|
2004
|
|
|
Pitokeria duzu! Jinko jaunak barka
|
dezala
ene mintzaje manera hau, baina pitokeria duzu! —bukatzen du haserre batean, kriskras, kriskras.
|
|
|
Bazuen, hori bai, haranaren inguruko herrian bizi zen morroi zahar zaharra, guk Bizkarroker deitzen geniona, eta enkarguak eta beste zenbait lan arin egiten zizkiona. Ordea Bizkarrokerrek laguntza eskasa eman
|
ziezaiokeen
, zeren gizon hark, guk ematen genion ezizenak adierazi bezala, bere onenaz aurrera baitzirudien ordurako, eta sarritan goiza besterik ez baitzuen egiten lanean. Bere bizikleta hartu eta herrira joaten zen bazkaltzera, poliki poliki, erortzeko beldurrez...
|
|
|
Begiratu Bizkarrokerri eta hala ematen zuen: konpainia apur bat egin
|
ziezaion
zeukala Genovevak morroi. Hala ematen zuela, diot, eta oso ondo esana dago, zeren morroi zaharrak ustekabe bat emango baitzigun behi guztioi, baita La Vacheri ere.
|
|
|
Ez dira gure arrastoak hondarrean marraztuta egoten, baizik eta harri harrian, eta mendeak lirateke haiek ahaztarazteko. Segi
|
dezala
denborak aurrera: ez ditu nire memoria horiek galaraziko.
|
|
|
Baina bete
|
dezadan
promesa, noan La Vache eta biok adiskidetu ginenekoa kontatzera. Guztia behion bankete egunean hasi zen bideratzen.
|
|
|
Zerendako hartu duzua mendeku? Ez duzu on ihurk ere mendeku har
|
dezan
bere eskuaz —esan zidan Pauline Bernardettek neska mutil haiek lorategitik desegin zirenean. Guztiarekin, bere txintxarriak bizi bizirik zebiltzan ostera.
|
|
|
Beti han da. Baina, ez dakit, nik uste bera utzi
|
genezakeela
kanpoan —esan zuen Genovevak ohizko seriotasunarekin.
|
|
|
Hondar artean, belar edo ur izpirik gabe, berdamenaren gozotasunik gabe, behiak sufritu egingo du, eta maiz, eguzkiak ankerki jotzen duenetan eta, atzera egin eta ukuiluratzeko gogoz erotuko da. Baina benetakoa izan nahi duen behi horrek, eta ez behi ustel edo makal, ez dio etsipenari amore emango; aurrera jarraituko du desertua zeharkatu eta mendi hezeak, baso itzaltsuak, begietan har
|
ditzan
arte. Orduan, poetaren esana gogoratuz, halaxe deklaratuko du:
|
|
|
Baina, kontuz, geldi nadin, noan egia guztia esatera. Ez
|
dezadan
nire barruko Setatsuak bezain zuri hitz egin; azkenaldi honetan maizegi egiten dudan gauza, bide batez aitortuta. La Vache eta biok zoriontsu izan ginela eman dut aditzera, eta baieztapena zuzendu egin beharra daukat; zuzendu, ez aldatu.
|
|
|
Badakit laguna galtzea oso mingarria dela, baina paseatuz sendatzen ez den bihotzeko minik ez dago. Zoaz bada paseatzera, lagun, eta bila
|
ezazu
belar goxoa jateko. Ondo jatea ere ez da gaizki etortzen.
|
|
|
Hasiera batean nekoso ekin nion, eta soilik lasaitasunagatik, Setatsuak bakea eman
|
ziezadan
. Ordea idaztea oso gustukoa izan nuen segituan, eta buru belarri eta adar murgildu nintzen gogoratzeko lanean.
|
|
|
Esan
|
nezake
beste modu batera ere: Denboraren Gurpila geratzen denean, Sekretuen Gurpilak jarraitu egiten du jiraka eta erantzunak emanez.
|
|
|
—Lagun on ona, mundu honetan ez dago ordutan ibiltzea baino gauza hoberik —esaten zidan— Utz
|
ezazu
gaua gaueko mozolo, saguzahar eta abarrentzat, eta joan zaitez deskantsatzera. Loa galtzen duenak hurrengo eguna ere galdu egiten du.
|
|
|
Baina, jakina, ez izarrak zaintzeko, Antiaju Berdek ez dauka astronomo itxurarik. Pentsa
|
ezazu
, lagun, zer ikus daiteke ondo leiho altu horretatik?
|
|
|
—Zuk jakingo duzu zer egin —atera nintzaion, ordu arteko errespetuak galduz— Baina orain, segi
|
dezagun
gerra kontuarekin eta errota horretan gertatzen ari denarekin.
|
|
|
Ezinezkoa zen memoria horiek berari buruzko aipamen ohorezkorik gabe uztea, eta ez ditut utziko, bistan da. Orain, jarrai
|
dezadan
gau hartan berak erakutsitakoarekin.
|
|
|
—Ene lagun on ona —esan zidan harkaitz zuloan bizpahiru aste neramatzanean. Ordurako urtuta zeuden negu hartako azken elurrak— Barka
|
ezazu
esatea, baina aukeran sentituegia zara, belar ziri batek ere zauria egingo lizuke. Erotu zen zeharo zure lehengo lagun hura, eta harrezkero hementxe zaude, txoko honetan kuxkurtuta.
|
|
|
—Jakina, nola ez. Baina erantzun
|
ezazu
, mesedez. Zein duzu izena?
|
|
|
Elurra zela eta etxeratzeko eskatu dizudanean, obeditu beharrik ez zeneukan. Izanez ere, zu libre zara, gogo duzuna egin
|
dezakezu
. Baina baldarki, trakeski eta itsuski erantzuteko eskubidea, hori, lagun, ez daukazu.
|
|
|
Bai, lagun, den denek alde egin dute, eta zu bakarrik zaude hemen, behia dago hemen. Behiak badaki zer den bakardadea, zer den desolamendua, eta jakintza horrekin aurre egin
|
diezaioke
bizitzari. Bai, behi izatea gauza handia da!
|
|
|
—Ene lagun, pentsa
|
ezazu
apur bat —sartu zen orduan Setatsua— Non dago zure etxea. Non egon daiteke?
|
|
|
—entzun nuen barruan. Koxkor guztiak pilatuta zeuden niregandik bospasei metrora, eta beren arnaskadak senti
|
nitzakeen
.
|
|
|
Gera dadila zure testigantza! Ikas
|
dezala
munduak behiaren handitasuna! Heldu da ordua, lagun, iritsi da garaia!
|
|
|
Jaiotza bera kolpea da. Gogora
|
ezazu
, bestela, nola gertatu zen nirea eta zer arrisku pasa nituen jaio eta berehala...
|
|
|
Deabrua atera behar zaidala eta batzuetan belauniko jartzen nau Pauline Bernardettek, eta hantxe egoten gara biok komentuko lorategian izter gerriak nekatzen eta eroarena egiten. Baina, zer egin
|
dezaket
–Esan dut lehenago ere moja ttikia segalari aparta dela, eta belarrik goxoenak ekartzen dizkidala:
|
|
|
Baina, utzi oraingoz Pauline Bernardetteren kontuak eta jarrai
|
dezadan
nire jaiotegunean gertatutakoarekin. Bada, basoan barneratu nintzen, haserre bizian, muinak kixkaltzen, eta urrutiratzeari ekin nion.
|
|
|
—Bada, barka
|
ezazu
, baina ez dizut zipitzik ere sinisten.
|
|
|
Aurreratua nengoen Bakardade desertuan, eta, elurtean otsoen zain egondakoan bezala, erabat hartua neukan burua, harlauza batek galarazi egiten zidan zuzen pentsatzea. Esate baterako, ikusi katalexu hura, gogoratu gure bankete gauean Balantzategira jaitsitako zaldizkoak, eta ondorio garbia atera
|
nezakeen
:
|
|
|
—Jakingo da egunen batean, lagun. Lo egin
|
ezazu
, orain. Pentsu horrek ez du ematen oso elikagai digeritzen erraza, eta hobe lehenbailehen lokartzea.
|
|
|
Kopeta kiskaltzen neukala iruditzen zitzaidan, ezin nuela logikaz areago pentsatu. Esaldia Setatsuak buka
|
zezan
nahi nuen. Baina alferrik, berak ez zion ekiten, niri zegokidan osatzeko lana.
|
|
|
Hitz egingo dugu. Orain segi
|
ezazu
lotan —esan zidan berak.
|
|
|
Zer inporta dio basurdeari alfa izatea? Basurdeak gauza bakarra daki, mundua zabala dela, eta mundu zabal horretako edozein tokitara alde egin
|
dezakeela
; nahi badu iparraldera, nahi badu hego, eki edo mendebaldera. Eta aukera hori daukala jakiteak izugarrizko poza ematen dio basurdeari, gu bezalako jende morroiak behin ere ezagutuko ez duen bezalakoa.
|
|
|
Ordea erantzuna ezin
|
genezakeen
jakin, ezta munduko logika guztiarekin pentsatuta ere. Itxoin beharra zegoen.
|
|
|
Behi beltzok ukuiluan bilduta geunden berriro, eta, urduriegi pentsua jaten hasteko, aurrean neukan leiho saiateratik begiratzeari ekin nion, eta arreta guztiarekin begiratzeari gainera, handik ikus
|
nezakeen
laino basoan ideiaren bat aurkitu nahiz edo. Eta begiak leiho hartan bezala, etxe inguruko hotsetan neuzkan belarriak:
|
|
|
—Segi
|
ezazue
aurrera! Zuek errotan bizi zarete!
|
|
|
Mutilen herrian pasatako guztia ez dut esango. Nahita ere, ezinezkoa litzateke, zeren udako egun haietan sentitu eta ikasi nuen guztia ez bailitzateke entziklopedia batean kabituko; baina, hori alde batera, esan
|
dezakedan
guztia ere ez dut esango. Izanez ere, zergatik ibili luzamendutan, xehetasunez xehetasun, egia esaldi bakar batekin erabaki ahal denean?
|
|
|
Besterik esan beharrik ez dago. Eta laburtasun berberaz erabaki
|
dezaket
festa hartan bi behioi egin zigutena. Balantzategitik ezkutatutako adiskideei inbidia izan niela esatearekin, dena esana dago.
|
|
|
—Egia dukezu hori ere, Mo. Alde batetarik, ontsa duzu egun Jinkoak mirakuilurik egin ez
|
dezan
. Lourdesen egiten dituzu, bai, baina izigarri bakanka.
|
|
|
—Marmita hoiek ikus eta Eutropio sainduarekin gertatu zenaz orhoitzen nuzu, Mo. Nahi duzua konta
|
dezadan
–
|
|
2010
|
|
|
Hemen tolerantziaren eremuan lehen nobedade filosofikoa nabarmendu zen. Tolerantzia erlijioaren batasunaren edo estatuaren orekaren onerako onartu zenean zerbait aurreratu zen, baina arrazoi berberek askotan gauza bat eta kontrakoa defendatzeko balio
|
zezaketen
; erlijioaren batasuna eta estatuaren oreka berdin berdin erabili ahal ziren jazarpenerako.
|
|
|
Gizakia, hortaz, erlijioak atxilo zeukan kaiolatik atera zen eta bere kabuz pentsatzen hasi. Bidea zabalik zegoen arrazoimen horren erabilpenak ekar
|
zezakeen
aniztasuna onartzeko.
|
|
|
Errealitatera lotzen zuten kateak askatuz, ideia orokor batera kateatu zuen gizakia Kantek. Gizakia ahaltsua zen, bere kasa pentsa
|
zezakeen
, eta ezerk ez zuen determinatzen..., baina aldarri honek berak zamatu egiten zion jokamoldea, mugak ezarriz eta errealitate zati handiak ezkutatuz. Gizakia erlijio bakarraren diktaduratik, edo erlijioaren diktaduratik askatua zen, baina humanismo orohartzaile batera itzularazi zuen Kanten pentsamenduak.
|
|
|
Ezin da balore bat beste baten gainean ezarri, guztiak maila berean baitaude. Norbaitek bere bizitzarako nahi duen egitasmoa aukera
|
lezake
, kanpotik inork ezer esan gabe. Ezer ez da beste ezer baino hobea.
|
|
|
Bi jarrera kontrajarri hauek mailak dituzte, hala ere. Perfekzionismoak eduki trinkoak izan
|
ditzake
(demagun, Erdi Aroko kristautasunarenak bezalakoxeak) ala, bestela, balore arin eta guztientzat onargarriak bultza ditzake (autonomia moral hutsa indartzen dutenak, esaterako). Antiperfekzionismoak, bere aldetik, muga batzuk jarri behar ditu bizikidetza bermatuko bada (legearen agintea, bestearekiko errespetua...), eta muga horiek pisu morala daukatenez, gizakia ere ideia baten ildora bultzatuko du.
|
|
|
Bi jarrera kontrajarri hauek mailak dituzte, hala ere. Perfekzionismoak eduki trinkoak izan ditzake (demagun, Erdi Aroko kristautasunarenak bezalakoxeak) ala, bestela, balore arin eta guztientzat onargarriak bultza
|
ditzake
(autonomia moral hutsa indartzen dutenak, esaterako). Antiperfekzionismoak, bere aldetik, muga batzuk jarri behar ditu bizikidetza bermatuko bada (legearen agintea, bestearekiko errespetua...), eta muga horiek pisu morala daukatenez, gizakia ere ideia baten ildora bultzatuko du.
|
|
|
Alabaina, gizabanakoari begiratu beharrean taldeari begiratuz gero, talde bakoitzaren ongiaren ideia errespetatzea antiperfekzionismo modu bat izan liteke. Estatu neutral eta antiperfekzionista batek gizabanakoen bizitza egitasmoak ez ezik, taldeenak ere errespeta
|
litzake
.
|
|
|
Malgre tout, arrazoimenak aurrerapenak ere erakuts
|
ditzake
. Teknologiak gizakiaren bizimodua hobetu egin du eta bizikidetza bultzatu hainbat teoria filosofikoren bitartez.
|
|
|
Giza arrazoimenean konfiantza mugagabea jarriz, metafisika berri bat eraiki zuten. Gizakiek mintzamena duten aldetik, egiaren mamitzean parte har
|
dezakete
.
|
|
|
Gizakiek elkar ongi hartzeko zailtasunak non dauden ikusten asmatzen du. Kosmobisioaz hasiz gero nekez lortuko da adostasuna, beraz, hitz egin
|
dezagun
beste zerbaitez. Alabaina, jarrera honetan badaude hutsuneak.
|
|
|
Kulturak dena azaltzen duela esatera ailegatu gabe, Kymlickak, kulturaren garrantzia azpimarratzearekin batera, baldintza zorrotza eskatzen dio: gizabanako bakoitzak kultura barnean nahi duena (baita ez egotea ere) aukeratzeko ahalmena izan
|
dezala
. Horretarako, bereizketa terminologiko bat egiten du.
|
|
|
Kultura minoritario guztiak ez dira berdinak bizirauteko eskubideak eskatzerakoan, Kymlickaren ustez. Immigrazioak eska
|
dezake
eskubide liberalak errespetatuak izan daitezela, baina luke inolako eskubide nazionalik eskatu. Alegia, arrazoi ekonomikoengatik edo politikoengatik mugitu direnek lukete beren bizitza babesteko baino askoz eskubide gehiago eskatu.
|
|
|
denborak ere eskubide kultural eta nazionalak ematen dituela, ez lurraldetasun hutsak. Bizpahiru belaunaldiren buruan lehen migratzaile ekonomikoak izan direnek eskakizun kulturalak edo erlijiosoak aldarrika
|
litzakete
, eta, orduan, nork esango die ez dutela talde gisa inolako eskubiderik. Bertako minoriak eta kanpoko minoriak deiturak oso definizio ahulak dira ehun urteren buruan.
|
|
|
Orain, eta hemendik aurrera gero eta gehiago, etorkinen oinordekoen aldarrikapenak ugaritu egingo dira eta horiei irteera egokia ematea izango da erronka. Adibidez, Nafarroako etorkin hegoamerikarrek laster, botoa ez ezik, etxebizitzarako laguntza, edo egiten ari diren lantegi sozialaren aitortza berezia, edo kultura hegoamerikarren promozioa ere eska
|
dezakete
, denborak esango du. Eskakizun hauei entzungor egitea badago, aurka ere bai, edo guztien interesak bateratzen saiatu.
|
|
|
Okerrena eskakizunei legitimitatea kentzea izango litzateke, eta, kanpotik datozela eta, gizarte honetan nahasian eta asimilatuak behar dutela agintzea. Laster eskakizun horiek aldarrikapen tinko bihurtzeko bidea har
|
dezakete
eta gizarte oparoetan gertatzen diren eztanda sozialak ikusi.
|
|
|
Egokiago dirudi alderantzizko jarrerak: ikuspegi zabalena eta toleranteena aurren aurrenetik izatea eta, ondoren, nork bere baloreak umotu eta defendatzeko aukera izan
|
dezala
. Hartara, denak izango lirateke beren bizitza egitasmoa aurrera ateratzeko gauza.
|
|
|
Horrengatik, historian zeharreko pluralismo kasuetara begiratu bat emanez gero, ikaspen politak atera
|
ditzakegu
. Aurrenekoa:
|
|
|
jarrera toleranteak justifikazio desberdinak jaso zituela (teologikoak, politikoak, filosofikoak), haien arteko kontraesan gaindiezinik sortu gabe. Nago gaur egungo gizarte honetan pauso batzuk aurreratzeko moduan garela, eta lehen momentutik elkarren aitortzaren jarrera har
|
dezakegula
, okerragorik gertatu baino lehen.
|
|
|
Ilustrazioaren oinordekoak liratekeen ideia sinple bezain astunen karietara jokaera politiko bateratzailea zabaldu da, salatzen duen bekatua bere oinarrian duelarik. Alegia, eskatzen duena zera da, identitate juridiko bakar bat har
|
dezagun
, identitatea eratzerakoan hizkuntzak, etniak, sexuak edo dena delakoak betetzen duen lekua identitate juridiko horrek bete dezan modu esklusiboan. Ez dira konturatzen, ordea, identitate mota berri bat eraikitzen dutela, eta horrek besteek sor litzaketen antzerako arazoak sortzen dituela, gu/ besteak eskema ezaguna berdin berdin erabiltzen duelako.
|
|
|
Ilustrazioaren oinordekoak liratekeen ideia sinple bezain astunen karietara jokaera politiko bateratzailea zabaldu da, salatzen duen bekatua bere oinarrian duelarik. Alegia, eskatzen duena zera da, identitate juridiko bakar bat har dezagun, identitatea eratzerakoan hizkuntzak, etniak, sexuak edo dena delakoak betetzen duen lekua identitate juridiko horrek bete
|
dezan
modu esklusiboan. Ez dira konturatzen, ordea, identitate mota berri bat eraikitzen dutela, eta horrek besteek sor litzaketen antzerako arazoak sortzen dituela, gu/ besteak eskema ezaguna berdin berdin erabiltzen duelako.
|
|
|
Alegia, eskatzen duena zera da, identitate juridiko bakar bat har dezagun, identitatea eratzerakoan hizkuntzak, etniak, sexuak edo dena delakoak betetzen duen lekua identitate juridiko horrek bete dezan modu esklusiboan. Ez dira konturatzen, ordea, identitate mota berri bat eraikitzen dutela, eta horrek besteek sor
|
litzaketen
antzerako arazoak sortzen dituela, gu/ besteak eskema ezaguna berdin berdin erabiltzen duelako. Eskuarki, jarrera ilustratu hau gutxiengoen eta disidentziaren txikitzailea izan da, bere ustezko nagusigoaren ondorioz harrokeriaz jokatu izan baitu.
|
|
|
Filosofian erlijioaren nagusigoa ahultzeko bidea egiten hasia zen, eremu sekularra indartuz, eta testuen interpretazio zabalagoa bultzatuz. Norbere iritzia ezezik, besteenak ere kontuan hartzekoak izan zitezkeen, arrazoimenaren erabilpenak emaitza diferenteak eman ahal
|
zitzakeelakoan
. Tolerantzia kontzeptuaren lehen harria jarrita zegoen.
|
|
|
" Gizakiaren borondatea zenbat eta behartuago, orduan eta kontrago", 1576an Jean Bodinek idatzitako hitzetan. Erlijio desberdinen onarpenak helburu praktikoa zuen, alegia, estatuak iraun
|
zezan
. Gogoan izan adibide hurbileko bat:
|
|
|
Garai bateko erlijioen paletaren zabaltzea gaurko erlijio, pentsakera eta ohitura desberdinen zabaltzearekin aldera liteke. Norbaitek esan
|
lezake
konparazio hau gehiegizkoa dela, erlijio askatasuna zein pentsamendu askatasuna mendebaldeko lorpenak direla jada, eta arazoak laizismo zorrotzarekin ebatz daitezkeela, hau da, eremu publikotik erlijioa erauzi egin behar litzatekeela eta kito. Banaketa hau, ordea, ez dago hain garbi.
|
|
|
Dena onartzea ere badago; alegia, gizarteak berak aukera
|
ditzala
aurrera doazen diferentziak. Nolabait, A. Smithek merkatuan ikusten zuen autorregulazio ahalmen hura, esku ezkutu hura, maila kulturalera, erlijiosora edo sozialera zabal dadila eskatzea ere badago.
|
|
|
Nolabait, A. Smithek merkatuan ikusten zuen autorregulazio ahalmen hura, esku ezkutu hura, maila kulturalera, erlijiosora edo sozialera zabal dadila eskatzea ere badago. Mundualizazio garai honetan utz
|
dezagun
nork bere indarra erabil dezan bere ohiturak eta pentsamoldeak defendatzeko. Alabaina, jakina da babesik gabe iritziek zori anitza jasan dezaketela, aurrera egin dezakete... edo atzera.
|
|
|
Nolabait, A. Smithek merkatuan ikusten zuen autorregulazio ahalmen hura, esku ezkutu hura, maila kulturalera, erlijiosora edo sozialera zabal dadila eskatzea ere badago. Mundualizazio garai honetan utz dezagun nork bere indarra erabil
|
dezan
bere ohiturak eta pentsamoldeak defendatzeko. Alabaina, jakina da babesik gabe iritziek zori anitza jasan dezaketela, aurrera egin dezakete... edo atzera.
|
|
|
Mundualizazio garai honetan utz dezagun nork bere indarra erabil dezan bere ohiturak eta pentsamoldeak defendatzeko. Alabaina, jakina da babesik gabe iritziek zori anitza jasan
|
dezaketela
, aurrera egin dezakete... edo atzera.
|
|
|
Mundualizazio garai honetan utz dezagun nork bere indarra erabil dezan bere ohiturak eta pentsamoldeak defendatzeko. Alabaina, jakina da babesik gabe iritziek zori anitza jasan dezaketela, aurrera egin
|
dezakete
... edo atzera.
|
|
|
Dena onartzeko prest dagoen jarrera boluntarista honek liberalismo ekonomikoak jaso izan duen kritika berbera jaso
|
lezake
: ez dago merkatu librerik, ezta gizarte librerik ere, arau moralik ez badago.
|
|
|
Eremuen banaketa ez da bereziki istilutsua hainbat arlotan. Kultur aniztasunak dakartzan joerek ohituretan, janarietan, janzkeretan edo eguneroko bizimoduan arazoak sor
|
litzakete
, baina ez beste edozein gizataldek sortzen dituenak baino gehiago, esaterako, gazteen eta edadetuen artekoek baino gehiago. Askotan diferentzia arruntenek eragin soziologiko handiagoak dituzte beste ezaugarri sonatu batzuek baino.
|
|
|
Rawlsek ez du nahi teoria guztiak gai metafisikoetan denak bat etortzea, ezinezkoa ikusten baitu. Hori baino helburu apalagoa du; alegia, doktrina metafisiko eta erlijiosoen artean adostasuna ezinezkoa denez, teoria politiko batek izan
|
dezala
aukera gehienen adostasuna eskuratzeko. Helburua apalagoa izanagatik, ez da gutxiestekoa.
|
|
|
Egia/ gezurra eskema totalitarioaren aldean posmodernoek eskema polibalentea onartzen dute: ez dago gauzak azaltzeko modu bakarra, nork bere errelatoa erabil
|
lezake
errealitatea azaltzeko. Eszeptizismoa baino gehiago irizpiderik eza da posmodernitatea.
|
|
|
Lehenik eta behin, ez da saiatzen teoria metafisikoak eta erlijiosoak elkarren artean konparatzen. Nolabait ebatzi behar, ordea, haien arteko diferentziek sor
|
litzaketen
istiluak. Irteera rawlsiarra ezer hobetsi beharrean guztiei onargarria zaien antolaketa politikoa sendotzea da.
|
|
|
Adostasun honen lehen edukia berak irudikatutako lehen printzipioa izango da, hau da, guztiek ahalik eta askatasunik handienak izatea. Gero denborarekin beste batzuetara hel liteke, besteak beste, gizaki guztiek gutxieneko bitarteko materialak izan
|
ditzatela
, adibidez. Hemen dirau oraindik ere askatasuna eta berdintasuna uztartzeko hasierako kezka teorikoak.
|
|
|
...; Egoera hobetzeko esperantzarekin hona datozen etorkin euskal nafarretariko batzuk abaildu egiten dira lanaren dorpeaz, eta, euren zoritxarrean, begiak itzultzen dituzte une malerus batean abandonatu zuten urruneko lurraldera; amultsuki gogoratzen dituzte han utzitako aita, ama eta anai arrebak, berauek baitira munduko bakarrak haien zorte negargarriaz ardura daitezkeenak eta zeintzuengandik jaso
|
baititzakete
premiazko arta eta zaintza.
|
|
|
Arrazoiz uste izan
|
genezake
haien senideen egoera ez dela nasaia izango, eta ez dutela premiazko baliagairik edukiko gaixoak behar duten guztiaz hornitzeko, zeren hala balitz ez baitzuten urratuko Ameriketarako bidaia fortuna bila. Egoera horrela, horrelakoxea izaten baita, zein babes, zein sokorri nahi dute sorterrian topatu?
|
|
|
Tamalez, horrelako kasuen adibide asko aipa
|
genitzake
hemen, baina ez dugu egingo artikulu hau ez larregi luzatzearren, aldizkari honetako irakurleek badute-eta berorien berri.
|
|
|
Bigarren ortodoxia guztiz antagonikoa da. Mariano Salaberria idazle donostiarraren formulazio telegrafikoa ekarriko dugu hona, 1915ekoa, baina beste askorena ere aipa
|
genezakeen
:
|
|
|
Baina, deigarriena da, bigarren ortodoxia horren abiapuntuan zer eta darwinismoa dagoela, zeren urte horietan uste baitzen hizkuntza batzuk bestetzuk baino hobeak zirela, garatuago zeudela, eta hautespen naturalaren ekintzari aupada eman behar zitzaiola, hizkuntza baldarrak albait arinen ezaba
|
zitzan
, euskara gure kasuan. Jakina, ikuspegi horretatik euskarak, traketsaren traketsaz, ez zeukan zer egiterik eta enbarazutik kentzea zen hoberena.
|
|
|
Lafitteren idatzizko hirugarren erantzun bat askozaz geroagokoa ekar
|
genezake
hona, 1974koa" Mende huntako Euskaldun idazleen pentsa bideak", baina uste dut nahikoa dela orain arte adierazitakoarekin. Edozelan ere, Haeckel i dion ezinikusia Piarres Lafittek darwinismoari berari proiektatu zion, eta gerora Herria astekaria erabili zuen nolabaiteko kreazionismoa zabaltzeko:
|
|
|
Erdarazko zatiak 103 orrialde ditu; ostetik doan euskarazkoak 95 Dirudienez, Beasaingo Leonardo Zunzunegi moldiztegian argitaratu zen. Liburu horren helburua zen erakustea euskal gazteak ezkondu bitartean nola gorde
|
dezakeen
erabateko abstinentzia. Sexu barau hori zaila da, baina ezinezkoa ez.
|
|
|
Floreanan Darwinek topo egin zuen, ez Villamil jeneralarekin pentsa
|
genezakeenez
, baizik eta haren ordezkoarekin, Nicholas Lawson ingelesarekin, orduko gobernadoreorde eta preso koloniaren arduradunarekin. Berorrek hainbat argibide eman zizkion.
|
|
|
Badago, baina, Lawson gobernadoreordeak Darwini emandako beste datu bat oraingo honetan are eta interesgarriagoa suertatuko zaiguna. Lawson jaunak esan zionez, artxipelagoko dortokak nahikoa desberdinak ziren irlarik irla, eta, dirudienez, dortokaren oskolari so eginez erraz ezagut
|
zezakeen
zein irlatakoa zen aurkezten zioten apoarmatua. Antzeko zerbait gertatzen zen artxipelagoko gainerako espezieekin ere.
|
|
|
Bigarren urrats horretan, bai zoriak eta bai halabeharrak dute zeresana. Argi dago momentuko baldintzetara ondoen adaptatuek edukiko dutela superbizipenerako probabilitate gehien, baina, bestalde, makina bat gertaerak uholde, erupzio, bisuts, tximista... hil
|
ditzake
ale txit egokiro moldatuak.
|
|
|
Jakina, hautespen naturalaren inplikazio filosofiko eta erlijiosoak direla-eta hainbat eta hainbat eztabaida piztu ziren, baina ez dugu hemen haien kronikarik osotuko. Esan
|
dezagun
bakarrik, Beagle itsasontzian sartu aurretik apaiz joatekotan egon zen Charles Darwin hura, geroago eta sinesgogorrago bihurtu zela, mundu zabaleko naturaren behaketa eta azterketak ezari ezarian higatu eta lorrindu egin zuela haren kredoa, eta, azkenik, hautespen naturalaren ohartzeak guztiz amatatu zuela geratu zitzaion fede apurra. Abiapuntuko gizon gazte sinestuna, fedebakoagoa bilakatu zen urteak aurrera joan ahala, eta, ohartzeke, Huxley lagunak asmatutako" agnostiko" berba esanguratsuan hartu zuen aterpe, zeren eta, emazte maite eta sintsarekiko begiruneagatik, oso gogor egiten baitzitzaion" ateo" erabiltzea bere buruaz aritzeko.
|
|
|
Armand David apaiz lazarista 1861ean bidali zuten Pekinera misiolari, hogeita hamasei urterekin, eta hasiera batean txinera eta bertako ekanduak ikasten aritu arren, oso laster hasi zen inguruetatik joan etorri txikiak egiten, ehunen bat kilometrotakoak, ibilaldi horietan bilduma zoologiko eta botaniko oso interesgarriak eskuratu zituelarik. Izan ere, Txinara Pariseko Natur Zientzietako Museoko irakasle askoren enkarguekin iritsi zen, bertako fauna eta florako aleak bildu eta Frantziara bidal
|
zitzan
. Museoko adituak txundituta geratu ziren laster.
|
|
|
Sekulako pagotxa eurontzat. Kontuak horrela, aita lazaristen buruari Armand David ataza ebanjelikotik libera
|
zezala
eskatu zioten, lan naturalistikoetan murgil zedin buru belarri. Eta halaxe, 1866tik aurrera Armand David bidazti bilakatu zen Zeruko Inperioan barrena laginak eta datuak hartzeko Pariseko Natur Zientzietako Museoaren kontura.
|
|
|
non urregorria, non zilarra, ikatza non, non beruna edota kobrea, eta zein eratan ustiatzen ziren. Garai horretako esplorazio britainiarrei buruz esan ohi dena errepika
|
dezakegu
hemen ere, alegia, zientifikoa bainoago helburu nagusia militar edota geopolitikoa izan zela. Armand Davidek berak behin idatzi zuenez, zientziarentzat egiten zuen lan, eta aberriarentzat aldi berean.
|
|
|
Horrela azalduta ez da erraza suertatzen ulertzea zer dela-eta erantzun
|
ziezaiokeen
Frantziak darwinismoari era horretara. Ez da ahaztekoa Lamarck en eskutik Frantzia pioneroa izan zela eboluzioaren hipotesia plazaratzen, eta, modu berean, pentsatu egin genezake Frantziak Darwinen sasoiko nazioarteko komunitate zientifikoaren erpinean irauten zuela, Claude Bernard eta Louis Pasteur-en aurkikundeen onarpen zabalari esker.
|
|
|
Horrela azalduta ez da erraza suertatzen ulertzea zer dela-eta erantzun ziezaiokeen Frantziak darwinismoari era horretara. Ez da ahaztekoa Lamarck en eskutik Frantzia pioneroa izan zela eboluzioaren hipotesia plazaratzen, eta, modu berean, pentsatu egin
|
genezake
Frantziak Darwinen sasoiko nazioarteko komunitate zientifikoaren erpinean irauten zuela, Claude Bernard eta Louis Pasteur-en aurkikundeen onarpen zabalari esker. Orduan, zergatik egin zion ez entzunarena Darwini?
|
|
|
Floreana delako hori Galapagos irletako bat da, Ozeano Pazifikon. Izenak, pentsa
|
genezakeenaren
kontrara, ez du deskribatzen Hegoaldeko Itsasoetako uharte betiberde eta loretsu bat, eta, izan ere, Juan Jose Flores presidentearen ohorez bataiatu zuten horrela, 1832an, Ekuadorrek artxipelago osoaren jabegoa hartu zuenean. Floreana izenaz gainera, irla horri Santa Maria esaten diote ere beste mapa batzuetan, eta bai halaber Charles island ingelesezko kartografietan.
|
|
|
Batetik, Galapagos irletan ustezguanoa aurkitzen zen erruz, eta horrek erakarri zuen potentzia handien arreta. Gogora
|
dezagun
, Peruko guanoa 1839an sartu zen Ingalaterran lehen aldiz, eta laster hedatu zen Europa osorantz, ongarri gisa erabiltzeko. Artxipelagoaren kokapena, bestetik, balio estrategiko apartekoa bihurtu zen, Panamako kanalaren proiektuak aurrera egin zuen neurrian.
|
|
|
Ezaugarri faboragarriek" aldeko" hautespena jasaten dutela esan ohi da, eta geroago eta ale gehiagok aurkeztuko dituzte populazio barruan. Egokitasun ebolutiboa handitu
|
dezaketen
ezaugarrien adibidea, kasurako, ugalkortasunaren emendioa izan daiteke. Aitzitik, hain onuragarria ez den edo deletereoa den alelo bat edukitzeak dakarren gaitasun ebolutibo makalak, azken batean, alelo hori urriago bihurtzea ondorioztatuko du, zeren eta, ezaugarri desegokiek" aurkako" hautespena jasaten baitute, eta, hortaz, populazio barruan geroago eta ale gutxiago egongo dira ezaugarri horrekin.
|
|
|
Armada ez egiteko, ihes joan
|
nintzan
Ameriketa heltu, bi sos sakoletan.
|
|
|
Guayaquil herrian, lanean hasi
|
nintzan
Saltegi bat zabaltu, portu famatuan Afera aberatsak egiten nuntuan Eta jaun handiekin, agitzen usuan.
|
|
|
—Eskuara ken, zer zuzenez? Eta gero azkenean, kenduz, ez othe
|
ginezake
irabaz baino gehiago gal?
|
|
|
Biltzar katoliko horretan, besteak beste John A. Zahm apaiz amerikarra mintzatu zen, eta eboluzioaren eta dogma katolikoaren arteko bateragarritasuna aldeztu zuen; nolanahi, urtebete geroago elizak liburu debekatuen indizean inkludituko zion Evolution and dogma (1896). Gogora
|
ezazu
Armand David pandaren aitak hitzaldi iskanbilatsua eduki zuela Parisen egin zen lehendabiziko biltzar katolikoan, 1888an, darwinismoaren aldeko bere datuak erakutsiz. Ez dakit Larreko k zer nolako parte hartzea eduki zuen laugarren eta kongresu horretan.
|
|
|
Bi biok, baina, irizkide ziren eta ez zuten eboluzionismoa onartzen inolaz ere. Biblian datorrena hartu behar da hitzez hitz. Gotzon Urrutiari zuzendutako erantzun artikulu bateko lerro batzuk berreskuratu nahi ditut, erabilitako argudioen nondik norakoa dasta
|
dezazun
:
|
|
|
" Nik ez dut esaten sorkari kaxkarragoetan mota aldatze ori gerta ez ditekenik eta eintsu bateangertatu ez danik; baiñan Adan’en gorputza tximu edo matxango batengandik etorri zitekela? Adan eta gu bakarrik ba’gina gizadi, nonbait or
|
litzake
oraino: ez lidake ainbeste eragingo; baiña lesukristo gure launa gizon danez olako guraso likits batengandik etorria izatea, itsuskeri zaida.
|
|
|
Ez dakigu gorputzaren sortze berezi ori zelan aitu bear dan; eta Idazteuneko" lurreko buztiñez" esaera horrek ez dau esan nai Jainkoak berak bitarteko barik egiña danik. Giza gorputza tankeratu al izateko izadiko billaka indar ori be Jainkoarena
|
litzake
, eta ori aitortu ezkero, ezin esan giza gorputza billakaeraz sortua dala esatea galazota dagoanik. Are gitxiago, baldin gogoa ta gorputza alkartzerakoan Jainkoak gorputzari bere eskualditxoren bat ipiñi eutsala esan badaigu".
|