|
2003
|
|
|
Herritarrek, euskaldun edo gipuzkoar, subjektu aktibo gisa, bere iragana ezagutu beharra zeukaten, uneko egoera hobeto ulertu eta nola jokatu jakiteko. Muñagorriren bertsoen kasuan, Gipuzkoaren eskubide foralen jatorri historikoa azaldu nahi zen (ohiko historiografiaren araberakoa), hurrengo bertso batzuetan uneko erreibindikazioa ere Foruetara mugatu behar zela
|
esateko
. Izan ere Muñagorrik, karlisten eta liberalen artean hirugarren talde bat, foruzalea, aurkeztu nahi izan zuen.
|
|
|
Guztiz asco eta chit gogoangarriac dira, gure guraso ernai azcarrac itsasoz ta leorrez eguindaco azaña andiac, beren seme languille prestuac itsu ta gor arquitcen badira ere, norc arguitaratu ezdutelaco beren jaiotzaco itzcuntz Euscarazco garbian. [...] Guipuzcoaco necazari ondraduai leguez ta bidez zor ziozcaten gauza balio andico oec ondo adierazteco, nai ta naizcoa da, bada, bularrarequin batean mamatu izan zuten itzquera gozoan itzeguitea; bestela egon bearco dute beti barau gorrian[...] ¿ Nola aldateque, bada, Guipuzcoaco necatzalleac ondo aditutcea erdaraz
|
esaten
diran gauzac, baldin ezpadute itzcuntza bera icasi Greciatarrena baino gueiago? 68
|
|
|
Iztuetak argi zekusalako euskaldunak Gipuzkoako biztanleriaren gehiengo handia zirela, Gipuzkoaren oinordeko legitimoak, eta beraz ez zela bidezkoa haiek baztertzea eta beren historia jakinarazi gabe edukitzea. Lehen
|
esan
dugunaren ildoan, Iztuetak herritar euskaldunei protagonismoa aitortzen zien, eta eskubidedun subjektu gisa beren historia ezagutarazi beharra zekusan. Propioki euskaldunentzako diskurtso historiko berezitu bat sortu barik, Probintziaren bizitza publikora, diskurtso historiko ofizialera inkorporatu nahi zituen herritarrak, baina herri hizkuntzan egindako narratiba baten bidez. Gainera Gipuzkoako biztanle hauen hizkuntza eta Probintziaren etorkizuna estuki loturik ikusten zituen:
|
|
|
batetik Espainiako Real Academia de la Historia k zein J. A. Llorente erudituak, Foruen aurkako lanak idatzi zituzten, erregearen zerbitzuan; eta bestetik foru erakundeei lotutako Aranguren y Sobrado eta Novia de Salcedo modukoek euskal erakundeen apologiak70 Iztuetaren obra testuinguru horretan kokatzen da, Foruen aldeko bandoan, baina berezitasun batekin: euskaraz idatzi zuela, eta ez Espainiako botere zentralei arrapostu emateko, baizik,
|
esan
bezala, Gipuzkoa bertako herritarrei zuzenduz. Izan ere, herritarren kontzientziazio, bai linguistikoa, bai historikoa, beharrezkoa ikusi bide zuen Iztuetak.
|
|
|
Xede horiekin koherentzian eskolan euskara erabili beharra ere aipatzen zuen. Hala ere, bere historialari gaitasun apalaz jabetzen zen, eta premia larri bati erantzun beharrez idazten zuen,, uste oso osoarequin, ezen, izango aldala Guipuzcoatar ernairen bat, nic
|
esaten
ditudan moldacaitzqueri ta uts aldiac egoquitu ta beteric, igoco dabena condaira balioso au goienengo mallara.? 71
|
|
|
Iberia, Cantabria, Eskal Herriac, Eskal Herri bakhotcha eta hari darraicona 5000 bertso lerrotako poema liburua argitaratu zuen (240 orrialdetan). Olerki luze hau, Koldo Mitxelenak
|
zioenez
, ez zen konposaketa epiko edo epopeia bat. Aitzitik herritarren usadio, bizimodu eta gertaeren hainbat xehetasun entretenigarriz osaturik zegoen.
|
|
|
Itxura batean Iztuetaren xede berberak ematen zuten, baina bazen alderik. Hiribarrenek
|
zioenez
, Iparraldeko euskal haurrek eskolan frantses historia kontu batzuk ikasten zituzten (erregeen historiak eta). Iztuetak ez zuen antzekorik inon aipatzen:
|
|
|
Lan historiografiko gisa aski topikoa izan arren (kantabrismoa, iberismoa,...), Hiribarrenen lanerako erreferente izan zela pentsa daiteke (erkaketa sistematiko bat egitea interesgarria litzateke). Izan ere, Hiribarren Xahorekin harremanetan hasi zen garai honetan, eta erlijio auzian aldenduta ibili baziren ere, gainerakoan adiskide izan ziren (Escaldunak lanean
|
esaten
zenez. Atharraztic ilkhitzen Chaho yakinsuna,/ Beira balu fedea, Escaldun lehena? 89 Hiribarrenek zion begiramena erakutsiz). 90
|
|
|
Izan ere, poesia ez zen forma literariorik egokiena historia lan bat bere aparatu kritikoaz aurkezteko. Eta hola, bertso artean egiten zituen autore klasikoen (Estrabon, Diodoro) eta egungo jakintsuen (Humboldt, Ampero) aipuek, ezin
|
zioten
seriotasun historiografikorik eman forma poetikoak zamaturiko lan honi. Euskaldunentzat herrikoia zen forma narratibo batean (hitz neurtuz) idatzi nahirik, historiografiaren moldeetatik irten zen Hiribarren.
|
|
|
1858an, esate batarako, Alexander Meabe delako Hegoaldeko batek Erromanoak euskaldunen guduan izeneko lana aurkeztu zuen. Eta urte berean, Indianotegi zeritzon Iparraldeko batek, hola
|
zioen
bertso batean: –Beti fier, leal eta kortes/ Eskalduna kantabre da sortzez,/ Izena du xoilki kanbiatu,/ Bainan ezta arraza mendratu.?
|
|
|
Nolanahi ere, euskal festetako bertso eta poesiek, kontzientzia historiko horrek euskaldunen artean zuen hedaduren erakusgarri eta eragile ziren.95 Alta, historia generoko olerki hauek, nekez kontsidera ditzakegu euskarazko historiografia. Gehiago dira kontzientzia historiko baten agerpen literarioak, historiografia lanak baino.96 Gauza bera
|
esan
daiteke, XIX. mendetik ugaldu ziren kantu historiko apokrifoei buruz: Garay de Monglave k 1835ean, aurkitu?
|
|
|
Eta euskaraz ez idaztearren mintzaira hau kultur hizkuntzen kontzertutik kanpo geratzen ari zen(, causa honegatic guelditzen da abaturic eceyn reputacione vague eta berce nacione oroc uste dute ecin scriba dayteyela lengoage hartan nola berce oroc baitute scribatzen beryan?). Etxeparek euskara beste hizkuntzan mailan ikusi nahi zuen; euskaldunak euskaldun gisa munduaren aurrean harrotasunez ager zitezela(, heuscara ialgi adi mundura?,, heuscaldun den guiçon oroc alcha beça buruya/ Eci huyen lengoagia içanenda floria?,...). Finean, eta egungo hitzekin
|
esanez
, euskaldunentzako autoerreferentzialtasun bat sortzen ari zen, euskarazko narratiba bat hasten,, idazkerarik eta historiarik gabeko euskalduna, ren topikoa gainditzen. Ez da euskarazko historiografiaren hasiera, baina bai euskarazko historiografia abiatzeko beharrezkoa den hizkuntza idatziaren sorburua eta norberetasun kontzientziaren abiapuntua.
|
|
|
Bere garaiaz gogoeta egin eta ekinbide bat proposatzen zuen. Hola
|
zioen
Testamentu Berriko hitzaurrean:
|
|
|
Goihenetxeren arabera, hitzaurre horrek, hastapen gisa, identitate nazional aldi berean euskaldun eta nafar baten hazia izan zezakeen17 Batetik, Nafarroa Garaia galdu eta mende erdira idatzitako testu honetan, Satan
|
esatean
, akaso Gaztela katoliko eta usurpatzaileari egiten zitzaion erreferentzia, haren aurkako gerra proposatuz; eta beraz nafartasun militante bat erakutsiz. Ala, beharbada, Nafarroa Beherean kalbinismoaren aurka zeuden bertako zenbait jauntxo katolikoz ari zen, edozein kasutan inplizituko nafartasun eredu protestantea aldarrikatuz.
|
|
|
Bestetik, Leizarragak. Heuscaldunac berce natione gucien artean ezgarela hain basa?
|
esatean
bere burua euskaldun gisa agertu eta euskaldungoak egokitze kultural bat egin beharra (idazkerara heltzea) eskatzen zegoen, atzean ez geratzeko. Leizarragak kontzientzia bide zuen, maila idatzira igaro ezean, herri bat ahozko tradizioekin eta usadioekin soilik, ez zela gainerako nazio modernoen mailan geratzen, baizik azpirago, basati mailan.
|
|
|
Hazia
|
diogu
, zeren XVI. mendean ez zeuden identitate propioki nazionalak, egungo zentzuan. Orduko protoidentitate hark (protestante, nafar eta euskaldunak) Aro Berri osoan iraun izan balu, orduan bai, XIX. mendera heltzean akaso posible izango zen egiazko identitate nazional bilakatzea.
|
|
|
Izan ere, Goihenetxek
|
dioskunez
, Ernazimenduan, herri hizkuntzek, monarkia eta erakunde batzuekin aliaturik egin zuten beren kultur garapena, historia, geografia eta linguistika biltzen zituen prozesu bat hasiz (akademien, unibertsitateen, gramatikarien, eta erakundeen bidez). Hau da, kultura jasoa, tartean historiografia?
|
|
|
Hola, XVII. mendeko euskaldunak testuinguru horretara moldaturik aurkitzen ditugu. Axularren 1645eko Guero obra ezagunaren hitzaurrean, adibidez, Bertrand Etxaus Baionako apezpiku izanari egindako eskaintzan, zera
|
esaten
zaio:
|
|
|
Hola sortu ziren lapurtar eta zuberotar idazleak, zeinak historiaren ulerkera katoliko eta erregezalea agertu zuten, non Frantzia euskara errespetatzen zuen monarkia eleanitz gisa ageri zen (horixe adierazten dute Etxeberri Ziburukoaren 1627ko bertso batzuek: . Eçen Errefrauac
|
dio
Erregueen ohorea/ Dela, hañitz mihitaco sujetac içatea, eta. Erregueac behar ditu defendatu gendeac,/ Hizcuntça batecoac hain vngui nola berçeac.? 27).
|
|
|
Hola, Axularrek euskarari buruz zera aipatzen zuen: , badirudi ecen bertce hitzcuntça eta lengoaya comun guztiac bata bertcearequin nahasiac direla, Baiña euscara bere lehenbicico hastean eta garbitasunean dagoela.? 28 Eta Etxausi eskainitako hitzaurrean
|
esaten
zenez: –Çu içan çara, eta içanen çara, euscaldunen ohorea, habea, iabea, sostengua eta cantabres fina, naturala eta eguiazcoa? 29 [gure etzana]; eta aurrerago:
|
|
|
Esaldi xume horietan, Hegoaldeko euskal apologisten ideiak laburturik errepikatzen ziren. Hasteko, euskara hizkuntza nahasgabea, bere lehenbiziko garbitasunean mantentzen zela
|
zioen
Axularrek, iraganeko jatorri sakonei erreferentzia eginez. Ildo berean, uneko euskaldunak behinolako kantabriarrekin identifikatzen zituen.
|
|
|
Gainera Etxaus bezalako euskaldun onak, kantabres finak, bere etorkiaren, bere arrazaren eta bere leinuaren ezaugarriei eusten zion denboran zehar. Goihenetxek
|
dioen bezala
, ikuspegi horretan garai historikoen bilakaera desagertu eta euskararen eta euskaldunen arketipo bat sortzen zen, Tubalen garaitik aldagaitza31 Axularrek ez zuen auzi hau gehiago landu, baina argi dago inplizituki diskurtso historiko kantabristarekin bat egiten zuela. Eta Iparraldean, laster ikusiko dugunez, ez zen bakarra izan.
|
|
|
Jatorria erromatar garai aurrean zuen berbeta mintzatzen segitzeak, euskaldunen izate zaharra eta iraupen aldagaitza justifikatzen zuten. Diskurtso horretan, Goihenetxek
|
dioen
legez, euskarak historia jaten zuen: erudizioa eta zientzia historikoen metodoak erabili barik (iraganeko agirien azterketa), hizkuntzalaritzaren ildotik jotzen zen gehien bat (euskararen barne perfekzioa deskribatuz, Espainian zehar barreiaturik zeuden ustezko euskal toponimoak analizatuz...).
|
|
|
–Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen. Eta hein horretan ez bazen originalegia izan, mito kantabristak euskaraz garatzean
|
esan
daiteke aurreneko euskarazko historia lana idatzi zuela, aurreneko narratiba historikoa euskaraz, Klaberiak bere bertsoan eskatzen zuen huraxe; beti ere, diskurtso kantabrista hauek historia generokotzat har daitezkeen heinean, esan dugunez nahiko atenporalak eta beraz historikotasun gutxikoak baitziren.
|
|
|
–Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen. Eta hein horretan ez bazen originalegia izan, mito kantabristak euskaraz garatzean esan daiteke aurreneko euskarazko historia lana idatzi zuela, aurreneko narratiba historikoa euskaraz, Klaberiak bere bertsoan eskatzen zuen huraxe; beti ere, diskurtso kantabrista hauek historia generokotzat har daitezkeen heinean,
|
esan
dugunez nahiko atenporalak eta beraz historikotasun gutxikoak baitziren.
|
|
|
Azken obra honetan hainbat hitz teknikoren euskarazko ordainak azaltzen zituen, adibidez, historia?
|
esateko
kondaira hitza proposatuz, eta era horretara, inplizituki, euskarazko narratiba historiko bat abiatzeko oinarriak finkatzen ari zen.43 Hala ere, Larramendik erdaraz idatzi zituen bere lan historiko apologetikoak: De la antigüedad y universalidad del Bascuence en España (Salamanca, 1728), Discurso histórico sobre la antigua famosas Cantabria (Madril, 1736); eta argitaratu gabeko beste zenbait.
|
|
|
Essai sur la noblesse des basques, pour servir d, introduction à l. Histoire générale de ces Peuples (1785ean argitaratua). Lan honek ere Iparraldeko nobleen estatusa euskal mitoen bidez defendatzen zuen, baina bide batez, tituluan
|
esaten
zen bezala, euskaldunen historia orokor baten sarrera izan nahi zuen (mugaren bi aldeak hartuz). Lan honek eta gisa honetako beste batzuk (Polvarel enak) euskal nobleziaren prerrogatibak defendatu nahi zituzten erregearen aurrean eta gora igotze bidean zegoen Hirugarren Estaturen aurrean.48 Historia hauek guztiak frantsesez idatzi ziren.
|
|
|
XIX. mende hasieran euskaldunen artean egon zitekeen kontzientzia historikoaz, lekukotasun interesgarria utzi zuen Wilhelm von Humboldt prusiar hizkuntzalariak. Bere 1817 urteko liburu batean
|
zioenez
:
|
|
|
Dakigunetik hau da euskaraz idatziriko aurreneko liburua. Eta historia idazkiarekin hasten bada,
|
esan
dezakegu Etxeparerekin euskaldunak (batzuk behintzat), euskaldun gisa, definitiboki sartu zirela historian. Alta, gure gaia euskarazko historiografia da.
|
|
|
Obra beraren planteamendu orokorrak, baina, zerikusi zuzena du gure ikergaiarekin.
|
Esan
dugu historia idazkiarekin hasten dela. Eta Etxepareren kasuan, euskarazko aurreneko liburua argitaratzean, abiapuntu horretaz kontziente zela ematen du.
|
|
|
Goihenetxek
|
dioen
legez, XVI. mendetik euskara kultur hizkuntza bihurtzeko saioa soma daiteke. Etxepareren hitzaurrean salaketa argia egiten zen:
|
|
|
Bestalde, Caro Barojak (1981), Larramendiren hiztegiko lexiko espezializatu gehiena halabeharrez asmatua dela kuestionatuz, planteatu izan du hitz horietako askok Antzinako Erregimeneko kontzeptuak eta garaiko errealitate historikoak islatzen dituztela, gerora, errealitatearen aldaketak, hitz horien erabilera eza eta desagerpena ekarri bide badu ere. Gure aldetik, Larramendiren hitz guztiei fede eman ez arren, bat gatoz Caro Barojarekin auziak hobeto aztertzea merezi duela
|
esatean
, hortik, agian, euskaldun historialariontzat baliagarri izan daitekeen lexiko interesgarria berreskura dezakegu eta.
|
|
|
Gure kasuan,, euskarazko historiografia? egun definituriko gaia dela
|
diogun
heinean, azken urteotan euskaraz idatzitako historia lanak biltzera, aztertzera eta horren inguruko arazoak eta erronkak jorratzera muga gintezkeen. Baina historiografia lan bat ez litzateke egiazko historiografia, oraingoak ez ezik antzinagoko lanak ere ikuskatuko ez balitu.
|
|
|
Era berean, J. R. Etxebarriak (2002), euskarazko prosa zientifikoari dagokionez mugarria XIX. mende amaieran kokatzen du.Ñabardura zera da, azken honek muga Sabino Aranaren proiektu politikoaren agerrerari lotzen diola, eta guk piska bat atzerago kokatzen dugula, 1876 bueltan,
|
esan
bezala positibismoaren agerrerari etagarai hartako giro foruzale euskaltzaleak ekarritako kultur loratzeari atxikiz. 10 Historia lanen definizio hori jasotzen du Sánchez Prietok (1993:
|
|
|
Historia lehen idazkien agerrerarekin hasten bada, Euskal Herria
|
esan
dezakegu erromatar garai bueltan sartu zela historian: ordukoak dira herrialde honetako geografiaren eta biztanleriaren gaineko aurreneko berri idatziak, greziar eta erromatar autoreek utziak (Ptolomeo, Strabon, Plinio,...). Halaber Antzinate hartan jaso ziren idatziz euskal sustraiko berbak aurrenekoz (batik bat Akitania aldeko hilarrietan), aitzineuskal hizkuntza bat mintzatzen zuen pertsona talde baten lekukotasun zuzena erakutsiz.
|
|
|
sagarra (eta sagardoa), mizpira, gaztaina, intxaur, gerezi, haran, piku, hurra, mahats eta baita zitriko eta meloiak (mikroklimak laguntzen zuen zonaldeetan). Animalietan, txerri, abelgorri, ahuntz, arresa, oilo eta ahateak; ehiza eta arrantza osagarri zirelarik (bigarrena erlijio kontuek indartuz,
|
esan
ohi danormandoen eraginez hedatutako teknikak erabiltzen zirela); arrautza eta esnekiak gehitu behar dir, jakina, eta ardoa eskasa zen.
|
|
|
Tradizioz
|
esan
ohi da, atlantiar aldeko baserritarrek gorroto zituztela barazkiak (Araban eta Nafarroan askoz hobeto prestatuz, ondorioz), gazta eta haragiz biziz ia. Beste bereizketa kurioso bat da, ustez emakumeek nahiago dutela janari egosia eta gizonek aldiz errea (gaur egungo gastronomi elkarteek baieztatzen dutena, Busca Isusiren ustetan) (Busca Isusi, 1983).
|
|
|
Bada Aymeric Picaud erromesaren kontakizun bat (Busca Isusi, 1983; Bilbao, 1994), euskaldunak mozkor gisa jartzen dituena, eta txakur edo txerrien erara jaten genuela
|
zioena
, eskuekin jaten zutenez eta jaun eta zerbitzariek batera. Arozenak ere jasotzen omen du Rosmithal baroiak zioela, Biskein, «Herrialde honetan ez da zaldiaren beharrik, ez dago belar lehorrik (heno), ez lastorik, ez ukuilurik eta gainera ostatuak txarrak dira. han ardoa ahuntz larruetan eramaten da (zatoetan):
|
|
|
Bada Aymeric Picaud erromesaren kontakizun bat (Busca Isusi, 1983; Bilbao, 1994), euskaldunak mozkor gisa jartzen dituena, eta txakur edo txerrien erara jaten genuela zioena, eskuekin jaten zutenez eta jaun eta zerbitzariek batera. Arozenak ere jasotzen omen du Rosmithal baroiak
|
zioela
, Biskein, «Herrialde honetan ez da zaldiaren beharrik, ez dago belar lehorrik (heno), ez lastorik, ez ukuilurik eta gainera ostatuak txarrak dira. han ardoa ahuntz larruetan eramaten da (zatoetan): ez da ogi, haragi edo arrain onik aurkitzen, gehienbat frutaz elikatzen baitira».
|
|
|
Ardoa ugari eta desberdina. Denera
|
esan
daiteke hiria nahiko ongi hornitua zegoela, elikagai ugari eta desberdinez. Gizartean kontsumoan desberdintasunak agertuko dira, gehien goi mailek kontsumituz.
|
|
|
1501.ean, Montigny ko jaunak (Felipe Ederraren sekitokoak), Hondarribian pastel azukreztuak jan omen zituen, eta Gasteizen haragia zerbitzeko mozten trebea zen ezkutari bat ikusi zituela kontatzen du. 1572.ean Venturiano k Bizkaia eta Gipuzkoaz
|
zioen
pobreak zirela, artattipi ogia jaten zela eta sagardoa edaten. 1610.ean Gaspar Stein doktoreak, euskaldunak arrantzaz, makailoarenaz bereziki, bizi zirela dio.
|
|
|
1610.ean Gaspar Stein doktoreak, euskaldunak arrantzaz, makailoarenaz bereziki, bizi zirela dio. 1633.ean Venerable Bell frantziskotarrak, Donostian pernil, garagardo eta Ingalaterrako gazta jan zituen, ondorioz, itsas merkataritzaz dieta zabaldu zela, kostaldean gutxienez,
|
esan
daiteke, eta pertosnaia berak San Adriango Bentan denetarik zegoela ere bazioskun. 1700eko egile anonimodun An account of Saint Sebastianen dio, Donostian jaten zela:
|
|
|
1610.ean Gaspar Stein doktoreak, euskaldunak arrantzaz, makailoarenaz bereziki, bizi zirela dio. 1633.ean Venerable Bell frantziskotarrak, Donostian pernil, garagardo eta Ingalaterrako gazta jan zituen, ondorioz, itsas merkataritzaz dieta zabaldu zela, kostaldean gutxienez, esan daiteke, eta pertosnaia berak San Adriango Bentan denetarik zegoela ere
|
bazioskun
. 1700eko egile anonimodun An account of Saint Sebastianen dio, Donostian jaten zela:
|
|
|
1633.ean Venerable Bell frantziskotarrak, Donostian pernil, garagardo eta Ingalaterrako gazta jan zituen, ondorioz, itsas merkataritzaz dieta zabaldu zela, kostaldean gutxienez, esan daiteke, eta pertosnaia berak San Adriango Bentan denetarik zegoela ere bazioskun. 1700eko egile anonimodun An account of Saint Sebastianen
|
dio
, Donostian jaten zela: aberatsek goizean txokolatea, eguerdian lurrezko lapikoko haragi salda, haragi errea eta egosia eta postrea, eta dena ardoaz bustirik; sagar onak eta ugari zeuden Donostian, gari gutxi (Sund, Berberia eta Ingalaterratik inportatua); goseteetan gaztaina irinez egiten zelarik ogia; untxiak Nafarroan eta Aragoin eperrak ziren famatuak; arrain ugari zegoela ere, nahiz makailua beherakadan egon.
|
|
|
aberatsek goizean txokolatea, eguerdian lurrezko lapikoko haragi salda, haragi errea eta egosia eta postrea, eta dena ardoaz bustirik; sagar onak eta ugari zeuden Donostian, gari gutxi (Sund, Berberia eta Ingalaterratik inportatua); goseteetan gaztaina irinez egiten zelarik ogia; untxiak Nafarroan eta Aragoin eperrak ziren famatuak; arrain ugari zegoela ere, nahiz makailua beherakadan egon. 1775ean Bowles ek
|
dio
arraroa zela euskaldun bat mozkorra ikustea, edan aurrez asko jaten zutelako. 1778ean Juan Leglancé k Bilboko angulez eta txipiroiez (saltsa beltzean) esan zuen oso gozoak direla; bilbotar denak oso janarizaleak zirela zioen, eta bankete batean jandakoa deskribatu zigularik:
|
|
|
1775ean Bowles ek dio arraroa zela euskaldun bat mozkorra ikustea, edan aurrez asko jaten zutelako. 1778ean Juan Leglancé k Bilboko angulez eta txipiroiez (saltsa beltzean)
|
esan
zuen oso gozoak direla; bilbotar denak oso janarizaleak zirela zioen, eta bankete batean jandakoa deskribatu zigularik: bi zopa, oilanda egosia, bost erreki, bost pastel eta pikadillo, bost plater sarrerarako eta bost azkenak:
|
|
|
1775ean Bowles ek dio arraroa zela euskaldun bat mozkorra ikustea, edan aurrez asko jaten zutelako. 1778ean Juan Leglancé k Bilboko angulez eta txipiroiez (saltsa beltzean) esan zuen oso gozoak direla; bilbotar denak oso janarizaleak zirela
|
zioen
, eta bankete batean jandakoa deskribatu zigularik: bi zopa, oilanda egosia, bost erreki, bost pastel eta pikadillo, bost plater sarrerarako eta bost azkenak:
|
|
|
menestra, krema, gozoak, fruta eta kafea; guztia ardoekin (Bordelekoak barne) eta piper txiki gozoez. 1801ean Getarian Humboldt-ek txakolinaz hitz egiten du (bale bizkarrezurretan apoiaturik hazten zutela mahatsondoa
|
esanez
). Gautier-ek (XIXan edo) gozoak aurkitu zituen, txokolatea esponjekin jan zuen, boladoak ala bizkotxoak ziren ez dakiten arren.
|
|
|
Fama handia zuten baita ere Gasteizeko ostatuek, merkeak zirelako eta janari ona ematen zutelako. Gatzaren industria ere aipagarria da, Landazurik eta Romarartek 1798an egindako Obras historicas sobre la Provincia de Alava liburuan (Anton, 1991), agertzen denez, Añanako Gesaltzan eta Buradongo Gatzagan produzitua(
|
diotenez
, produkzioa jaitsi egin bazen ere ordurako).
|
|
|
XVIII. mende hartan, dagoeneko, eguneko hiru janari hedatu ziren (aurrez bakarra egiten zen), baita etxerik xeheenetan ere, aipatu dugun Antoñanako familian dugu adibidea, 1803koa (Anton, 1991)?. Aberatsenek plater bat edo bi haragiz osatuak izaten zuten (behikiz eta txerrikiaz),
|
esan
bezala, eta ogiarekin (garizkoa) lagunduak. Pobreek lekariak (dilista eta bababeltzak), ortuariekin, gaztaina eta fruta askorekin (batzuk berdeak! 22, sagar, madari,?).
|
|
|
Janaria kontserbatzeko gatza
|
esan
bezala, Añanako Gesaltzatik eta Buradongo Gatzagatik ekartzen zuten, konbenio berezia zutelarik lehenengoekin.
|
|
|
Maisua izateko (denda irekitzeko), azterketa egin beharra zegoen; eta Iruñeko 1618ko azaroaren 3ko ordenantzek
|
esaten
digute (Gorrotxategi, 1987), hirian ohiko ziren produktuez izan behar zela azterketa eta ez bestez.
|
|
|
35 Berez, hiru pertona izendatuak daude, baina testuak horrela dator, lau direla
|
esanez
aurkezpenean.
|
|
|
1747ko ordenantzetan, hiriak, ofizioen epaileak? izendatu zituen ofizio ezberdinen arazoak konpontzeko, urtero aukeratzen zen epaile bakoitza eta ofiziokoek obedezitu behar
|
zioten
, bestela, 3.000 marabeditako zigorra zuten. Baimena ematen zitzaion, linera izeneko emakume saltzaileari39, delako goxoetako korredoreei sal ziezaiekeela, almendrak eta pasak, al por menor?
|
|
|
40Ohar bezala
|
esan
dezakegu, atal honetan Udal Ordenantzetan eta erabilitako dokumentuetan aurkiturtako informazio zuzena erabili dugula. Dena de, suposa daiteke goian aipatutako zenbait produktu ere egingo zirela.
|
|
|
b) Aurrrekoa bezain aberatsa eta zehatza ez den arren, interesgarria da baita ere, 1741 urtean Cristobal Domingo de Zaldos eskribauak Teresa Rotaeta eta Joseph Furundarena senar emazte txokolategileen ondasun inbentarioa egin zuen (senarrak
|
esandakoaren arabera
): ondarea 3.000 errealekoa izanik.
|
|
|
Hala ere, XVIII.ean liburuen zabalpena ematen da Ilustrazioaren inguruan, eta horiekin batera sukaldaritzako liburuek tokia izango dute, baina ez da ahaztu behar hau gizartearen goi mailetan izango zela, batez ere; herri arruntak ez zuen dirurik izango liburu bat erosteko (irakurtzen zekienean ere). Informazioa sakabanatua dago,
|
esan
bezala; horren inguruan Gorrotxategik diosku, moja konbentuetara zihoanean informazio bila, talde txiki baten eginkizunak, eta, beraz, jakituria sekretua zirela (pertsona gutxi hauek galtzean, haiekin desagertuz beren ezagutzak); gauza bera gertatzen da benediktinoen likoreekin?
|
|
|
Hala ere, XVIII.ean liburuen zabalpena ematen da Ilustrazioaren inguruan, eta horiekin batera sukaldaritzako liburuek tokia izango dute, baina ez da ahaztu behar hau gizartearen goi mailetan izango zela, batez ere; herri arruntak ez zuen dirurik izango liburu bat erosteko (irakurtzen zekienean ere). Informazioa sakabanatua dago, esan bezala; horren inguruan Gorrotxategik
|
diosku
, moja konbentuetara zihoanean informazio bila, talde txiki baten eginkizunak, eta, beraz, jakituria sekretua zirela (pertsona gutxi hauek galtzean, haiekin desagertuz beren ezagutzak); gauza bera gertatzen da benediktinoen likoreekin?
|
|
|
Gorteko sukaldaritzari buruz, badakigu Karlos III.ak txokolatea edaten zuela, XVIII. mendearen erdialdean, Thebussen doktoreak errege sukaldaritzari buruz dokumentu bat aipatu zuen, zera
|
esanez
:
|
|
|
Iturriko idazleak
|
esaten
duen moduan, elikagai astunak ziren nagusi; eta haien artean haragi eta arrainak nahasturik. Eta azkenean beti gozo eta frutekin bukatzen zen jana (gosari nahiz afaritan).
|
|
|
1931.eko maiatzean Confitería Española deitutako aldizkarian boladuen jatorriari buruz zera
|
esan
zuten:
|
|
|
Sobre este invento francés se habló mucho, pues unos decían que era invento francés y otros que era español[?] el año 1839 trabajaba como pastelero en Barcelona un catalán[?]
|
dio
por terminado su invento con su éxito resonante[?] En el año 1897 dieron por terminado los franceses este pleito[?] asignándole el invento a dicho catalán.
|
|
|
Gabon gauetan sagar konpota, gaztainak eta ziren ohiko,
|
esan
dugunez. Baina gure arbasoen artean arabiarrek ekarrita turroia eta mazapanak hedatu ziren baita ere.
|
|
|
Famatuena edurra dugu, eztia eta txikitutako fruituekin hartzen zena. K. a. IV. mendeko zenbait liburutan, Alejandro Handiak edurrarekin errefrigeratutako eztia eta frutazko mazedonia bat jan zuela
|
zioten
. K. o.
|
|
|
Elikaduraren historia gutxi landutako gai bat da, eta Euskalerria ez da salbuespen bat (arazoa okertua dagoela ez
|
esatearren
). Hala ere, badirudi azken aldian ateratzen hasi direla zenbait lan honen inguruan.
|
|
|
Euskalerrian produzitua zena kontsumitzen zela
|
diosku
Atlas Etnografikoak (Euskalerriko Atlas Etnografikoa, 1990), baina autarkia hau matizatu beharra dago. Txirotasunak eta urte osorako elikadurarik ez izateak esan nahi zuen, aktibitate osagarriak egin behar izatea jana erosi ahal izateko (artisautza edo itsas garraioa kasu), eta bestalde merkataritza garatzea falta ziren produktuak ekarri ahal izateko.
|
|
|
Euskalerrian produzitua zena kontsumitzen zela diosku Atlas Etnografikoak (Euskalerriko Atlas Etnografikoa, 1990), baina autarkia hau matizatu beharra dago. Txirotasunak eta urte osorako elikadurarik ez izateak
|
esan
nahi zuen, aktibitate osagarriak egin behar izatea jana erosi ahal izateko (artisautza edo itsas garraioa kasu), eta bestalde merkataritza garatzea falta ziren produktuak ekarri ahal izateko. Hala ere, aktibitateak desberdinak ziren lekuaren arabera.
|
|
|
Telesforo Aranzadiren ustez hau ez zen horrela, baina Mendebaldean artearen ezkurrak jan izan dira (gozoagoak direnak). Beharbada artea hedatuagoa egon zen antzina (toponimia ugariak
|
dioskunez
) eta gero gutxitzean, utzi egingo ziren haritzarenak. Edari gehiegirik gabe, garagardoa izango zen ohikoena.
|
|
|
Fiskalitatean nabari zen, pribilegiatuek (nobleziak eta apaizgoak), ez zutela ordaintzen zerga zuzenik, Bestalde, fiskalitatearen oinarria zerga ez zuzenak ziren (kontsumoaren gainekoak), estatuaren porrota zekarrena, sarrerak nahikoa ez zirelako. Mende hasieran borbondarren iristearekin Decretos de Nueva Planta egin ziren, Aragoiko koroak zergak ordaintzea
|
esan
nahi zuena(, baliokidearen, figuraz baliatuz).
|
|
|
Araban 1724 eta 1787 tartean populazioa urtero %0, 16a hazten zen, baina bigarren erdialdean batez ere (Bizkaiko eta Gipuzkoako %0, 47 eta %0, 49arekin, hurrenez hurren, alderatuta gutxi samar zena). Beraz, Araba populazio gutxiko lurraldea genuen eta Emiliano Fernandez de Pinedo-k
|
dioen
moduan «Arabak duen panorama demografikoa Gaztelakoa modukoa da» (Fernandez de Pinedo, 1984). Biztanle dentsitate baxua egoteak, egoera oso onean uzten zuen arabar nekazaria, lanketak nahi beste hazi baitzitzakeen.
|
|
|
nafarreria6. tartean Gasteizen izan zen nafarreria epidemiaren ondoren Real Sociedad Bascongada de Amigos de País erakundeko kideek inokulazioa bultzatu eta orokortu zuten gaixotasun honen aurka; txertoen aurrekari hau zen haren aurka egiteko zegoen sistema bakarra. Hala eta guztiz ere, populazio baldintza txarretan bizi zen eta, zer
|
esanik
ez, higienikoetan, eta, horren erakusgarri zen haur hilkortasun tasa handia. XVIII. mendearen bukaeran Gasteizeko hiriko ordenantzetan garbiketa eta higieneari buruzko aipamenak egiten ziren:
|
|
|
Baina hiritarren artean bestelako ohiturak zeuden, adibidez, zaborra leihotik botatzea, kaleetan edozer gauza uztea (gurdien zirkulazioa ere oztopatzen zuena), iturriak eta ibaiak ere guztiz abandonatuak zeuden. Beraz,
|
esan
daiteke, higiene falta nabari zela Gasteizen, egoera larriagotzen zuena izurri garaietan.
|
|
|
Jainkoak Adan eta Eva Paradisutik bota zituenean beren izerdiez botatako lanaren bitartez jango zutela
|
esan
zien. Galesko esaera zahar batean Adan eta Evarekin batera, Jainkoaren baimenarekin, erlea joan zela esaten da, gertakizun zorrotzak gozatzeko asmoz.
|
|
|
Jainkoak Adan eta Eva Paradisutik bota zituenean beren izerdiez botatako lanaren bitartez jango zutela esan zien. Galesko esaera zahar batean Adan eta Evarekin batera, Jainkoaren baimenarekin, erlea joan zela
|
esaten
da, gertakizun zorrotzak gozatzeko asmoz.
|
|
|
[?] Hura ikustean, israeldarrek honela
|
ziotsen
elkarri: Zer da hau?
|
|
|
Moises-ek
|
esan
zien: «Jaunak janaritzat ematen dizuen ogia da»
|
|
|
Zenbakiak 11,4 eta hurrengoak: Israeldarrekin elkartu zen arrotz taldeari jateko gogoa bizkortu zitzaion eta israeldarrak negarrez hasi ziren haiekin batera,
|
esanez
: «Haragi pixka bat bagenu behintzat!
|
|
|
|
Esan
dugun moduan Antzinatetik, gutxienez, jadanik, hildakoei, argia, jartzen zitzaien.
|
|
|
jartzen zitzaien. Henry O. Shea ren liburuan La Tombe Basque (1889) bere lanean
|
zioen
, elizaren alboan, hilobitik gertu, hileta janariak ospatzen zirela eta han haragia, arrautza, ogi, pastelak, edariak, egoten zirela.
|
|
|
Karlos II.aren medikuaren tratatuetan oraindik ere, konfiteak apoteketan egiten zirela
|
zioen
, XVII. mendearen bukaeran.
|
|
|
Teknikoki ez zen esklabutza, zeren eta morroitza kontraktual baten menpean zeuden. Morroiei bost urte pasa ondoren askatasuna ematen zizkieten, eta nekazari moduan ezarriak izan zirela
|
esaten
zen, baina, egitez, askok ez zuten ikusten morrontzaren amaiera.
|
|
|
Hasieran azukrea gutxi erabiltzen zen (apoteketan sendagai gisa) eta,
|
esan
dugunez, XVI. mendearen bukaeran oraindik, produkzio gehiena azukre kanaberatik lortzen zuten. XVII. mendetik Europan tea, kafea eta txokolatea ere produktu garrantzitsuak bihurtu ziren kontsumoan, eta produktu hauek gozotzeko modan jarri zen azukrea; horretarako, gero eta gehiago azukrea erabiltzen zuten-eta eztiaren ordez.
|
|
|
Azukrea birfindu ondoren, produkzio gehiena Amsterdam, Hansa ko hiri, Alemania eta Eskandinaviar merkatuan saltzen zuten. Azukrea, frantziar ekonomiaren motorea zela
|
esan
dezakegu, beraz.
|
|
|
Europan azukre erremolatxako industriak hazkundea jasan orduko, Mendebaldeko Indietan beherakada eman zela, eta, haren ondorioz, esklaboen askapena gertatu zela ere,
|
esan
izan da. Erremolatxaren erabilerarekin, azukrea gizarte maila guztietara iritsiko zela jakin badakigu.
|
|
|
Kafea edateko ohitura geroago heldu zen Frantziara. Medikuek osasunerako kaltegarria zela
|
esaten
zuten, baina, ingelesak edari hura edateagatik ez zirela hiltzen konturatzean, kafea edateari ekin zioten frantsesek ere.
|
|
|
Honekin guztionekin, hipotesiak bideratzea da sarritan bide bakarra, ez denez deskribapen zehatzik benetako egoera eta aktibitateez (ez dituzte azaltzen iturri gehienek). Terminologia ezezaguna ere bada, sarri dauden aipamen eskasetan tresna baten izena agertzen baita, baina ez da
|
esaten
zertarako zen.
|
|
|
Bukatzeko, sarrera honetan ez dugu ahaztu nahi eskerrak ematea gustura lagundu ziguten hainbat pertsonari: batetik, eskerrak eman beharrean gaude Luis López Sosoagari,
|
esan
bezala, lana egin genuenean Gozogileen Kofradiako lehendakari zenari, eskaini zigun arretagatik eta adeitsuki utzi zigun liburuarengatik eta lana hasteko eman zizkigun ideiengatik. Ez dugu ahaztu nahi ezta ere Patxi Anton, zeinek eman zigun lehenengo nondik norakoa, eta aurrez aipatuarekin kontaktuan jarri gintuen.
|
|
|
Ikertu nahi dugun gaiaren testuingurua zehazteko,
|
esan
behar da, XVIII. mendeko Europan kontraste handia zegoela populazioaren gehiengoaren eta aberatsen klasearen artean. Populazioaren kopuru handi baten bizi maila neurri minimoetan zegoen orduko gizarte guztietan eta, bitartean, gutxi batzuk oparotasunean bizi ziren.
|
|
|
Gainera, europarrak kanpora ateratzeko zuten joera sakondu egin zen? dagoeneko XVI. mendetik (edo, agian, zuzenagoa da
|
esatea
XV. mendearen bukaeratik) hasia zen aipatutako emigrazioa?. Honetan eragin zuten itsas nabigazioko tekniken hobetzeak, estatu handien garapenak (ekintza haiek aurrera eramateko gai bihurtu zituena), eta merkataritza eta botere nahiak5 Europa atlantiartu zela esaten digute egileek (Mediterraneoaren krisiarekin), Amerikarekin zuten merkataritza triangeluarraren ondorioz (Europa, Afrika eta Amerikaren arteko elkartrukeetan europarrei irabazi izugarriak zekarzkiena? %300 inguru?
|
|
|
dagoeneko XVI. mendetik (edo, agian, zuzenagoa da esatea XV. mendearen bukaeratik) hasia zen aipatutako emigrazioa?. Honetan eragin zuten itsas nabigazioko tekniken hobetzeak, estatu handien garapenak (ekintza haiek aurrera eramateko gai bihurtu zituena), eta merkataritza eta botere nahiak5 Europa atlantiartu zela
|
esaten
digute egileek (Mediterraneoaren krisiarekin), Amerikarekin zuten merkataritza triangeluarraren ondorioz (Europa, Afrika eta Amerikaren arteko elkartrukeetan europarrei irabazi izugarriak zekarzkiena? %300 inguru, eta, aldi berean, produktu berri ugari:
|
|
|
Elikaduraren historia orokorki, ia landu gabe dagoen gaia da, eguneroko bizitzaren ardatzetako bat bada ere. Gizakiaren biziraupena suposatzen duen aktibitatea da jatea, hau
|
esanez
ezer berririk ez diogun arren; Lemery k 1702an definitu zuen bezala, elikagaia «gure gorputzaren zati solido eta likidoen galera berreskuratzeko gai den edozer» da. Honela, ekonomiak arazo berbera landu izan badu ere, azken pausua ahaztu da, janarigintza.
|
|
|
Elikaduraren historia orokorki, ia landu gabe dagoen gaia da, eguneroko bizitzaren ardatzetako bat bada ere. Gizakiaren biziraupena suposatzen duen aktibitatea da jatea, hau esanez ezer berririk ez
|
diogun arren
; Lemery k 1702an definitu zuen bezala, elikagaia «gure gorputzaren zati solido eta likidoen galera berreskuratzeko gai den edozer» da. Honela, ekonomiak arazo berbera landu izan badu ere, azken pausua ahaztu da, janarigintza.
|
|
|
«euskal historiaren ezagutza eskasa, gizarte zientzien parzialtasuna eta globalizazioaren eza, hiztegi tekniko berezituaren premia, ikerlanen falta gorria, euskararen presentzia motza, gizarte zientzien irakaskuntza arazoak eta abar». Bigarren ahulezia hitzaldietan
|
esandakoak
testu idatzira eramateko ezintasuna zen, UEUren Giza eta Gizarte Zientzia sail gehienen arazo bera. Alde handia zegoen, kontu horretan, UEUko Zientzia Zehatzen alorrarekin.
|
|
|
Hurrengo urteetan Agustin Azkarate izan zen Historia Sailburua, Joseba Agirreazkuenaga Iker azpisailaren arduraduna, Ramon Amundarain Irakas azpisailarena eta Joseba Intxausti Lexikografia azpisailarena. 1981an kaleratutako Historia eta Gizarte zientzien urtekariaren lehen alean (sailaren produkzio idatziaren lehen emaitza zuzena)
|
esaten
zaigunez sailaren helburuak Historialari sakabanatuak elkarganatzea eta euskal historialarien arteko koordinakuntza indartzea; Historiarako euskara normalizatu bat sortu eta finkatzea eta Historiaz euskaraz egiten diren edo egin litezkeen lanak bizkortu eta zabaltzea ziren. Ez dira gehiegi aldatu gaur egun arte.
|
|
|
Dudarik gabe liburu aurkezpen batek formazko hainbat baldintzapen ezartzen ditu, eta Zaldua irakasleak liburu aipamena bertan egin ordez idatziz eta aldizkari batera bidaltzeko xedez egin izan balu beste era batetara taiutuko zukeen (era osoago eta zorrotzagoan ziurrenik). Hala ere, Kondairazuzentzen duten UEUko Historia Saileko kideen iritziz ekitaldi hartan
|
esandakoak
bere hartan publikatzeko modukoak dira, bereziki ondo egokitzen baitira Kondairaaldizkariak plazaratu nahi dituen zenbait auzitara: historiaren egungo estatus labainkorra zientzien artean, Euskal Herriko historiografiaren egoera, euskaraz historia lantzearen erronkak, etab. Izatez, urte batzuk lehenago, Iban Zaldua (Pruden Gartziarekin batera) antzeko auziez arduratu zen beste liburu batean (Historia:
|
|
|
–Ildo horretan pozgarria da, jakina, liburu hauek euskaraz eman direlako. Ez dut
|
esan
nahi hori meritua denik, berez: ez nuke halako ezer esango kalitatezko lanak direla jakingo ez banu.
|
|
|
Ez dut esan nahi hori meritua denik, berez: ez nuke halako ezer
|
esango
kalitatezko lanak direla jakingo ez banu. Baina, gauzak, arlo honetan gu ikasten hasi ginenean baino hobeto dauden arren, oraindik ez da ohikoa maila honetako lanak euskaraz argitaratzea:
|
|
|
–Normala da, karrera akademikoaren indarrak halabeharrez bultzatzen gaituelako, etengabe, lanak gaztelaniaz edo frantsesez argitaratzea (gutxiago ingelesez, kurioski, nazioarteko zientziaren hizkuntza hori baita). Zer
|
esango
dizuet: euskarazko artikuluak eta liburuak, oraindik, irakaskuntza eta ikerkuntza prozesuaren hondakinakdira, hein handi batean.
|
|
|
–
|
Esan
daiteke Ikerketa Berrien liburuak askotariko edo koktel itxura duela (ikuspegiak, metodologiak, talaiak...), eta hori gaur egungo historialaritza zatikatu, puskatuaren ispilu da, hein batean. Etengabeko progresuan eta aurrerabidean sinesten zuen histografia horren krisiaren pusketak dira.
|
|
|
nobela historikoaren gorakada eta historialarien bazterketa. Zentzu horretan historialariok Toti Martínez de Lezearen edo Ken Follten aurkako bataila galdu dugula
|
esan
daiteke.
|