|
2002
|
|
|
HerriliteraturakoJuduErratuarenpertsonaiaharagizjantziadaYehudahha Levisentiberarenespiritua, bereaberriarenjabegorikgabemunduanzeharerromes doanherribatenitzaliluna.EuskalHerrikoipuinenarabera, juduekberenlurraz nagusikijabetzendirenunebereanizangodamunduaren
|
azkena
, horibaita Jesukristorenheriotzazdaramatengurutzebideastuna.
|
|
2005
|
|
|
EuskaraBatuariburuzkolehenurratshorietan, Txillardegigenuengidaria.Partehartzaile batzukizendatzenditutlasterikusikodendokumentu batean, horibaita1964ekoabuztuaren29an Biltzararenirekitzekoeginnuen mintzaldia, orainartepublikatugabea: Solaun, Monzon, Txillardegi, Eneko Irigarai, AndiazabaletaIdiart (Roger) apaizak. Gainera, bilkurazenbaitetan izanzirenJulenMadariaga, JeanHiriart UrrutyetaPierreLafitte, biapaizak
|
azkenera
, bainaerabakiorraizanzenguretzathaienlaguntza.
|
|
|
Bietan Dibarrartek agurtzen ditu gizon eskualdunak
|
azken
neurtitzean hitz berdinekin:
|
|
|
Hobeki ezagutarazteko zein diren kalitate horiek eta zer balio handia daukaten, neurtitzen
|
azken
hitzetan agertzen dira indar berezi bat har dezaten: ederrena superlatiboan lehenik, aditza nahasi ez dena gero eta azkenik hizkuntzaren iraupena, zahartasuna munduko lehena azken neurtitzaren azken hemistikioak daukalarik bertzeek ez duten balioa.
|
|
|
Hobeki ezagutarazteko zein diren kalitate horiek eta zer balio handia daukaten, neurtitzen azken hitzetan agertzen dira indar berezi bat har dezaten: ederrena superlatiboan lehenik, aditza nahasi ez dena gero eta
|
azkenik
hizkuntzaren iraupena, zahartasuna munduko lehena azken neurtitzaren azken hemistikioak daukalarik bertzeek ez duten balioa.
|
|
|
Hobeki ezagutarazteko zein diren kalitate horiek eta zer balio handia daukaten, neurtitzen azken hitzetan agertzen dira indar berezi bat har dezaten: ederrena superlatiboan lehenik, aditza nahasi ez dena gero eta azkenik hizkuntzaren iraupena, zahartasuna munduko lehena
|
azken
neurtitzaren azken hemistikioak daukalarik bertzeek ez duten balioa.
|
|
|
Hobeki ezagutarazteko zein diren kalitate horiek eta zer balio handia daukaten, neurtitzen azken hitzetan agertzen dira indar berezi bat har dezaten: ederrena superlatiboan lehenik, aditza nahasi ez dena gero eta azkenik hizkuntzaren iraupena, zahartasuna munduko lehena azken neurtitzaren
|
azken
hemistikioak daukalarik bertzeek ez duten balioa.
|
|
|
Lehenik ironia, ttipitzailea enplegatuz, Izkribaño (1891), edo mendratzailea erdi jakintsun (1894), gero trufaz beterikako gupidarekin diolarik Gaizoak (1891), edo behar den ñabarduraz baliatuz Gaixoa (1894), eta azkenik,
|
azken
neurtitzean, azken eztenkada arranoaren eta pikaren metafora azalduz, ezin sinetsizko gertakaria arranoa pikaren umea jakinik, bertzalde, pika dela hegaztinetan burugabea, ergela, kalakaria. Bertso hau, zinez, bertsolari batena da, dena ironia, dena zizta eta zirikada, emeki emeki eramaiten gaituena azken neurtitzeraino, dena gatz eta piper.
|
|
|
Lehenik ironia, ttipitzailea enplegatuz, Izkribaño (1891), edo mendratzailea erdi jakintsun (1894), gero trufaz beterikako gupidarekin diolarik Gaizoak (1891), edo behar den ñabarduraz baliatuz Gaixoa (1894), eta azkenik, azken neurtitzean,
|
azken
eztenkada arranoaren eta pikaren metafora azalduz, ezin sinetsizko gertakaria arranoa pikaren umea jakinik, bertzalde, pika dela hegaztinetan burugabea, ergela, kalakaria. Bertso hau, zinez, bertsolari batena da, dena ironia, dena zizta eta zirikada, emeki emeki eramaiten gaituena azken neurtitzeraino, dena gatz eta piper.
|
|
|
Lehenik ironia, ttipitzailea enplegatuz, Izkribaño (1891), edo mendratzailea erdi jakintsun (1894), gero trufaz beterikako gupidarekin diolarik Gaizoak (1891), edo behar den ñabarduraz baliatuz Gaixoa (1894), eta azkenik, azken neurtitzean, azken eztenkada arranoaren eta pikaren metafora azalduz, ezin sinetsizko gertakaria arranoa pikaren umea jakinik, bertzalde, pika dela hegaztinetan burugabea, ergela, kalakaria. Bertso hau, zinez, bertsolari batena da, dena ironia, dena zizta eta zirikada, emeki emeki eramaiten gaituena
|
azken
neurtitzeraino, dena gatz eta piper.
|
|
|
Bertso honetan laudatzen du euskaldun jendea, fermu egon delakotz bere sineste! ln arbasoen ildotik joanez; euskalduna eta fedea osoki lotuak dira eta, berak dioen bezala
|
azken
neurtitzean:
|
|
|
Hauxe da
|
azken
kutsadura, hau da egiazko etsaia: framazona.
|
|
|
framazona. Nola ez da sartuko Dibarrart, hain elizatiar izanez, XIX. mendearen
|
azken
laurdeneko eztabaidetan, segituz Adema Zalduby edo Michel Elissamburu. Badaki ilun peko jende horiek lanean ari direla Elizaren kontra eta kutsadura berri hori sartzen ari dela, emeki emeki, Euskal Herrian.
|
|
|
Ez da euskaldun fededuna aldatuko, jende zuhurra egonen da fermu bere sinestean. Ironiaz beterik
|
azken
neurtitzak gutiesten du gaitz berria bai jendeetan ergel batzuk bakarrik dira joak eta bai herrian, han hemenka diolarik.
|
|
|
dunen artean XIX. mendearen
|
azken
laurdenean. Emeki emeki, bereziki
|
|
|
Bi Eskualdun izenpeturik Eskualdunac deritzan kantuak ereman zuen lehen prima. Bi
|
azken
ahapaldiek 15 et 16.ek aldarrikatzen dute Zazpiak bat fama
|
|
|
Lehentasuna balinbadaukate edertasunean, lehentasuna daukate zahartasunean,
|
azken
neurtitzeko zenbakiak adierazten duen bezala: Bi mila urthe... eta gehiago ere:
|
|
|
lraganean ikusten du zazpien batasuna, lehen egina zena, orain hautsia. Lehengoaren mina, iraganaren mina azaltzen du
|
azken
bi neurtitzetan, bere baitan daukan bihotz mina eta auhenka deitoratzen du bereizte hori, auhenka ere askatasun galdua. Zorigaitza adierazten du bereziki ondikotz hitzarekin.
|
|
|
|
Azken
bertsoak 1891 eta 1894
|
|
|
Errepublikaren kontra jokatzen delarik 1891an zer gelditzen zaio
|
azken
bertsoan erraiteko?: otoitza.
|
|
|
lnteresgarriak dira 1894ko
|
azken
bertsoaren lehen bi neurtitzak:
|
|
|
Entzunik Dibarrarten 1894ko kantuaren
|
azken
bertsoa pentsa daiteke gustatu zaizkiola lehen bi neurtitzak eta baliatu dituela. Beraz, Dibarrarten ildotik doa ideología berarekin.
|
|
|
|
Azken
hogei urteetan euskal historiografian eta mundu mailakoan sakon sakoneko aldakuntzak gertatu dira. Garrantzitsuena hauxe litzateke:
|
|
|
Becerro de Bengoaren ikuspegiari jarraituz, berraztertu eta ara katu litzateke?. Oraingoan landuko dudana, literaturaren inguruko gaitzat ere har daitekeen historiografiaren ardatzak erakusten eta Euskal Herriko historia nola gihartu eta garatu den
|
azken
bi mendeotan erakusten saiatuko naiz.
|
|
|
Gure erudizio maila, entziklopedietan eta hiztegigintzan laburtzen dugu na, XX. mendean zehar eta, bereziki,
|
azken
20 urteotan gehiago emendatu da eta sakonago ezagutzen dugu gure iragana. Hala ere, oraindik behin behine ko azpiegiturazko lanen gabezia nabarmena da historia arloan.
|
|
|
Lan entziklopedikoetan, aipatzerakoan baten bat, Bernardo Estornes Lasak Auñamendiko entziklopedia asmatzen eta argitaratzen egin zuena, azpimarratu behar dugu. 1970eko jakituria eta oraingo ezagutza maila desber dina dugu eta horregatik amaitzear den entziklopedia horretan lehen liburu kiak eta
|
azkenak
desberdinak ditugu. Berriztu beharra dago eta Eusko Ikaskuntzak hor du erronka handia eta benetakoa.
|
|
|
Bestalde, berriztapen epistemologikoak eta diskurtsiboak gertatu direla Euskal Herriko historia lantzeko eran da eta
|
azken
20 urteotan aski ondo eta sakon landu da euskal historia. Oro har, euskal subjektua euskal historia burutzerakoan nabarmenago asmatu dela esango nuke.
|
|
|
Baina nola sortu, asmatu, garatu, gihartu eta indartu da
|
azken
mendeotan euskal historia. Berez ez dago ezer ere, beraz, Euskal Herriko historia, lan tzeko esparrua sortzen doa, gaur egun euskal historia edo Euskal Herriko his
|
|
|
Euskal Herriko historia ezin dugu mugatu Pirinio inguruko lurraldeetara, Aturri eta Ebroren arteko lurraldera soilik. Hara bada, Euskal Herriko historia lantzea beti izan da gai zaila eta
|
azken
hiru mendee tan definitzen eta zehazten joan doa. Gogoeta ibilbide honetan, A. Oihenart euskal idazleak merezi du goren graduko aipamena.
|
|
|
gure historia aztertzeko unean. Gizarte zientzien eragina historia lantzeko unean ageri zaigu eta aipatu ditudan
|
azken
hirurak zientzia berrietako teoriak eta metodologiak aztertu ondoren saiatu ziren euskal historia idazten.
|
|
|
Cánovas del Castillo politikariak errestaurazio borbonikoa prestatu eta indar tu zuen 1874 urteaz geroztik 1898 arte, Espainiako erakundetze politiko nagu sia antolatu zuen, non karlista tradizionalistak, alde batetik, eta errepublika noak, bestetik, sistematik at gelditzen ziren. Cánovas del Castillok 1886an Historia general de España berri bat idazteko taldea sortu zuen eta Espainiako Historiazko erret akademia proiektu historiografiko berriaren abiapuntu nagusi ere bihurtu zen,
|
azken
batean, Cánovasek asmatu zuen sistema konsti tuzional berria legitimazio historiko politikoan sartzeko.
|
|
|
Nahietaezkoa da interpretaziorako zioa izatea.
|
Azken
batean, Europako herrialde bakoitze an zientzia historikoaren oinarri berrien garaipena modu diferentean eman zen. Historialari profesionalen taldea osotzen joan zen, akademien bidez, elkarte berezien sorreraren bidez, unibertsitateko irakasleen bidez edo eta ar txibozan eta bibliotekarien artetik historialarik sortuz.
|
|
|
Horregatik, Unamunok, informazio berberean oinarrituz, bestelako interpretazio teoriko agoak egiten ditu.
|
Azken
batean, liburuaz zera dio, obra meritísima dela, abiapuntu eta gogoeta berriak irekitzen zituelako historiaren arloan.Arturo Kanpionen lan erraldoia ere testuinguru berean kokatu behar dugu. Nafarroako historiatik abiatzen da, Euskal Herriko ikuspegia izanik.
|
|
|
M. García Blanco). Madrid, 1966,223 Jatorrizkoak 1896an argitaratu zituen Revista Crítica de Historia y LiteraturasEspañolas, Portuguesas e Hispano americanas aldizkarian.45] OSEBA AGIRREAZKUENAGAzaharreko
|
azken
usadioak. Bonifacio Etxegaraik sintesi historikoa idatzi zuen Espasa Entzikopedian 1928an Vasconia izenpean.
|
|
|
Euskal historiazko oinarri materialak aztertzen ditu eta ildo berriko historian dihardu. Euskaldunen
|
azken
1.000 urteko historia zehatza idatzi zuen, inguruneak eta gizakiak sortu zituen zibilizazio desberdinak. Horregatik, demografiaz, migrazioez eta egu neroko bizitzan garatu ziren zibilizazio material guztiak ondo deskribatu zituen eta bere bilakaera azaldu.
|
|
|
Ikerketan aritzeko abiapuntu jakingarria berau.
|
Azkenik
datuak, informazioa modu zuzenean jasotzen ahalegindu zen, bai inguru fisikoan, ar txibategietan, literatur produkzioan. Guzti honek garaian garaiko kontzep tualizazioan murgiltzeko aukera ematen zion eta ekintzabideen, kontzeptuen, usteen tenporalitatea, tempus berezia aurkitu.
|
|
|
Pertsonen grinen garrantziaz ere jabeturik zegoen. Horregatik, genero bio grafikoaz gogoeta jakingarriak idatzi zituen bere bizitzaren
|
azken
aldian eta modu originalean aplikatu bere buruaren azterketara.Beraz, badugu bai zer ikasi, J.C.B.ren lanetan, ikerketa egiteko moduaz.AZKEN MENDE LAURDENAXX. mendean paradigma interpretatibo nagusiak, funtzionalismoa, alde batetik, aldaketarena, bestetik, non marxismoa barne kokatzen baitut, egon direla esango nuke. Ikerlariok, beraz, teoria ondo eta sakon ikasi behar genuen eta gero hori aurkitu errealitatean, datuak egokitu eskema teorikora.
|
|
|
Datu egokiak aurkitu behar ziren teoria konfirmatu edo deuseztatzeko. Baina sal buespenez jositako errealitatea eta kasuak ditugu eta horrenbesteraino iritsi direnez,
|
azkenean
, paradigma nagusien puxkaketa osoa gertatu da azken hogeita bost urteotan. Bakoitza bere aldetik ari da eta historia, iragana gaurko hizkerara azaltzeko unean, gaur egun, erlatibismo kulturalean murgildu gara.
|
|
|
Datu egokiak aurkitu behar ziren teoria konfirmatu edo deuseztatzeko. Baina sal buespenez jositako errealitatea eta kasuak ditugu eta horrenbesteraino iritsi direnez, azkenean, paradigma nagusien puxkaketa osoa gertatu da
|
azken
hogeita bost urteotan. Bakoitza bere aldetik ari da eta historia, iragana gaurko hizkerara azaltzeko unean, gaur egun, erlatibismo kulturalean murgildu gara.
|
|
|
XXI. mendean, Europa berriaren atalean, badaude erregionalismo trans nazionalean oinarritu behar ditugun historia berriak, goi mailako laburpen politiko instituzionalak egiteko unean, ahaztu gabe Pirinioak direla gure ardatza itsasoarekin hatera.
|
Azken
500 urteotan gure historia mundializazio prozesuaren gunean kokatzen da. Euskaldunok mundializazio prozesua hasi zen gunean bizitzen jarraitzen dugu XVI. mendez geroztik.
|
|
|
|
AZKENA
|
|
|
euskalkien arteko eragin diglosikoak: eredu estandarra eta folk hizkeren arteko adbergentzia edo goitik beherako eragin diglosikoa, hizkera baten barreneko berregituraketa, hizkuntza arau monozentrikoen eta plurizentrikoen konstelazioak, euskalkien erabilera eta prestijioa eta herriko hizkeraren alde
|
azken
urteotan Euskal Herriko hainbat eta hainbat bazterretan sumatzen den kemena, iritzi batzuen kasuan ikuspegi idilikoa izatera ere iristen dena. Dena den, garrantzi handiko gauza da auzi hau estetika hutsa ez dela jabetzea; azken batean, hizkuntzaren kalitaterik ezak eta haur anitzen euskaran sumatzen den gaitasun murritzak etxeko eta lagunarteko hizkerak jasan duen ahultzean bai tute jatorria eta guztiz loturik dago honekin guraso eta seme alaben arteko euskararen eten edota jauzia (cf.
|
|
|
eredu estandarra eta folk hizkeren arteko adbergentzia edo goitik beherako eragin diglosikoa, hizkera baten barreneko berregituraketa, hizkuntza arau monozentrikoen eta plurizentrikoen konstelazioak, euskalkien erabilera eta prestijioa eta herriko hizkeraren alde azken urteotan Euskal Herriko hainbat eta hainbat bazterretan sumatzen den kemena, iritzi batzuen kasuan ikuspegi idilikoa izatera ere iristen dena. Dena den, garrantzi handiko gauza da auzi hau estetika hutsa ez dela jabetzea;
|
azken
batean, hizkuntzaren kalitaterik ezak eta haur anitzen euskaran sumatzen den gaitasun murritzak etxeko eta lagunarteko hizkerak jasan duen ahultzean bai tute jatorria eta guztiz loturik dago honekin guraso eta seme alaben arteko euskararen eten edota jauzia (cf. Zuazo 1999a, 1999b, 2000; Martinez de Luna
|
|
|
Berendialektoa dagokion jatorrizkoeremuan aktiboki egitenduten hiztun batzuek, berena ezden beste batezagutzen edoulertzen duten unetik beretikhastenahaldirahizkuntza aldaketaren hazitzatetahizkerenarteko berdintzearenabiaburutzatjodaitezkeenmailazmailakobilakabideak;
|
azken
batean, berenaezdendialekto bateko partaide pasiboakdira.Ezduteerabilikoberenherrianauzoanikasitakoaldaeranabarmenetamarkaturik, beren hizkerakoerrepertorioanezdagoen fonemarik, bainagaiakedo testuinguruaklagundurik betiiragaztendazertxobaitbelaunaldibateanezbada hurrengoan.
|
|
|
Idazle gehienak etorri ziren bat euskara estandarizatzeko beharrarekin, baina behar hori onartzen zutenen artean ere, askotariko iritziak zeuden euskara batuaren oinarritzat hartu behar zen euskalkia erabakitzeko orduan2?
|
Azkenik
nagusitu zen iritzia erdialdeko euskalkietan (gipuzkera, goi nafarrera eta lapurtera) oinarrituriko hizkuntz ereduaren aldekoena izan zen,
|
|
|
Azkenik, mendekotasun kulturalari dagokionez, aipatu beharrekoa da hizkuntza txikiek testu idatzirik edota literaturarik ez izateak ezinez koa egiten duela hizkuntzen iraupena eta, jakina, eskolan hizkuntza menderatzailea erabil tzeak erabateko garrantzia du hizkuntza menderatuaren galtzean, horrelako heziketa jaso duten hiztunek, idazteko, irakurtzeko eta oro har kultur eginkizunetarako askoz ere hobe to menderatzen baitute hizkuntza handia txikia baino.
|
Azkenean
, hizkuntza txikia bizitza modernoaren esparruetarako erabilgarria ez dela pentsatzera heltzen dira hiztunak eta hiz kuntza menderatzaileaz baliatzen dira. Elorduik azpimarratu duenez, < <???
|
|
|
Izan ere, hizkuntza ahulduen ezaugarri nabarmenetako bat da arau bateraturik gabeko aldakortasuna (Elordui, 1995): «[...] hiztun osoek beraiek erabilitako formen eta hiztun erdiek eratutakoen artean ezberdintasunak somatzen dituzten arren, ez dituzte
|
azken
hauek erabilitakoak gaitzesten[...] hiztunak hizkuntza txikian ez ikasiak izateak azaltzen du hein handi batean hiztunok beren hizkeran dagoen aldakortasunaz ez ohartzeko arrazoia... ».
|
|
|
Egoera honen argigarri mailakako hizkuntz heriotzaren eragileetako bat den mendekotasun kulturalaren ondorioak ditugu (Elordui, 1995): hizkuntza menderatua eskolan ez erabiltze ak ekartzen du hiztunak haien jarduera profesionalerako ama hizkuntza erabiltzeko gai ez izatea, hizkuntza hori esparru batzuetara zokoratua izatea eta
|
azkenik
erabilera berezitue tarako garatua ez izatea. Euskararen erabilera berezituak eskolan berreskuratzea ezinbeste ko baldintza da etorkizuneko hiztunek beren burua gai ikus dezaten euskara beren lan espa rruetan erabiltzeko eta beraz, esparru horretako euskara gara dezaten.
|
|
|
Marratxoa jarri behar al dugu ikurraren eta deklinabide atzizkiaren artean? 24Formulak edo ekuazioak testu batean txertatzen ditugunean, hizkuntza naturaleko perpausekin bezala jokatu behar al dugu puntuazioari, menderakuntzari eta juntadurari dagokienez. Laburbilduz, hizkuntza tekniko zientifikoaren zati handia bat dator hizkuntza komunarekin: batetik, fonologia eta ortografia; bigarrenik, morfologia flexiboa; hirugarrenik joskera, eta
|
azkenik
hiztegiaren zati handia. Edonola, jos kerari dagokionez, hizkuntza komunean posible diren zenbait baliabide ez ditu erabiltzen hizkuntza tekniko zientifikoak zehaztasun, argitasun, neutrotasun eta inpertsonaltasunaren mesedetan, esate baterako zenbait pertsonari dagozkien adizkiak baino ez ditu erabiltzen.
|
|
|
ten diren hiztun talde desberdinen multzoak sortzea. Mutur batean hizkuntza galdu duten hiztunak daude, beste muturrean hizkuntza zeregin desberdinetarako eta erregistro desberdinetan erabiltzen duten hiztun osoak, eta
|
azkenik
hiztun erdiak edo ele erasanak2S, hizkuntz ahalmenean zenbait hutsune dituztenak.
|
|
|
Kanpo eragiletzat har daiteke hizkuntza indartsuago batekiko ukipena, baina kanpo eragiletzat hartu behar dira era berean estandarizazioa eta oro har hizkuntzalarien, zuzentzaileen, estilo liburuen idazleen e.a.en esku hartzea. Azkenik, barnetik eragindako aldaketak ere bereizi behar ditugu eta lan honen testuinguruan, batez ere, hizkuntza tekniko zientifikoaren berezitasunek eragindakoak.Estandarizazioa izan da
|
azken
urteetako testuetan (baita testu tekniko zientifikoetan ere) ikus daitezkeen aldaketa askoren iturria. Edonola, lotura zuzena dago mota honetako aldaketen eta Euskaltzaindiaren araugintzaren artean, eta honelako aldaketak hizkuntzaren indartzaileak dira zalantzarik gabe, estandar bat izatea hizkuntzak bizirik irauteko ezinbesteko baldintzatzat hartu dugula kontuan hartuta.
|
|
|
Amurizak (1978) arazo honi irtenbideak bilatzen saiatu zenetik bide luzea egin dugu eta aurrizkien eskasia hori euskararen tipologiarekin zerikusia duen zerbait dela dakigu: inguruko erdarak' burua lehen motakoak dira eta euskara aldiz, burua
|
azken
motakoa; honekin batera burua lehen' motako hizkuntzetan buruak diren eta modifikatzaileak diren aurrizkiak daudela
|
|
|
Prehistoria hitzean aldiz, pre aurrizkia da hitzaren burua, ez baitu historia mota bat adierazten historiaren aurreko garaia baizik. Hitz honen euskal ordaina historiaurre da, burua
|
azken
hizkuntza baita gurea. Parasintetikoetan ageri diren erdal aurrizkien ordainek ere postposizioak dituzte askotan euskaraz:
|
|
|
Hizkuntza ahultzen du mailegu gehiegi hartze ak; edonola, bereiztu beharrekoak dira hizkuntzan ditugun hitzak ordezkatzen dituzten maileguak, askotan hizkuntza aberastu gabe pobretzen dutenak eta bestetik, hizkuntza aberasten dutenak, izenik ez duten adigaietarako etiketez hornitzen baitute hizkuntza.
|
Azken
hauek ugariagoak izango dira esparru berezituetan hizkuntza komunean baino. Edonola, esparru berezituetan hartzen diren maileguek askoz ere eragin txikiagoa dute hizkuntza osoan esparru komunean hartzen direnek baino, erabiltzaileen kopurua lehendabiziko
|
|
|
Silaba biko erroen azentueran badirudi, zenbait kasutan, erroaren
|
azken
silabaren tasuna, hots, irekia edo itxia den, kontutan hartzen dela azentua txer
|
|
|
Taulan ikusten den moduan, euskaldun berri eta zaharren artean desberdintasun nabarmena topatzen dugu; euskaldun berrien artean (ó o) eredua askoz ere gehiagotan nahiago izan da euskaldun zaharren artean baino.
|
Azken
hauen artean, bizkaitarrek (o ó) eredua nahiago izan dute; gipuzkoarrek, ostera, ez daukate joera nabarmenik. Ondoko grafikan emaitzak erka daitezke:
|
|
|
(a)
|
Azken
silaba estrametrikala: < >
|
|
|
(a)
|
Azken
silaba estrametrikala: < >
|
|
|
(a)
|
Azken
silaba estrametrikala < >
|
|
|
HIZKUNTZAREN ETA LURRALDETASUNAREN PROBLEMATIKA
|
AZKEN
200 URTEETAN
|
|
|
Dominique Garat hau ere, 1735ean Uztaritzen jaioa, norbait izana zen bere sasoian eta, bai Lapurdiko deputatu egon zelarik, Parisen, 1790ean, bai Uztaritzeko auzapez izendatu zutelarik herritarrek, bere
|
azken
urteetan, beti bere euskaltasuna erakutsi zuen, batetik, Parisen Euskal Herriko departa mendua eskatuz, bestetik Uztaritzen irakasle elebidunak hautatuz. Eta fun tsean, zioen Manex Goihenetxe historialariak, Lurraldetasuna eta hizkuntza nortasuna:
|
|
|
|
Azkenean
, Georges Lacombe jauna mintzatzera doalarik, hona non sar tzen den bilkurarat J.B. d' Arroquain biltzarkide mauletarra, berekin dakarre la Mauleko jaun suprefeta.
|
|
|
HIZKUNTZAREN ETA LURRALDETASUNAREN PROBLEMATIKA
|
AZKEN
...
|
|
|
HIZKUNTZAREN ETA LURRALDETASUNAREN PROBLEMATIKA
|
AZKEN
...
|
|
|
uztailaren 25 ean Vichy-ko batzorde berezi batek aurkeztu behar dio bere proposamena eskualdekatzeari buruz Pétain marexalari. Honek duke
|
azken
hitza eta, beraz, marexalari berari behar lirokete euskaldunek, lehen bai lehen, beren deia helarazi.
|
|
|
HIZKUNTZAREN ETA LURRALDETASUNAREN PROBLEMATIKA
|
AZKEN
...
|
|
|
Honetan bururatuko da Lafitten eta Arotzarenaren arteko lankidetza euskallurraldetasunaren eta kulturaren alde Vichy-ko gobernuaren eretzera, bizkitartean 40ko hamarkada horretan bada oraino beste auzi bat Lafitte ape zak aipatu gabe utz ez dezakeena, eta alemanen denborako Arotzarenaren astekariari, 1942ko urtarrilean, igorriko dion
|
azken
artikuluan agertzen dena.
|
|
|
|
Azken
buruan, beraz, Lafitteren arabera, euskarazko katixima egiten zuten apezek ez zituzten beren ikasleak mendratzen, bainan bai handitzen eta
|
|
|
|
Azken
mende erdi honetan anitz gauza aldatu dira Iparraldeko herri ta hirietan, eskoletan eta katiximetan, bainan iduritu zaigu Eskualduna xaharra ren azken zenbakietan, alemanen denboran agertu pasarte horietarik zenbai tek merezi zutela berrirakurketa baten egitea, menturaz gaur beste itxura bat hartu duten baina beti hor dirauten arazo batzuen argitzeko. Post Scriptum:
|
|
|
Azken mende erdi honetan anitz gauza aldatu dira Iparraldeko herri ta hirietan, eskoletan eta katiximetan, bainan iduritu zaigu Eskualduna xaharra ren
|
azken
zenbakietan, alemanen denboran agertu pasarte horietarik zenbai tek merezi zutela berrirakurketa baten egitea, menturaz gaur beste itxura bat hartu duten baina beti hor dirauten arazo batzuen argitzeko. Post Scriptum:
|
|
|
Gehiago sakondu gabe, arrazoi bat aurkitzen diogu jarrera honi: Italian bizi izan zen
|
azken
bost urteetan arduratu zela hizkuntzalaritzarekin, hots,
|
|
|
ruetako hiztun eta jakitunekin Akademia antzekoa antolatzeko. Ez dakigu Italiara berriz etorri zenik, baina dialektoen argitalpenak prestatzeko harreroan ugariak izan zituen laguntzaileekin, eta badakigu baten bat Londresen egon zela elkarrekin lan egiten eta
|
azken
ukituak liburuei ematen.
|
|
|
Lexikologia, gramatika (bereziki aditza) eta fonología izan ziren dialektologia ikerketetan erabili zituen oinarriak.
|
Azken
finean, dialektologoa izan zen Bonaparte eta Dialektologiaren aita. Fonología dela eta, belarri onekoa zela diosku José Vilallongak, eta hortik zetorren hiztunen mintzaira entzuteko zeukan gogo bizia.
|
|
|
Italiari buruz ezer esan baino lehen, esan dezadan 1855 eta 1858 urteen bitartean Ingalaterrako dialektoak ikertzen ibili zela eta aipatu
|
azken
urtetik
|
|
|
Noticia de las obras vascongadas que han salido a luz después de las que cuenta el P. Larramendi, eta Vocabulaire de mots basques bas navarrais, traduites en langue franraise. Sallaberriren
|
azken
lan honek adierazten digu lexikografiaz arduratuta zebilela oraindik gure Printzea, eta Juan Mateo Zabalarenak bibliografía zeukala ikerketetarako oinarria. Eskuratu berria zuen ordurako Catalogo dei libri Sardi azken erreferentzia 1850 urtekoa dakarrena.
|
|
|
Sallaberriren azken lan honek adierazten digu lexikografiaz arduratuta zebilela oraindik gure Printzea, eta Juan Mateo Zabalarenak bibliografía zeukala ikerketetarako oinarria. Eskuratu berria zuen ordurako Catalogo dei libri Sardi
|
azken
erreferentzia 1850 urtekoa dakarrena. Sardiniako dialektoen ikerketak egiten dituzten izenburuak datoz zerrenda honetan, eta gero laguntzaile izango duen Giovanni Spano ere azaltzen zaigu.
|
|
|
c2) Jatorrizko funtzioa betetzeko ahalmena galduta (behintzat kasu) ala galdu gabe (berriz, esaterako), testu mailako funtzio bat betetzera heldu dira, baina kontuan izan behar da
|
azken
funtzio hau betetzen dutenean, funtzio horrekin hatera jatorrizkoa ez den perpaus mailako funtzio bat ere betetzen dutela:
|
|
|
Lan honetan, bada, ez ditugu
|
azken
ikerlari hauen emariak alde hatera utziko eta gogoan izango dugu une oro testu mailako funtzioez ari garenean mota askotako testu antolatzaileak ditugula. Hala ere, Euskaltzaindiak lokai lu deituriko testu antolatzaileak baizik ez ditugu erabiliko gure lanean.
|
|
|
– Ez, ordea, berak nahiko lukeen bezala hitz guztiak direlako mailegu eta, beraz, maila bere ko;
|
azken
finean Schuchardtekin eztabaidan Meilletek duela ia mende bat gogoratu bezala, hizkuntza guztietan jatorrizko lexikoa kontzeptu erlatiboa izan arren, hizkuntzaren bila kabide ezagunaren harnean absolutua bilakatzen da eta garai diferenteetan sartutako maile guek ez bezalako informazioa eman liezaiguke.
|
|
|
ikurra gora-behera
|
azken
hau haienetan, leiho 1 bentana, zaldi 1 kaballoa eta bestelako bikoteak ezezagunak izan ez arren hainbat euskal hizkeretan; ame nazo/ u, amenazatu ageri dira, aldiz, B aldeko lurretan: OEH ak, esaterako, no hemos encontrado más ejs. que los citados batekin DFrec delakoan lau adibide direla (sei amenazo renak eta hiru amenaza renak) gaztigatu ondoren bada ere, Otxoa Arin, Beobide eta Txirritaren adibide batzuekin hatera Astarloaren bi hauek dakartza s.u. amenazatu:
|
|
|
Atzeraturik gabiltza gure idazle kazetari zaharren ezagutzan. Gaitz erdi jakingura ernatuxe bada
|
azken
urteetan, zeren, oraindik ere, batean euskal kazetaritza zaharrak ez daukala ia ezer erakustekorik, bestean tradizio urria dugula... eta zer ez dugu aditzen. Ezagutzen ez dituztenek Hiriart Urruti, J. Etxepare, B. Adéma, dAbbadie, J. Saint Pierre, Zerbitzari, Otsobi, Kirikiño, Lizardi, Larreko, Manezaundi, Lafitte etab. hobe lukete tradizio horretako zerbait irakurri, adibidez Klasikoak (Euskal Editoreen Elkartea) bildumako
|
|
|
Egun guzietako lan izigarri dorpe higatzailea. Ez da harritzeko, beraz, 56 urtetan hil bazen bere
|
azken
artikulua doi doi idatzi ondoan. Lanean hil da, lanak hil du idatzi zuten haren hilberria jakinarazte an. Ezen kazetari lanak beretua zuen, zenbat eta nardagarriago hainbat eta
|
|
|
Etxepareren iritziz politikeroen ttintta bazuen?. Kazetariarena
|
azken
ofi (Ademarekin konparatuz) Ademaren erakaspena bakunago da, itzul-inguru gutiagorekin, eta orobat berdin mamitsua, izaitekotz mamitsuago. Hiriart Urruty aldiz politikeroen odol ttintta bat bazuelakotz zainetan, beroago zen, gataskariago, suharrago borrokan, haginak ardurasko zorrotz eta aztaparrak sistakor, ukumilo ukaldia edo ostikoa berdin azkar emai ten zuela noizean behin batek ala bertzeak, hori baita beharrena (Charritton:
|
|
|
Egiturei dagokienez, epai tankerakoa da tipikoetarik bat (egitate edo printzipioak aipa, gero horiek aplika eta
|
azkenik
epaia eman). Mintzaldian puntu bakar bat garatu nahi zuen; hala ere, frankotan, sarreran luzatzen zen edo solasaren haria galtzen.
|
|
|
tribunaletako auzi, ohointza, hiltze, istripu etab. Testu informatibo narratiboak dira. Herrietako historia aldetik ez eze, kronika edo kontaera hauek baliotsuak dira idaztanke ra eta tonu libre eta desberdinetakoak direlako (ironia eta trufa darie anitzi) eta kontateknikek ipuinetan erabilitakoen eite dutelako, eta ez egungo kazetarien harako piramide azpizgorakoarena, non kontaera
|
azken
gertakarietarik has ten baita. Hiriart Urrutiren konposizio edo kontaera estilo tradizionalak ira kurlearen arreta atxikiz eraikitzen du testua.
|
|
|
Hiriart Urrutiren berriekiko axola azpimarratu nahi badugu, askoren usteak koloka ezarri gogo baizik ez dugulako da, anitzek uste baitute euska razko kazetaritza oso atzeratua izan dela beti, adibidez informazio generoak oso berant heldu zaizkigula, l. mundu gerlaren ondoren edo. 1910eko Eskualduna atzemanez gero, nahi duenak irakur ditzake, adibidez, Berrixkak (E 1235) edo
|
Azken
berri (E 1242), gerlakoak baino lehenago koak. Berri laburrak dira eta berriak huts hutsik, geroago Euzkadi-n edo Euskaldunon Egunkarian agertuko zirenen aitzindariak.
|
|
|
Antitesi erretorikoak ere eraikitzen ditu, anafora, paralelismo, kiasmoa rekin lotuz. Egitura simetrikoak noiz lerroan ezartzen ditu (paralelismoa), noiz kurutzatuta (kiasmo); joskura maitatua
|
azken
hau:
|
|
|
(EO 52,). Azkenik, irakurleekin bat egitekoak diren prozedura estilistikoak ausar ki darabiltza, bereziki galdera erretorikoak, communicatio (Badakizue...?, Erradazue?, Entzun duzue...?) eta dialogismoa.
|
Azken
honetan, euskal kazetaritzan orain baino lehen askoz erabiliagoa (Kirikiño, Lizardi etab.), kazetaria irakurleari (Manex) mintzatzen zaio zuzenki, alegia hizketan ari, honen gogoa eme atxikitzeko.Arto bat osorik iresteko aho bat idekirik hor zagote so, bi begiak ezin aski zabalduz: Nola hori, Manex?
|
|
|
6
|
Azken
hitz, ondorio gisa. Hiriart Urrutik mende laurdenez Eskualduna hazi, euskara onean biziarazi eta genero berriak ekarri dizkigu.
|
|
2019
|
|
|
Kontuan hartu behar da XIX. mendearen
|
azken
herenean jaiotako belaunaldi garrantzitsua desagertzen ari zela. Haiek izan ziren euskal kulturaren maila jaso zutenak XX. mendearen lehen herenean hainbat elkarteren bidez. Galera natural hori, gerra zibilaren eta Mundu Gerraren traumak areagotu egin zuen.
|
|
|
Kide berriek Frantziakoak izan behar zuten, linguistikan Espainiakoak baino jantziagoak zirelakoan.
|
Azken
puntuari dagokionez, A. Irigaray ere iritzi berekoa omen zen. Erbesteratuez den bezainbatean, B. Echegarayk postua berreskuratu zuen legez, S. Altube eta D. de Inzak, aurkako salaketa kriminalik ez zutenez, euskaltzain izaten jarraitzen zuten.
|
|
|
" gobierno ilegal= legez atzetiko agintaritza". 241 Badirudi lehenengo bi adieren konnotazio negatiboa ezabatu eta legezko diktadura bati leku egiten zitzaiola Espainia frankistan argitaratu nahi zen Akademiaren hiztegian. Dena dela, gerraondoko lexikografiaren moteltasuna eta
|
azken
porrota ezin du lexikoaren depurazio politiko soilak azaldu.
|
|
|
Esku artean zituzten baliabide eskasen erakusgarri, 1941eko urriko batzarrean JCVri P. Lhanderen Dictionnaire basque françaisen() ale oso bat lortzeko eskatzea erabaki zuten,
|
azken
faszikulua gerra zibilean argitaratu baitzen Frantzian (Lacombe 1938b; Euskaltzaindia 1956: 319).
|
|
|
Badirudi lanean jarraitu zutela," g" letra ere osatu arte, baina euskaltzainburuaren heriotzak, 1951n, ezinezko bilakatu zuen proiektua amaitzea. Akademiaren artxiboan gordetzen den lexikografia corpuseko
|
azken
sarrerak" halógeno= gatz soŕarazle" eta" haloideo= gatz antzeko" izan ziren.252 Dena dela, Euskaltzaindiaren hiztegi handiaren bideragarritasun komertziala zalantzan jarrita zegoen ordurako.
|
|
|
Epaimahaiak adierazitako oharrak eta zuzenketak testu honetara ekartzen saiatu naiz, baina nirea da
|
azken
erantzukizuna, jakina.
|
|
|
Horra, bada, irakurle, Antton Ugartek egindakoa. Berori geratzen da argitaratua, gerora etorriko diren beste batzuen esperoan, guztion artean moldatu baita Akademiaren historia, hain zuzen ere, euskararen beraren historia islatzen duena
|
azken
mendean, bere argi ilunak eta on gaitz guztiekin islatu ere.
|
|
|
Dena den, egileak bezalaxe, egin ditzagun bestelako saioak, horrela eratuko baita Euskal Herriaren eta euskararen norabidea. Eskerrak egileari eta ongi etorria izan dadila argitalpen hau Euskaltzaindiaren Iker bildumara, aberasturik geratzen baita
|
azken
hau.
|
|
|
Ez dago argi zergatik zegoen jesuita zaharra Gipuzkoan, baina Frantziako Eliza katolikoaz eta literaturaz egindako galderak Conversaciones Católicas Internacionales en ildokoak ziren. Akademiarik ez zuten aipatu, baina
|
azken
galdera Dictionnaire basque français delakoa amaitzeaz izan zen. Uste izatekoa da Donostian, besteak beste, J. Urquijorekin biltzeko aukera izan zukeela edo gutxienez berri horiek Akademian oihartzuna izan zuketela (cf.
|
|
|
Ezkila argitaletxearen bidez euskal liturgiari edota" Loi Deixonne" k irekitako bideari ekarpen garrantzitsuak egin zizkieten. Testuinguru horretan kokatu ziren G. Lerchundiren Kantikak (1948) edota J. B. Harymbat eta B. Pons-en Méthode basque pour debutants (1951),
|
azken
hori Bordeleko Unibertsitateko katedran ere erabiltzen zena.890 1954tik aurrera Othoizlari aldizkaria ere argitaratu zuten (Charritton 1994; Diharce 1997).
|
|
|
894 Hirugarrena Loiolako santutegian zuten, eta
|
azken
bi liburukiak GPDko J. Urquijoren bibliotekan eskuratu zituen (ABA EUS: P. Múgicaren gutunak N. Oleagari eta G. Maidagani,).
|