|
–eta, barnetik hats hartzen zuela, hala gaineratu zuen–: Eta orain, ikurrin honen aurrean, zin egingo dinagu Euzkadiren alde bizia emango dugula,
|
gure
arbasoek bezala, behar izanez gero...
|
|
|
Jakin bagenekien euskaldunok irudimen handiko jendea ginena, baina hainbesteko? Ez daukatege ro merezimendu txikia
|
gure
arbasoek, hainbeste gezur eta hain modu sinesgarrian egindakoek.
|
|
2003
|
|
|
Euskaldunok bizirik ditugu oraindik Paleolito garaian
|
gure
arbasoek natura ulertzeko eta gizartea antolatzeko asmatu zituzten kolorearen espektro kromatikoaren arrastoak, Mendebaldeko modernitatean koloreak erabili ohi diren era mugatutik guztiz bestelakoak. Zoritxarrez, ordea, desagertzeko zorian dago kolorearen zentzu berezi hori, altxor horren arrazoia eragin zuen ehiztari, nekazal edo arrantzale bizimodua desagertzen doan heinean.
|
|
|
Burdin Aroan lur hauetako biztanleak artzainak zirelakoan ginen. Baina arkeologoek makina bat indusketa dituzte abian eta
|
gure
arbasoei buruzko bestelako datuak bildu dituzte. Herri harresituak aurkitu dituzte, herri finkoak eta baita Europan soilik aurki zitezkeen hainbat tresna ere.
|
|
|
|
Gure
arbasoen zeruari begira
|
|
|
Sortu zenean Espainiako planetariorik handiena zenak makina bat lan burutu du penintsulan diren besteekin elkarlanean. Hain zuzen, Donostiako Zientziaren Kutxagunearekin batera jarri berri du martxan
|
Gure
arbasoen zerua izeneko egitaraua. Bertan, gizakiaren historiaren azken 26.000 urteak errepasa daitezke.
|
|
|
|
Gure
arbasoen osasunagatiko kezka gaixotasuna agertzean pizten bazen ere, egun herritar askok prebentzioz jokatzea deliberatu dugu, gure kanpo aldeko itxuraz gainera, elikadura eta ongizate emozionalaz ere biziki arduratzen garelarik.
|
|
|
Dena dela, Frantziaren eta Espainiaren interes arrotzen kontu
|
gure
arbasoek erabili zalaparta guztietarik lekora, XIX. mende hondarrean, bi bizkaitar gaztek, Luis eta Sabino Arana Goiri anaiek piztu zuten euskal bihotzetan nazio propioaren aldeko sugarra eta, haiei esker, Jainkoaren eta Lege Zaharraren izenean, lehen alderdi abertzalea sortu zen.
|
|
|
Verus flamen item duumvir pagique magister, erran nahi baita,. Verus deitu apez, auzapez eta herriko buruzagi? aspaldikoak idatzi zuela harriaren gainean, nola,. Augustoren ikusten izanik Erromako hirian, Galiarrenganik Bederatzi herrietako
|
gure
arbasoen bereiztea ardietsi zuen eta, etxera itzuli ondoan, Herriko Jeinuari harrizko aldare hura eskaintzen zion.?
|
|
|
No ser menos!,. Hi baino gutiago ez diat izan behar!? erran ohi zietela
|
gure
arbasoek elkarri eta, menturaz, itsumendu horrek berak gaituela guhaur beti galdu!
|
|
|
Bizkitartean, sorterriaren historiari buruz bihurtzera dei tzen nituen ene lagunak, oroitaraziz, hemen gaindi, lehenago iraganak zirela kartagotarrak eta erromatarrak, godoak, frankoak eta mairuak, ingelesak eta espainolak, frantsesak eta, azkenik, alemanak, baina olde arrotz guztien artetik
|
gure
arbasoak beti gelditu zirela euskaldun. Ez genuen, beraz, alde horretatik zalantzarik:
|
|
|
Baina Estatu Batuetako Eugen Weber ikerle ezagunak erakutsi duen bezala La fin des Terroirs liburuan, 1870etik 1914rateko epean, Frantziako III. Errepublikak bete zuen Grégoire apez abertzaleak eta haren lagun iraultzaile jakobinoek egin ametsa: transformer les paysans en français, hots,?
|
gure
arbaso baserritarren frantsestea, eta Nazio Handiaren menpeko zerbitzari isil eta umil egitea.
|
|
|
Gabon gauetan sagar konpota, gaztainak eta ziren ohiko, esan dugunez. Baina
|
gure
arbasoen artean arabiarrek ekarrita turroia eta mazapanak hedatu ziren baita ere.
|
|
|
Pentsa dezakegu,
|
gure
arbasoak uda aldean mendietako edurraz baliatzen ziren janariak kontserbatzeko, besteak beste.
|
|
|
Oi!
|
Gure
arbasoak, ez otoi, ez beira
|
|
|
Hona, beraz, ondorioa: foruen defentsa ez da betebehar politikoa soilik, erlijiosoa baizik,
|
gure
arbasoek Jainkoarekin hartu zuten betebeharra. Erregearen eta Probintziaren arteko hitzarmen foralaren gainean Larramendik eraiki zuen teoria hori bere horretan iritsi zitzaien XIX. mendeko fueristei, eta, hortik, baita Sabinori ere.
|
|
|
euskarak agertzen du euskal Volkgeist edo berezko herri espiritu hori. Horrela,
|
gure
arbasoen berezko jakintza jainkotiar guztia jaso eta belaunaldiz belaunaldi inongo aldaketarik gabe transmititu izango litzateke euskararen bidez; are gehiago, euskarari esker gorde dituzte hiztunek benetako erlijioa eta benetako ohiturak.
|
|
|
Emaitza azalkeria da, errorik eza eta euskarripublizitario txikiagoko kulturen galera. Pertsona ren bizitza kulturalari dagokionez, estaldura horren handia ez denez, giza tamainakoa baizik, eta gizarte tradizionaleko
|
gure
arbasoek jada zekiten bezala, burua mantarekin estali nahi izatekotan, oinak agerian utziko dituzu. Horrexegatik, sekula baino kontu handiago eduki behar dugu kultur elikagaiekin, haiek kontserbatu, jan eta digeritzeko moduarekin, giza gorputzaren onerako izatea nahi badugu, bai gizabanakoari dagokionez, bai gizarteari dagokionez.
|
|
|
Gu, nahi badugu eta ez, bai liberal eta bai karlistenak gara haurrak; edo, hobeto esan, mende harenhaurrak gara, batzuen eta besteen artean haiek utzitako jarauntsi kaskarraren oinordeko. Iragana zuzentzeko grinarik gabe, XIX. mendeko autoreetan, bidaiarietan bereziki, historia ikusten,
|
gure
arbasoak begiesten historian harat honat, Euskal Herria ren patua hautematen alderdiengainetik, ikas genezake. Ikuste bat kreazio bat dela, ikasiko dugu horrela.
|
|
|
Eta etsaienak aurkakoenak dira, hotza beroarekiko, mikatza gozoarekiko, lehorra hezearekiko, eta horrelako guztiak. Horien artean e maitasun eta adiskidetasuna sortarazten jakinda ezarri zuen
|
gure
arbaso Asklepiok gure eskulangintza, poeta hauek esan eta nik sinesten dudanez.
|
|
|
Horixe egin zuten Txinan komunistek 50eko hamarkadan eta eboluzioaren aurkako batzuek Kalifornian 60ko hamarkadan. Jarrai dezagun horien eredua eta aska dezagun gizartea ideologikoki petrifikatutako zientziaren boteretik,
|
gure
arbasoek erlijioaren nagusitasun zapaltzailetik gu askatu gintuzten bezalaxe!
|
|
2004
|
|
|
Soinua eta arrabita ekarri ditu Urbeltzek azken lanera, baita panderoa eta txanbela ere. Arropen hauta egiteko
|
gure
arbasoek erabiltzen zituzten zapiak eta koloreak berreskuratu ditu. Hortaz, ez bedi harritu ikuslea dantzarien soinetan jantzi bereziak ikusten baditu, gertu izango baita euskal tradizioaren lekuko nagusi gona gorria, bi lerro beltzak ongi markaturik.
|
|
|
|
Gure
arbasoen hilerri zaharra bisitatu ondoren, Altxanga muinoko ipar mazela zeharkatuko dugu ekialderantz, Koralhandia banatzen duen lepora iristeko. Koralhandiako muinoak gotorleku zahar baten hondarrak gordetzen ditu.
|
|
|
Gotzon Garatek urte asko daramatza euskararen aldeko lanean. Euskarazko liburuak eta euskararen gainekoak paratzeaz gainera,
|
gure
arbasoen euskara eta egungo baserritarren euskara bizia jasotzen. 2003an argitara emandako lan honetan zuzen zuzen egingo du bat egungo euskal hiztunarekin eta literatura korapilatsutik urrun, eguneroko hizkeran makulu zaizkigun hainbat molde tradiziozko euskarara ekartzen lagunduko digu.
|
|
|
|
Gure
arbasoen mapa genetikoa
|
|
|
Hori horrela izatekotan, zerk itsutzen gaitu euskaltasunaren gorputza ahuleziaz eta flakeziaz jota dagoela ez ikusteko?
|
Gure
arbasoen euskaltasuna diglosikoa izango zen, hori badakigu. Guztiarekin ere, ahozko kulturaren eremu osoa aditzera emateko gauza zen mintzabidea genuen euskara orduan.
|
|
|
Horizonte historikoa goratuz, txostenak dio “bioteknologia mota batzuk duela milurtekotik egiten direla.
|
Gure
arbasoak ogia, ardoa eta gazta egiteko mikroorganismoak erabiltzen hasi zirenetik”. Prabhu Pingali FAOko ekonomia garapeneko zuzendariaren arabera, “ez du zentzurik bioteknologiaren alde edo aurka egoteak.
|
|
|
Fosil batek dio
|
gure
arbasoak duela sei milioi urte hasi zirela zutik ibiltzen, uste baino bi aldiz denbora gehiago.
|
|
|
Dieta imitatzea gomendatzen ez den arren, yamanen historiak gogorarazten du garrantzitsua dela baliabide naturalen orekari eustea eta «gizakiak orojaleak gara eta eskura ditugun baliabideetara egokitzen gara». Jakin daiteke zientifikoki zer jaten zuten
|
gure
arbasoek. Aztarnategiei esker daki arkeologia, janari hondarren eta musika tresnen ekoizpenaren bidez. Baina 1970eko hamarkadaz geroztik, antropologia fisikoa eta biologikoa giza eskeletoak eta hortzak aztertuz hasi da aurkitzen.
|
|
|
Floresen 840.000 urteko tresna litikoak aurkitu dira. Baina ez dakigu
|
gure
arbasoek eta urruneko ahaide honek aurpegiak ikusi ote zituzten, gure espeziea Floresen egon zela frogatzen duten lehen frogak duela 11.000 urtekoak baitira. Etorkizunerako erronka Floresko gizakiaren aurkikuntzak kontu interesgarri bat planteatzen du orain:
|
|
|
–Badirudi, gainera, Erdi Aroko
|
gure
arbaso haietako bat bankari judu bat zela, Matusalenen ondorengoa... –berea baitzuen obsesio hura ere Montseren amak, bere iragana edertzekoa eta urrezko orla batean sartzekoa.
|
|
2005
|
|
|
Horregatik, eta
|
gure
arbasoen kulturaren zati bat delako, diru publikoarekin babestu egin behar dela uste dute zaleek. Pierre Sabalo kexu da, Frantziako Ministerioak ez dielako sekula dirurik eman:
|
|
|
Beraz, hasiera batean
|
gure
arbasoek zer zuten?
|
|
|
1976an, Euskal dantza ikastaroak ematen hasteaz batera, Bizkai elkarteko arduradunek pentsatu zuten" gune bat sortu behar zela, kalean bertan, gure ikasleek eta herritar guztiek benetako euskal dantza tradizionalak dantzatzeko aukera eduki zezaten, garai batean
|
gure
arbasoek egiten zuten bezala".
|
|
|
Cuento vasco de Navidad narrazioak basajaunak gure artean bizi ziren garaira garamatza.
|
Gure
arbasoak euskal lurretara etorri aurretik jada hemen ziren beraiek, askoz denbora gehiago zeramatelako bertako basoetan bizitzen. Mesfidantzaz begiratu zieten etorri berriei, eta gauza bera gertatu zen haiekiko gure arbasoen partetik.
|
|
|
Gure arbasoak euskal lurretara etorri aurretik jada hemen ziren beraiek, askoz denbora gehiago zeramatelako bertako basoetan bizitzen. Mesfidantzaz begiratu zieten etorri berriei, eta gauza bera gertatu zen haiekiko
|
gure
arbasoen partetik. Beraz, hasiera hasieratik erabaki zen batzuek basoan jarraituko zutela bizitzen, eta etorri berriek haranetan.
|
|
|
Beraz, hasiera hasieratik erabaki zen batzuek basoan jarraituko zutela bizitzen, eta etorri berriek haranetan. Eta horrela jarraitu zuten luzaroan,
|
gure
arbasoei inondik ere espero ez zuten arazoak eraso zien arte.
|
|
|
Jerusalengo kontzilioan apostoluek erabaki zuten: " Zergatik tentatzen duzue orai Jainkoa,
|
gure
arbasoek eta guk ezin jasan izan dugun uztarria dizipuluen lepoaren gainean ezarri nahiz? (...) Izpiritu sainduak eta guk erabaki dugu zamarik ez ezartzea, behar beharrezkoak diren hauek baizik." (Eg 15,10, 28) Zein ote da gaur egun behar beharrezko den zama?
|
|
|
Zein dira behar beharrezkoak ez direnak? Zein dira
|
gure
arbasoek eta guk ezin jasan izan ditugun uztarriak, ez baitira girixtinoen lepo gainean eman behar. Ez ote liteke hor baitezpada eta lehenbailehen egin behar diren gogoeta sakon eta sarkor zenbaiten gaia?
|
|
|
zibilizazio guzietan heriotzeari lotu sineste, otoitz eta ohidurak dira zibilizazio bat hiltzen delarik azkenik galtzen direnak. Duela 100/ 150.000 urte hasi ziren
|
gure
arbasoak hilak ehortzen errito zenbaitekin, eta erroak hoin barna dauzkan ohidura bat ez da horrela eta horrela desagertzen. Ez du beste misteriorik gure elizak Omiasaindoretan beteak izateak.
|
|
|
|
Gure
arbasoak aspalditik ohartu baitira, zahartzearekin gazteen beharra bazutela, haurrek aita amena baduten bezala ttipiak direlarik. Haurrak ziren (eta dira, mundu honetako jende gehienentzat) zahar arranda.
|
|
|
Urhea balio duen ateraldi hau badu gure Petrik: " Zergatik bada, tentatzen duzue orai Jainkoa,
|
gure
arbasoek eta guk ere ezin jasan izan dugun uztarria dizipuluen lepoaren gainan ezarri nahiz?" (Gorago aipatu Riccik zioena Txinan eta Erromako bulegokeriak ez zekiena. Eta ez dakiena gaur egun oraino!) Baina handik eta zenbait denboraren buruan Jondoni Petrik erabaki hori hautsi zuen eta Pauloren erasiak entzun zituen:
|
|
|
|
Gure
arbasoetan gaitz egin duenik,
|
|
|
Oraiko euskaldun fededuna jarraikitzen zaie arbasoei, lehen bezala orain ere, sanoki bizi baita Jainko bakarraren baitan sinetsiz. Bi aldiz errepikatuz gure hitza(
|
gure
arbasoetan, gurek) Dibarrartek azpimarratzen du nola euskaldunen historian, belaunaldiz belaunaldi, seinale lehena den fidelitatea, erlisione sainduan egoitea eta irautea.
|
|
|
Ondorio horretara iritsi da historiaurreko talde frantses bat, Vienneko Les Rochers de Villeneuve kobazulo frantsesean lurpetik ateratako femur bat aztertuta. Erik Trinkausek eta haren laguntzaileek “Proceedings” aldizkarian diotenez, neanderthalaren egiturak erakusten du jabea ez zela mugitzen lurralde txiki batean, eta eremu zabalagoak menderatzeko trantsizioa errealitatea zela
|
gure
arbasoak Europara iritsi aurretik. Orain arte uste zen hominidoek lurralde eremuko patroiaren aldaketa hori ez zela gertatzen Homo sapiens deritzona agertu arte, eta giza portaera modernoaren ezaugarri bereizgarrietako bat zela.
|
|
|
Uste ez bezala, gaur egungo europarrak ez gara Neolitoan nekazaritza duela 7.500 urte kontinentean sartu zuten kolonizatzaileetatik jaisten. Zientzialari alemanek, britainiarrek eta estoniarrek garatutako “Science” aldizkariak argitaratu duen ikerketa baten arabera,
|
gure
arbasoak duela 40.000 urte Paleolitoan lehorreratu ziren ehiztari biltzaileak ziren. Ondorio horretara iristeko, ikerketaren egileek duela 7.500 urte Alemania, Austria eta Hungarian bizi izan ziren 24 nekazarien DNA mitokondriala (DNAmt) aztertu zuten.
|
|
|
" Horietako bat zuan Allikene,
|
gure
arbasoen baserri eraitsia –neure artean ari– Bederatzi urte joanak, eta hala ere ezin minutu batez ere ahantzia... Beldur nauk, hain zuzen, zinez, Ubago gaineko zubitxora joan, Allikene inguruko soro haietara bertaratu, eta zementuz eraiki dituzten lau bloketzarrak begiratzeko ere bertuterik aski izango ote dudan".
|
|
|
–Hemendik ibiliak dira noizbait
|
gure
arbasoak. Ez dago zalantzarik –esan diot.
|
|
|
Gaur bai.
|
Gure
arbasoek, izkribu horretan argi azaltzen zenez, ez zuten" merkatu" berba idatzi, eta" azoka" berba bera ere ez. Zeia zaharra, hain zuzen.
|
|
|
Hartu egin nituen eta poltsikoan sartu, apur bat tristaturik, amak
|
gure
arbasoen altxor gisa gordetzen baitzuen.
|
|
|
|
Gure
arbasoek ez zuten euskara aintzakotzat hartzen, bera ren balioa ezagutzen ez zutelako. Nik ikusi izan dut baserri batzuetan, aspaldiko kutxa zoragarriak, zaharrak zirela eta, errekara botatzen edo ijitoei merke baino merkeago saltzen.
|
|
2006
|
|
|
Eta ikasketaz filosofoa ez izan arren, etnologo eta biologoa baizik, antzinako eta oraingo pentsalariez baliatu da bere hausnarketaren ardatz diren bi galderei erantzuna emateko: zer diren baloreak jende banakoarentzat bakoitzak duen senaren argian, eta baita gizabanako hori inguratzen duen gizartearen eraginez ere, batetik, eta ea ba ote den balore orokorrik, bestetik, bide batez, baloreei dagokienean zertan ziren
|
gure
arbasoak eta zertan gauden gu azalduz. Txomin Peillenek dioenez, kristautasunean zein ezkertiartasunean sinesten zuten hainbeste ameslari zintzoren utopiak suntsitzen ikusi eta gero, gure garaian diruzaletasunaren sasi balorea garaitzen ari da.
|
|
|
13 kilometroa pasa eta ezkerrera sartuko gara.
|
Gure
arbasoen aztarnak topatuko ditugu bertan. Oielekuko Cromlech a ikusgarriena eta egoera onenean dagoena da.
|
|
|
Pirinioetako animalia basatien artean handiena eta indartsuena izaki, betidanik eta arrazoi askorengatik nabarmendu izan den espeziea da hartz arrearena. Gizakiarekin batera milaka urtetan bizi izan den arren,
|
gure
arbasoek beren arbasotzat hartu eta miretsitako piztia sakratua izatetik, gorrotatutako etsaia izatera iritsi da, gure antzeko elikadura duelako eta gizakiok etxekotutako animaliak, tarteka, harrapatu izan dituelako. Horri gehitzen bazaio azkeneko ingurumenaren aldaketa, ondorioa ez da harritzekoa:
|
|
|
|
Gure
arbasoek konfirmatzen digute orain seigarren eguzkia ari dela ateratzen Andeetako munduan. Seigarren eguzki hau indigenen eta jatorrizko populuen berpizkundeari dagokio.
|
|
|
|
Gure
arbasoak duela 49.000 urte inguru iritsi ziren Ekialde Hurbilera, duela 46.000 urte Bosforoa zeharkatu zuten, eta duela 41.000 urte Frantzia eta Espainia zapaldu zituzten.
|
|
|
Paleontologo britainiar batek jakin du “Homo sapiens” duela 46.000 urte inguru iritsi zela Europara, orain arte uste baino azkarrago hedatu zela kontinentean, eta 6.000 urte “bakarrik” bizi izan zela neandertalekin, eta ez 10.000 urte uste zen bezala. Paul Mellars, Cambridgeko Unibertsitateko (Erresuma Batua) Arkeologia Sailekoa, ondorio hauetara iritsi da
|
gure
arbasoen hondakin fosilei 14 karbonoaren metodoa aplikatu ondoren. Bi hobekuntza berri egin dira, eta, horiei esker, zehaztasun handiagoa lortu da orain arteko datak ezartzean.
|
|
|
Egun horiek bat datoz Europako labar artearen irudikapen zaharrenetako batzuekin, Chauvet kobazulo frantsesarekin, duela 36.000 urte inguru datatuak. Gainera,
|
gure
arbasoen eta neandertalen arteko bizikidetza ez zen 10.000 urtera iritsi, 6.000 urtera murriztu zen.
|