|
2000
|
|
|
(Lam Entralgo, Torrente Ballester, Antonio Tovar, Foxa, Cunqueiro, Eugenio d’Ors, Garda Serrano...), amets egin zuten Iruñea Atenas espainiar bihurtzearekin estatu kolpe beltzari gurutzada sainduaren izena eman ondotik.
|
Haietako
batzuek frankismotik urruntzen jakin zuten gero. Besteren batek frankista izaten jarraitu du egundaino.
|
|
|
Bertsio ofizial eta bakarra, udazkenerako argia ikusi duena, Roman Felones eta Fermin Miranda irakasleek izenpeturik. Victor Pradera nazionalista espainiarrak hasitako ildoa, Opus Deiren Unibertsitateak gero kanonizatua, aurreiritzi ideologikoz zamatua, egungo antolamendu instituzional administratiboa justifikatzeko eginkizuna duena, Euklidesen teorema
|
haietan
bezala aurrez emaniko hipotesia egiaztatua gelditzen dena. Nahiz eta horretarako gertaeren interpretazio interesatuak eman behar izan, bestelakoak badirela isilduz.
|
|
|
Antzerki eskolen egoera hobetzen ari dela ematen du. ...e eta homologazioa, mailakatzea, bateragarritasuna eta antzerkia unibertsitateko karrera izatea bilatu behar da gaur egun. Talde profesionalak, erakunde publikoak eta ikus entzunezko komunikabideak jabetuta daude beharrak asetzeko adina aktore prestatzeko duten gaitasunaz eta ez litzateke txarra bide honetatik esfortzuak bateratzea eta, era berean, antzerki amateurrari bere esparrua errespetatuta,
|
haien
osagarri edo unibertsitate eta antzerki eskolen eremuan zirkuitu propioa izatea.
|
|
|
Hala ere, eta honekin batera esan behar da," betiko izenek" ere erronkari eutsi diotela (Izagirre, Urretabizkaia, Lertxundi, Irigoien, Txiliku, Igerabide). Pozgarria da ikustea orain 20, 25 eta 30 urte hasi ziren
|
haiek
zer nolako lan interesgarriak ari diren argitaratzen.
|
|
|
Denetik hoberena da berriak atera arren (Arrieta, Meabe, Urkiza, Osoro, Rozas, Unamuno, Oñederra, Goenaga, Kaltzada, Unzueta, Elosegi, Suarez, Egaña)," zaharrak" ez direla desagertu (Urretabizkaia, Lasa, Irastortza, Landa, Borda). Orain ia 20 urte zebiltzan
|
haiek
, jardunean ari dira oraindik ere. Lehenengoz, belaunaldiez mintza daiteke idazle emakumeen artean.
|
|
|
Beste ikuspuntu batetik, lehen mailako, bigarren mailako eta hirugarren mailako hizkuntzak bazirela esatean, bereizkeriazko teoria hau ezin hobeki zetorkien europarren eta iparramerikarren politika kolonialei. Izan ere, hauek, Asiako, Amerikako eta Afrikako herri jatorren gaineko zapalketa eta lapurreta lotsagarria justifikatzeko,
|
haiek
behe mailako arrazatzat jotzen zituzten, psikikoki eta hizkuntzaz ere atzeratutzat, horrela haien nortasuna, kultura eta hizkuntza desegiteko eta asimilatzeko ahalegina, ezjakintasunaren eta basakeriaren aurkako gurutzada berria balitz bezala aurkeztuz. Ezjakin bezain harro, mendebaldeko pentsalari horiek gizateria osoaren epaile bihurtzen zuten beren burua, beren kultura industrialetik beren hizkuntza propioak gehiegi goretsiz, munduko gainerako herrien kultur emaitza nabarmenak eta hizkuntz aberastasunak itsuki gutxiesten zituzten bitartean, zaku ilun horretan txinera, japoniera, arabiera, persiera, hindia, swahilia, kitxua, nawatla, tagaloga, suomiera, bretoiera, galesera, katalana, galegoa8, eta zer esanik ez, gure euskara ere sarturik.
|
|
|
Beste ikuspuntu batetik, lehen mailako, bigarren mailako eta hirugarren mailako hizkuntzak bazirela esatean, bereizkeriazko teoria hau ezin hobeki zetorkien europarren eta iparramerikarren politika kolonialei. Izan ere, hauek, Asiako, Amerikako eta Afrikako herri jatorren gaineko zapalketa eta lapurreta lotsagarria justifikatzeko, haiek behe mailako arrazatzat jotzen zituzten, psikikoki eta hizkuntzaz ere atzeratutzat, horrela
|
haien
nortasuna, kultura eta hizkuntza desegiteko eta asimilatzeko ahalegina, ezjakintasunaren eta basakeriaren aurkako gurutzada berria balitz bezala aurkeztuz. Ezjakin bezain harro, mendebaldeko pentsalari horiek gizateria osoaren epaile bihurtzen zuten beren burua, beren kultura industrialetik beren hizkuntza propioak gehiegi goretsiz, munduko gainerako herrien kultur emaitza nabarmenak eta hizkuntz aberastasunak itsuki gutxiesten zituzten bitartean, zaku ilun horretan txinera, japoniera, arabiera, persiera, hindia, swahilia, kitxua, nawatla, tagaloga, suomiera, bretoiera, galesera, katalana, galegoa8, eta zer esanik ez, gure euskara ere sarturik.
|
|
|
Urte batzuk lehenago, bere arloko kongresu baterako, aipatu irakasle hori Madrileko unibertsitate batera etorri zen. Bere alaba Salomek, orain dela urte batzuk Euskaltzaindiaren kide urgazle izendatuak, eskatua zion, Espainiako hiriburura egiten zuen bisitaz baliatuz, euskal gramatikaren bat eros ziezaiola, hark gure hizkuntza ikasteko gogoa baitzuen, tipologian
|
haienarekin
, georgierarekin alegia, antz handia du eta. Sinposioan zehar Gabunia jaunak unibertsitate hartako errektorea agurtzera hurbildu eta, paradaz baliatuz, galde egin zion ea Madrilen zein liburu dendatan eros zezakeen euskal gramatika bat.
|
|
|
Bide berean, duela bi urte, Madrilen, Kultura Ministerioan nengoela, mahai gainean nuen Euskaldu non Egunkaria ikustean, espainol idazle ezagun batek kortesiaz galdetu zidan —nolabaiteko lotsa aitortuz baina— ea egiazki euskara jadanik informazio bide egokia izateko egoeran aurkitzen ote zen. Ageri denez, Unamunoren behialako iritzi
|
haiek
atzetik segizio luzea utzi dute, gainditzeko aski zaila.
|
|
|
Eta beharbada arrazoirik ez dugu faltako. Halere,
|
haien
garaiko beste euskaltzaleek, Broussainek, Campionek, Aranak edo Azkuek adibidez, izan zuten arrakasta urria ikusteak, nolabait, Unamuno gramatikari zorakilo haien itsasontzian sartzeko erreparoa justifika lezake, untzi hura inoiz portura helduko ez zelakoan.
|
|
|
Eta beharbada arrazoirik ez dugu faltako. Halere, haien garaiko beste euskaltzaleek, Broussainek, Campionek, Aranak edo Azkuek adibidez, izan zuten arrakasta urria ikusteak, nolabait, Unamuno gramatikari zorakilo
|
haien
itsasontzian sartzeko erreparoa justifika lezake, untzi hura inoiz portura helduko ez zelakoan.
|
|
|
Zentzuzkoagoa litzateke gertakari
|
haiek
bestela ulertzea, hots, nabarmentzeko ohi zuen bide epatant harekin, kritika horien bidez Unamunok, sibilak bezain maltzurki, bere herritarrei erronka egiten ziela pentsatzea, euskararen aurkako erasoekin min emanez, hala, haserrez eta kontrakarrean, haiek, eginekin, euskara zientziaren zehaztasuna eta filosofi mintzabidearen xehetasunak oro adierazteko egiazki gai zela frogatzen ahalegin zitezen... Izan ere, Salbatore Mitxelenak berak ongi aurpegiratu zionez, euskara baztertzeko zergati nagusia, logika hotzaren arrazoia bazen, ironiaz Unamunoren beraren argudioak erabiliz, horri euskaldunek erraz kontrajar ziezaioketen sentimenduaren logika beroa.
|
|
|
Zentzuzkoagoa litzateke gertakari haiek bestela ulertzea, hots, nabarmentzeko ohi zuen bide epatant harekin, kritika horien bidez Unamunok, sibilak bezain maltzurki, bere herritarrei erronka egiten ziela pentsatzea, euskararen aurkako erasoekin min emanez, hala, haserrez eta kontrakarrean,
|
haiek
, eginekin, euskara zientziaren zehaztasuna eta filosofi mintzabidearen xehetasunak oro adierazteko egiazki gai zela frogatzen ahalegin zitezen, bera oker zegoela erakutsi arte. Izan ere, Salbatore Mitxelenak berak ongi aurpegiratu zionez, euskara baztertzeko zergati nagusia, logika hotzaren arrazoia bazen, ironiaz Unamunoren beraren argudioak erabiliz, horri euskaldunek erraz kontrajar ziezaioketen sentimenduaren logika beroa.
|
|
|
/ zenburuak berak dioenez, Migel Unamunok bere bizitzan zehar euskararekiko izan zuen, edo, hobeki esan, izan zituen jarrerak jorratzeko asmotan natorkizue. Zer esanik ez, honi buruz lehen ere asko esan eta idatzi da, baina oraindik bazterretan entzun eta irakurri behar izaten ditugunak gogoan izanik, ez dut uste gaizki etorriko zaigunik Bilboko idazle eta filosofo handiak gure hizkuntzaz adierazi zituenak berriz maiseatzea,
|
haiek
testuinguru egokian hobeki ulertzeko.
|
|
|
Sabino Aranak esango zuen bezala: " bere jendeari giharrik sentiberenean min emanez",
|
haien
norW Xabier Kintana euskaltzaina eta EHUko Euskararako Kabinete Teknikoko zuzendaria da. tasuna bera mespreziatuz: " Joan zoazen herria zara.
|
|
|
Geroago Koldo Mitxelenak umorez esango zuen bezala, bazirudien munduko hizkuntza guztiek beren lexikoa aberasteko dituzten bide biak Unamuno euskarari galarazten tematurik zebilela, ez baitzion utzi nahi inoren hitzak mailegatzen ez eta
|
haien ordezkoak
ere sortzen. Funanbulu bati, desarrazoi lasterketa batean, gero eta baldintza gogorragoak jartzeko jokoa bezalako zerbait:
|
|
|
Gaur egun, August Schleicher en hirutariko sailkapen hark bere balioa galdu ez duen arren, harez gainera, badakigu hizkuntza guztiek, gutxi edo asko, beste taldekoen ezaugarri batzuk ere edukitzen dituztela. Hau da, funtsean tipo horietako batekoak izan arren, bestetarikoen bereizgarri batzuk ere aurki daitezkeela
|
haietan
. Beste aldetik, joan den mendean uste zen gorabidea ez du gaur inork aintzat hartzen.
|
|
|
Gizarte materialista honetan ez etsitzeko ahalegin poetikoa da bere azken obra ere, salmodia kutsuko hegalditan antolatua. Poetak ez du galdu, haatik, hitzaren alderdi guztiak ustiatzeko talentua, baina orain joko
|
haiek
zama semantiko handiagoa dute, eta esan liteke adieraren arabera antolatzen direla. Lehen zeukan espazioaren eta soinuaren ardura berberaz, orain Artze abiatua da formaren liberaziotik barnearen liberaziora.
|
|
|
Edergailua ez baita bakarrik forma mailan atzematen, apaingarri esaten dugun hori izan liteke mezuari desmezu egiten dion joko kontzeptuala ere. ...tzuen azpitik eta negar pixka bat isilik haurraren bideak leuntzen bi koadrotan arbasoak denbora hatzetan balego bezala eta behakoak horman erailak edo ezpain gorrien puzturan jendetza triste marmarka besarkadak eta intsentsua pertsonen joateaz solasa eta bihotzean gorde ezin lurpera zeramaten kaxa eskaileretan beherantz baldar karreran kalean airean geldiro kanpaiak haurtzaroa iheska arropa beltz
|
haiek
eta atea itxi zuteneko danbada
|
|
|
Abadiak antolaturiko Lore Joko
|
haietako
batean (Sara, 1867)," Ni nauk euskaldun, bai aspaldikoa/ egundaino aizkorak ezin hautsizkoa" esanarazi zion Elizanburuk arbola bati. Lizentzia honek sortu zuen galarrotsik, epaimahaiak behintzat juzku estua egin zuen konposizioaz, zuhaitzek ahorik ez dutela-eta.
|
|
|
Ez dut uste inor haserretzeko arrisku gehiegirik dagoenik Susa argitaletxea poesiarekin konprometituen dagoen euskal argitaletxea dela diodanean. XX. Mendeko Poesia Kaierak izeneko bilduma da
|
haien
azken apustua: XX. mendeko euskal poetarik esanguratsuenen antologia.
|
|
|
zure mesanotxean bertan goxo jarri eta alde egiten ez duten horietakoak. Behin eta berriro joko duzu
|
haietara
. Ez dituzu gainetik kenduko udaletxeak babes ofizialeko etxeak egiteko mesanotxea birrintzea erabakitzen duen arte.
|
|
|
Hilabete batzuk pasa ondoren, 1996 urtean zehar, gai hau egunkari guztien orrialdeetan azalduko da sakonki jorratuta. Informatikari buruz tutik ere ez zekiten kazetari
|
haiei
ezinbestekoa egin zitzaien gai honi buruz beren iritzia plazaratzea irakurleen artean zegoen egarria asebetetzeko.
|
|
|
Liberalismoak kultura alboratu izanagatik zenbait autorek ideologia honen gaurkotze eta egokitze lanari ekin diote.
|
Haietatik
guztietatik, egin duen gutxiengo kulturalen defentsagatik nabarmendu da azken urteotan Kymlicka filosofo kanadarra, liberalismoaren parametroen barne beti ere (1989, 1996) 7 Autore honen ustez, gutxiengo nazionalek8 aldarrikatzen dituzten eskubide kolektiboak liberalek horrenbeste estimatzen dituzten eskubide indibidualekin bateragarriak dira, nork bere bizitza onaz aukeratzea ahalbidetzen dituzt... Eskubide kolektiboak eta indibidualak, orduan, ez lirateke elkarren kontra egongo, eguneroko diskurtsoetan hainbat ahotsek behin eta berriro kontrakoa aditzera ematen duten arren.
|
|
|
Betekizun honek gizarte mailan ekar ditzakeen abantailak ere ez dira garrantzi gutxiagokoak. Hemen arreta berezia jarriko dugu
|
haietariko
batean, hau da: gizarte multikulturaletan kultura ezberdinen elkarbizitzak sortarazten dituen tentsioak gutxitzeko posibilitatean.
|
|
|
Ikuspegi" atomista" (Taylor, 1997) honen arabera, isolaturik aurkitzen den, hots, aurresoziala den eta lotura komunitariorik ez duen gizabanakoak, giza harremanetan sartu aurretik, nortasun finko eta erabat osatua dauka. ...taz" negoziatu" behar ez duelarik3 Liberalismoaren kritiko hauentzat, aldiz, ni a praktika sozial eta kultural jakin batzuetan" uztarturik" dago; bizitza onaren norabide jakin bat hartzerakoan, gizakiok kokatzen gareneko ingurune soziokulturala ezinbestekoa egiten zaigun datua da, ingurune horrek eskaintzen baitigu, azken finean, bizimodu onen zabalera eta horizontea, hala nola
|
haietariko
bakoitza perspektiban jartzeko irizpideak. Hauxe da, funtsean, zenbait autore komunitaristek defendatzen duten" tesi sozialaren" mamia (Taylor, 1997).
|
|
|
Beraiek ere gizakiek txertaturik daudeneko komunitate eta egitura kulturalarekiko lotura estua daukatela aitortzen dute, ezinezkoa baita zentzudunak eta esanguratsuak diren aukerak ulertzea, neurri handi batean, ingurune soziokulturala aintzat hartu gabe. Liberalak eta bere kritikoak bat badatoz tesi sozialarekin, zertan datza orduan
|
haien arteko
desadostasuna. Esan daiteke desakordioa, besteak beste, estatuak jokatu behar duen paperean datzala, hau da, instituzio publikoek zein neurritan esku hartu behar duten gizabanakoen bizimodu onen aukeran4 Beste hitzetan esanda, eta guretzat dagoeneko ezaguna den terminologia erabiliz, bi autore multzo hauen arteko argumentuaren gatazka estatuaren neutraltasunaren auzian kokatzen da:
|
|
|
4) Kanpo jardueraren xedeak: osagai garrantzitsuenetako bat da; izan ere, xedeak definitu behar diren edo ez erabakitzea, xede horiek zein diren, nola aukeratzen diren, nola aldatzen diren, etab. funtsezko puntuak dira,
|
haiei esker
zehaztasunez jo dezakegulako aurrera kanpo ereduaren eskeman.
|
|
|
Kolaboratzaileen artean, beste aldetik, Jose Maria Lasarte, Pedro Beitia eta Joseba Rezola zeuden. Orrialde
|
haietan
, balio historiko eta soziologiko handiko informazioa aurki dezakegu, ezen Euskal Herriarekin lotura zuten albisteak zehaztasun guztiekin jasotzen baitzituzten. Normalean, hiru atal bereizten ziren buletinean:
|
|
|
Orain arte esandakoa lau hitzetan nola hala laburtzeko, esan daiteke 1936 gerraren erbestean argitaratu ziren aldizkarien kopurua sarritan pentsatzen dena baino handiago dela, eta horiek, orokorrean, zirkunstantzia
|
haiek
kontuan hartuta, duintasun handikoak izan zirela. Europan argitaratutakoen artean azpimarratzekoak dira bereziki lau goiburuak:
|
|
|
Produkzio horren barruan, esan daiteke batik bat aldizkariak direla gehienbat oraingo ahanzturaren beste erbeste horretan erori direnak. Hau ulertzeko, lan mota horien heterogeneotasuna eta
|
haiek
osotasunean biltzeko zailtasunak izan behar ditugu kontuan. Ondoko lerro hauetan, horri nolabait buelta emateko beste saiakera txiki bat egingo dugu, Europan garatu zen atzerriko hemerografia aztertuz, oroz gain Iparraldetik hasita, Frantzia eta Erresuma Batuan.
|
|
|
Dena dela, erbesteratuek Iparraldean aurkitu zuten giroa eta harrera ez zen oso ona izan. Iñaki Anasagastik eta Koldo San Sebastianek jende
|
haien
tradizionalismoarekin justifikatu dute erantzun hori:
|
|
|
Zentzu politiko batean, helburua, Europako demokrazien interbentzioa ekiditeko indar errepublikarren aurka sortutako kanpainari erantzutea zen. Hori zela eta, Euzko Deya ez zihoan euskal errefuxiatuei zuzenduta edo, behintzat, ez
|
haiei
bakarrik. Publikazio berriaren asmo hori Antonio Maria de Labayenek, haren kolaboratzailea, oso ondo argitu zuen:
|
|
|
Frantziako okupazioarekin, Francorengandik ihes egiten ari zirenek berriz ere arriskuan ikusi zituzten beren bizitzak, naziek harrapatzen zituzten erbesteratuak Penintsulara bidaltzen baitzituzten. Inbasioak aurrera egin ahala, errefuxiatuek, Belgika, Frantzia eta Hitlerrek konkistatzen zituen herriak halabeharrez utzi behar izan zituzten edota
|
haietan
ezkutuan bizi. Normala denez, horrek, gehiegi ikertu ez diren beste ondorioekin batera, gure prentsaren desagerpena ekarri zuen.
|
|
|
gutxitan egon da hain baztertuta gure kultura bi gerra horien urteetan bezala. Ez da gehiegikeria esatea euskal kulturak gaur egun oraindik gertakizun
|
haien
nolabaiteko ondorioak bizi dituela.
|
|
|
Inguruko gauzei oharturik,
|
haiei
galdetzen diezu lehenik mahaineko liburu sortari, boligrafo etzanei, hormako argazki histuei, egutegi zekenari oroimenaren oihartzunak edo liburuen hitzak bezain [isilik ez baitute fitsik erantzuten.
|
|
|
trikua, poetak faunatik mitora ekarri duen beste marjinatu hunkigarri hori. Ziklo berri bat hasi da, baina lehen hazia hogei urte lehenagoko poema polimorfo
|
haietan
zegoen. Txepetxak bertsolariaren kantua erakarri baldin bazuen ere, naturako gauza ikusgarriek hartu izan dute gure kantagintza," Arboletan den ederrena da/ oihan beltzean pagoa"...
|
|
|
Proiektu honetan, Kultura Sailari dagokio Absys sistemaren mantentzeak sorrarazitako gastuak ordaintzea, agiri fondoak eskuratzeko eta
|
haien
zabalkundea egiteko behar diren programak prestatzea eta aipatutako katalogoak jabego intelektualaren eskubideak errespetatuz erabiltzea. Horretarako, udal liburutegietako arduradunek, aldiz, beren katalogoen kopiak eta bertan egiten diren eguneraketak bidali dizkiote Kultura Saileko Liburu eta Liburutegi Zerbitzuari.
|
|
|
Haureta gazte literatura dugu, ezbairik gabe, euskal liburugintzan azken urteotan gehien garatu den arloa. Egitasmo horren zereginik behinena Euskal Herriko umeen eta
|
haientzat
idatziriko liburuen arteko lotura sendotzea da, hain zuzen ere. Hori gogoan harturik, umeak eta liburuak elkartuko ditugu eta irakurketak euskara lantzeko eskaintzen duen aukeraz baliatuko gara.
|
|
|
Azkenik, Nafarroako Liburutegi Publikoetan lanean aritzen diren ehundik gora laguni informazioa eman zaie eta
|
haiekin
eztabaidatu da Liburutegi Publikoen Eredurako Diseinuaren xehetasunen gainean.
|
|
|
(1) Eragiketa gunean liburuzain generalistek betetzen dituzten jarduerak deskribatu dira zehatz mehatz.
|
Haien
lanak zerikusi zuzena du kanpoko zerbitzuen produkzioarekin, eta are garrantzitsuagoa dena, bertan ezarri da erabiltzaileekiko eta herritar guztiekiko harremana. (2) Erpin estrategikoan zuzendaritza ildoaren eginkizun eta jarduera guztiak deskribatu dira:
|
|
|
Etorkizunean, koordinatzaile bat izanen da iparraldeko 14 liburutegiez arduratzeko (bertan dago liburuzain euskaldunen kopuru handiena), eta beste bat Iruñerriko 21 liburutegietarako. Koordinatzaile horiek euskararen normalizazioa lehentasuntzat hartu dute, noski, eta hala izan dadin lortzeko
|
haien esku
egonen da proposamen zehatzak egitea (jendearekin euskaraz aritzeko gutxieneko euskara mailak ezartzea, prestakuntza planak, liburutegien seinalizazioa, euskarazko gai zerrendak sartzea, etab.) eta halaxe eginen dutela espero dugu. Erosketa zentralizaturako prozedura, hala Liburutegien Sareak nola Nafarroako Liburutegiak erabiltzeko pentsatua, tresna funtsezkoa da, eta liburutegiek titulu askoren artean (Nafarroako Liburutegi Nagusian urtero sartzen direnak, 10.000 inguru) beraien bilduBiblinleka metarako egokienak hautatu ahal izateko behar bezain malgua.
|
|
|
Horrekin batera, jakina, zerbitzu honetan parte hartzen duten bi administrazioen eskumenak eta erantzukizunak banatzen dituzten hitzarmenen testuak. Diputazioa (Nafarroako Gobernua gero) arduratu ohi da langileak kontratatu eta prestatzeaz, eta Udalen ekarpena, berriz, lokalak utzi eta
|
haien
mantentzeaz arduratzea da. Bestalde, oraindik sendotze bidean dauden zerbitzu zentralen ernamuina, duela hamar bat urte baizik ez zen sortu.
|
|
|
Gogoan dut, esate baterako," El Libro Rojo del Cole" izenekoak sortutako iskanbila, edo Etxarri Aranazko ikasle batek bikote bat ume batek pentsa dezakeen jarrera sexual inozo bat paper baten gainean marraztu zuenekoa.
|
Haiek
oihuak! Haiek salaketak!
|
|
|
Haiek oihuak!
|
Haiek
salaketak! Haiek garai hartako PSOEko kideen antsiak!
|
|
|
Haiek salaketak!
|
Haiek
garai hartako PSOEko kideen antsiak! Eta orain, urteren bueltan, sexu eszena esplizituak ikusten omen direlako, erakusketa itxiarazi egin dute orduko askatasunaren defendatzaileen oinordekoek.
|
|
|
nolabaiteko asepsia giroa behar du arte plastikoak, pareta argiak, argiztaketa samurra edo bai gutxienez egokia, bisitarako ordutegi zabalak. Garai bateko erakusketa xumeak, astegunetan iluntzeko zazpietan ireki eta bederatzietan ixten ziren
|
haiek
, gero eta urriagoak dira. Baina ez da hori bakarrik.
|
|
|
Bahr" Udanako aleman" horietako bat izan zen, Kataberako meatze barrutia berrantolatzera etorri zen Friedrichen semea. Garai gogorrak
|
haiek
. Gizaseme gogorrak haiek.
|
|
|
Garai gogorrak haiek. Gizaseme gogorrak
|
haiek
. Gerhardek euskara maitatzen ikasi zuen," Zein nahi garaitan Euskalerriko gauzak darraizkit:
|
|
|
Bere errealitate hori, bere giza kontraesan hori, horren gizatiarra izan daitekeen kontradikzio hori ez dute onartu Legazpi aldeko hainbatek, gizakion ñabardura aberatsek dardaraz jartzen duten hainbat horiek, zuriaren eta beltzaren artean gris kolorea dagoela ameto ez duten hainbat horiek,
|
haiek
izendaturiko zintzoen eta haiek zigorturiko gaiztoen, traidoreen artean, inor ez dagoela aldarrikatzen duten horiek.
|
|
|
Bere errealitate hori, bere giza kontraesan hori, horren gizatiarra izan daitekeen kontradikzio hori ez dute onartu Legazpi aldeko hainbatek, gizakion ñabardura aberatsek dardaraz jartzen duten hainbat horiek, zuriaren eta beltzaren artean gris kolorea dagoela ameto ez duten hainbat horiek, haiek izendaturiko zintzoen eta
|
haiek
zigorturiko gaiztoen, traidoreen artean, inor ez dagoela aldarrikatzen duten horiek.
|
|
2001
|
|
|
Hurrengo urteotan, gizarteratze aro delako horretan, lehendakari moduan aritu naiz, horretarako makulu nagusi bi edukita, alde batetik Euskaldunon Egun karia ren laguntza ordeztezina, eta bestetik Maite Gonzalez Esnal eta Begoña Andonegiren lan eskerga, elkartearen idazkaria eta bulegaria hurrenez hurren. Azken urtean
|
haiekin
batera Nagore Atela ere aritu da langile. Hortaz, aro berrian sartzen ari garelarik, plan estrategikoaren aroan hain zuzen ere, eta ni zuzendaritzan egondako denboraren luzean bezala, elkartearen hasieratik idazkari izan den Maite Gonzalez Esnal erretiratzera doala, bada ordua, nik uste, zuzia besteri ematekoa.
|
|
|
Ekipo bera bai, baina estilo aldaketa nabarmena izan da. Kargu hartzearekin batera oinezko euskalgintzatik urrundu zen Mari Karmenek ez bezala, Miren Azkaratek
|
haiekin
egin ditu bere hasierako agerpenetako inportanteenetako bi: Frankfurt-eko azokara joan izana eta euskal argitaletxeen kontrako eraso mediatikoak berpiztu bezain pronto euskal argitaletxeen aldeko agerpen publiko zorrotza Euskal Editoreen Elkartearen eskutik.
|
|
|
indar abertzaleak autogobernutik kentzea, horien tokian indar espainolistak ezartzeko, beren antieuskalduntasuna konstituzionalismo, demokrazia, tolerantzia eta ez dakit nik zenbat adjektibo gehiagorekin apaindurik. Horretarako, gainera, ohiko propagandaz gainera, etorkinak bertoko jendearen aurka jartzeko era guztietako azpijokoak ere erabili zituzten,
|
haiez
espainiar kolonoak balira bezala baliatuz, behialako lerrouxismo zitalenarenmaltzurkeria osoaz.
|
|
|
Gure artean etorkinen arazoa aski korapilatsua da eta EAJren fundatzailearen hasierako joera arrazista tamalgarri
|
haiek
gogoan izanda, sentiberatasun handia egon da, eta orain ere badago, problema hori behar den lasaitasun eta orekaz tratatu ahal izateko. Hori dela eta, politikari abertzaleen jokabidea, oro har, bitarikoa izan da:
|
|
|
Hori dela eta, politikari abertzaleen jokabidea, oro har, bitarikoa izan da: a) ezkerraren aldetik
|
haiek
bertokotzeko errazpide guztiak eskaintzea —" Euskal Herrian lan egiten duen guztia euskal herritarra da" —, Europa zabalean atzerrikoei bertoko naziotasuna eskuratzeko beste inon onartuko ez litzatekeenes kuzabaltasunarekin (adibidez, Espainia Frantzietan aspaldidanik lanean ari direnei, hizkuntza ofiziala ongi jakinarren ere, ez zaie" espainiar frantsestasuna" beste... Kasu batean zein bestean, ez zaie inoiz barkamen argirik eskatu iragan denboretan haiekin izandako jokabide desegokiagatik, ez eta behialako arrazismo horren kritikarik egin ere, guk geure bularra jotzeko darabilgun harria etsaiak gure kontra duela jaurtikiahantziz.
|
|
|
a) ezkerraren aldetik haiek bertokotzeko errazpide guztiak eskaintzea —" Euskal Herrian lan egiten duen guztia euskal herritarra da" —, Europa zabalean atzerrikoei bertoko naziotasuna eskuratzeko beste inon onartuko ez litzatekeenes kuzabaltasunarekin (adibidez, Espainia Frantzietan aspaldidanik lanean ari direnei, hizkuntza ofiziala ongi jakinarren ere, ez zaie" espainiar frantsestasuna" besterik gabe ematen, azken urteotan atzerritartasun legeek behin etabe rriro erakusten digutenez), edota b) gure eskuinak praktikatua, arazotik ihes egin, bera garbi planteatu gabe, denborari denbora emanez, nolabaiteko laissez faire, laissez passer hura gogoan, jatorrizko etorkin zaharren bigarreneta hirugarren belaunaldiak berez bertokotuko zirelako esperantza isilaz. Kasu batean zein bestean, ez zaie inoiz barkamen argirik eskatu iragan denboretan
|
haiekin
izandako jokabide desegokiagatik, ez eta behialako arrazismo horren kritikarik egin ere, guk geure bularra jotzeko darabilgun harria etsaiak gure kontra duela jaurtikiahantziz. (Eta inork uste balu arazo hori jada modatik pasea dela, on luke gogoratzea ez zaigula falta trapu zikin horiek aldizka, eta behin eta berriro, aurpegiratzen saiatzen zaigunik, Adolfo Careagaren hitzaurre mamitsuarekin jadanik bigarren edizioan doan Paginas de Sabino Aranalibu ruan, adibidez, behiala Manuel de Eguileor abertzale" sutsu" hark atera zigun De su alma y de su pluma deitoragarri haren isla.
|
|
|
Bai eta eman ere, baina gehienok espero ez genuen moduan. ETAren politika eroaz eta Herri Batasuneko buruzagi politikoen jarraikeria itsuaz asperturik, EAJ EA koalizioari beren botoa ematea erabaki zuten abertzale ezkertiar ugarien pisua inola ere gutxietsi gabe, ene irudiko, hauteskundeak abertzaletasunaren alde desbideratu zutenak, neurri handiz, etorkinak izan ziren, azken 20 urteotako autonomialdian
|
haien
integrazio prozesua askok uste eta gura duten baino aurrerago joan dela erakutsiz.
|
|
|
Batzuek pentsatu lukete beren orain arteko" etorkin kolonoen" boto poltsak honezkero urratu handia duela eta hemendik aurrera hortik gero eta boto gehiago galduko dituztela, etengabeko jarioan, bertoko alderdien mesederako. Geure aldetik, bihotz bihotzez eskertu diegu gure herriaren alde erakutsi duten borondate on eta zintzotasuna,
|
haiekiko
inoiz izan dugun zabarkeria etamesp rezioagatik mea culpaaito rtu eta adiskidetasun eta elkartze bidean sakondu, guztion arteko lotura soziala sendoagotzeko.
|
|
|
Euskal izaeraren bizi eta hazi beharraz ohartuen direnek kultur lan" apalxko" hauei axola gutxixkoa egiten badiete, nik" folklorezaleak" deitzen ditudan
|
haiek
, aldiz, euren eskuetan hartzen dituzte esparru hauek. Zuberoan, euskaltasuna, folklore edo tradizio kontu bat bezala hartzen duten jende hauek Xiberoko Zohardia elkartearen ingu ruan biltzen dira.
|
|
|
Ez zen ekintza gaiztoa, zikina, bortitza, bortxatzailea izan, beraz. Haatik, lehen gauean bertan, Basaburuko herrien euskarazko izenak zeramatzaten seinale xume
|
haiek
suntsituak izan ziren. Balentria txar honen egileak gutxi izango ziren, euren euskal izaerari, batere jakin gabe zergatik, arbuio zioten haietatik taldetxo bat.
|
|
|
Haatik, lehen gauean bertan, Basaburuko herrien euskarazko izenak zeramatzaten seinale xume haiek suntsituak izan ziren. Balentria txar honen egileak gutxi izango ziren, euren euskal izaerari, batere jakin gabe zergatik, arbuio zioten
|
haietatik
taldetxo bat.
|
|
|
Geroago etorri ziren jokaera gogorragoak, seinale elebakarrak tindatzerat behartu gintuztenak. Gintuztenak diot, zeren eta neu ere izan bainintzen pankarta zikintzaile
|
haietatik
.
|
|
|
Hiru egunetan ibili dira jardun eta gogoetan, euskararen etorkizuna nondik etor daitekeen asmatzeko. Julio Urkixo eta Resurreccion Maria Azkue euskalari handien ehun urtegarrenak ziren tartean, eta
|
haien
omenezko zerak erakusgai. Gero, horren hurrengo, bi egunetan aritu dira gramatika eta literaturzaleak, Lafitte zenaren ohorez, Ipar Euskal Herriko Baionan.
|
|
|
Bainan, halere, mintzaira hortan eman ditu Jesusek bere erakaspenak(...). Jesusek bere gisa utzi zituen greka eta latina, memento
|
hetan
gehienik hedatuak ziren mintzairak(...). Eta hori bere haurtasuneko mintzairaren fagoretan, hunen ez ukatzeko.
|
|
|
Zorigaitzez mamu batzu ari zauzkigu gure aphainduraren itsusten, chilakatzen, bipiatzen(...). Mamu
|
hetarik
biga dauzkitzuet bereziki aiphatuko: Erdara eta lizunkeria.
|
|
|
Ez dut uste P. Gartzia itzulpenen aurkari itsua denik: ondo daki, nik bezala, gure zientziak eta kulturak (beste edozein herrialderenek bezala) itzulpenen zelako premiaduten; ni neu itzulpen lanen koordinatzaile bezala aritu naiz —fortuna handiago edo txikiagoarekin—, eta izugarrizko errespetua diet bai itzultzaileei, bai
|
haien
lanari. Baina ondo dakit, baita ere, nola behar ditugun sorkuntza lanak, aurrera egin nahi badugu behintzat:
|
|
|
ez dakit zergatik ezin daitekeen halako zerbait gertatu, esaterako, literaturaren arloan. Ez dut esan nahi Mari Jose Olaziregik gogora ekartzen dizkigun 80ko hamarkadako literatur kritikaren inguruko eztabaida
|
haietara
itzuli behar denik (ikus Uztaro 34, bereziki 92 orr.); urtetxo batzuk pasatu dira, besteak beste. Eta ez dakit Olaziregik berak aldarrikatzen duen kritika akademikoaren eta publikoaren arteko hurbilketa eraginkorra izan daitekeen; esan bezala, azken horrek arduratzen nau, batik bat.
|
|
|
La Grande (1979), La Grande (1982), La Grande (1984), La Grande A (1991), Lafo rge (1993), Brisay (1993) eta La Grande (1995) izeneko urtegiak.
|
Haien
tamainaz jabetzeko, aski da esatea LaGrande 2 ren azalera 2.835 km2 koa dela (Gipuzkoak 1.813 km2di tu).
|
|
|
creehizkuntza eta ingelesa (bigarren hau kolonizatzaile eta misiolari ingelesdunak izan dituztelako gehienbat). Frantsesa arrotza da
|
haientzat
. Orain, gero eta presio handiagoak jasaten ari dira Quebec frantsesdunaren aldetik.
|
|
|
1981 urtean Osasun Mundu Erakundearen eta Nazio Batuen aurrean aurkeztu zituzten beren salaketak. Geroztik, etengabe aritu dira nazioarteko mota guztietako elkarteekiko harremanetan,
|
haien artean
talde ekologistekin eta giza eskubideen eta herri indigenen aldekoekin.
|
|
|
Mutiko baserritar bat bazen bere etxeko kanta paperak sarritan aitatzen zituena. Ekartzeko, bada,
|
haiek
esan nion, Eguberrietakooporretatik itzultzerakoan. Ekarri zizkidan.
|
|
|
Hango Gabon kantak bildu nituen. Kopla sail luze bat;
|
haietako
bat, hauxe: " Quisiera asistiramisa/ y tambienalos maitines,/ solo por veraJose/ cercado de serafines".
|
|
|
Batean, gogoratzen naiz, liburu baten probak zuzentzen ari nintzen egun
|
haietan
, eta hemengo basilikan predikatu beharra izan nuen. Hiru hitz elkarren segidan esaten ezin asmatu, eta hura zen barrega rri gelditzea!
|
|
|
Aldi honetan ere ez zidaten kasurik egin. Baiezkoa eman izan balidate, han ere bertsolariak ba omen dira, bat batean bertsotan egiten dutenak, eta
|
haien
emaitzak biltzen, aztertzen etaargitaratzen ahaleginduko nintzen, hemengo bertsoekin egin dudan bezala. Gizakiaren bizitzak bidegurutze asko ditu, eta horietako batean gertatu nintzen ni orduan.
|
|
|
Txirrita, Pello Errota, Xenpelar eta abarrekin,
|
haien
bizitza aztertu dut, eta beren biografia idatzi. Berdin Bilintx, Pedro Maria Otaño, Udarregi eta beste askorekin.
|
|
|
Baina beste esaera zahar batzuk eskuratu ditut, eta ez dakit zer egin. Edo lehengo biak atera, eta
|
haietara
geroztik bildutakoak erantsi, ala hirugarren liburu bat atera.
|
|
|
Hango festetan entzun nituen nik lehenengo aldizbe rtsolariak.
|
Haietako
bat Asteasuko Bautista Ondartza zela uste dut. Euskara ere, Adunakoa gehiago dudala uste dut, Tolosakoa baino.
|
|
|
Bertsopaper saltzaile
|
haiek
eragiten zizuten liluraho rretatik nola pasatu zinen, ordea, bertsopaperak bildu eta argitaratzera. Gogoan al duzu nola eskuratu zenuen zeure lehen bertsopapera?
|
|
|
Baina anekdota baino zerbait gehiago ere izan zirenatentatu famatu
|
haiek
. Eta anekdota baino zerbait gehiago izaten ari da dagoeneko atentatuei erantzuna emateko aitzakian, Estatu Batuek eta bere aliatuek martxan jarri duten operazio militar politiko ekonomiko kulturala.
|
|
|
Esan bezala, hizkuntza gutxituen gaineko eskumenak dituzten estatuek ez dute berebiziko kemenik jartzen eta ez dira zinez inplikatzen hizkuntza horien alde; ez orain artekoan, ezta aurrera begirako asmotan ere. Horregatik, Hizkuntzen Europako Egunean hartutako jarrera geldoa da
|
haien
axolagabekeriaren adierazlerik hoberena.
|
|
|
Laburbilduz, dagozkigun eskubideen gaineko eskaerak erakunde eta botere publikoei exijitu ez ezik, jendaurrean eragina izan dezaketen beste marketing ildoak ere landu behar ditugu; besteak beste, Iparraldean eta Unescoren aldarrikapenetan erabili diren berberak, hain zuzen. Izan ere, (euskal) herri eta nortasunaren eskutik euskaran inoiz bilduko ez liratekeen horiek, hizkuntza horren balio kultural eta erakargarritasunaren bitartez saiatu behar dugu hurbiltzen; hori lortu ezean, gutxienez zailagoa izango litzateke
|
haiengan
euskararen aurkako jarrerarik errotzea eta hedatzea.°
|
|
|
Rutherford en eredu atomikoa ontzat emanik —apa rt ikulekin eginiko esperimentuetan oinarriturikoa baitzen— eta atomoetako elektroiek etengabe erradiatzeko erakusten duten ezintasuna onartuz, 1913 urtean Niels Bohr-ek hauxe proposatu zuen: atomoetako elektroiek egoera geldikor jakinak izan ditzakete,
|
haietariko
bat oinarrizko egoera izanik, egoera jakin batetik bestera ‘jauzi’ egiten duten bakoitzean fotoi bat igortzen dutelarik. Elektroiakoinarrizko egoera duenean erradiatzeko modurik ez dago eta atomoa egonkorra dugu, beraz.
|
|
|
Albert Einstein-ek 1919 urtean Isaac Newton-en teoria grabitazionala ordezkatuko zuen erlatibitate orokorra plazaratu zuen eta 1920ko hamarkadan fisikari bikainen uholde batek teoria kuantikoa garatu zuen. Erlatibitatearen teoriak espazioaren eta denboraren kontzeptuak erabat aldarazi zituen,
|
haien
ustezko izaera unibertsal eta aldaezina arbuiatuz, eta teoria kuantikoak aurresankortasun, kausalitate etaobjektibotasunaren ideia klasikoak buruz behera jarri zituen. Bi teoria iraultzaile horiek esparru ezberdinetan behin eta berriro esperimentalki frogatuak izan dira, baina biak bil litzakeen teoria bateraturik ez dago.
|
|
|
Eusko Jaurlaritzaren lehen eraldaketa handia 1980ko hamarkadaren erdialdean hasi zen, lehen autonomi eskumenen transferentziekin batera euskal industriaren birmoldaketari ekin zitzaionean. Urte
|
haietan
eraldatu ziren tradiziozko industria zaharkiturik gehienak, ikerkuntza zein garapena areagotu ziren eta produktu nahiz merkatu berriak bideratu. Kalitatearen aldeko apustua egin zen eta, Michael Porterren ildotik, kluster sarea indarrean jarri eta" zero akats" gisako zabalkunde planak suspertu.
|
|
|
Futbolarekin zerikusia duen irudiahartu dugunez, segi dezagun joko zelai berean. Kanpoko ekipoaren estrategia azaltzen da hemen,
|
haien
jokaldiak, haien esloganak. Zertarako?
|
|
|
Futbolarekin zerikusia duen irudiahartu dugunez, segi dezagun joko zelai berean. Kanpoko ekipoaren estrategia azaltzen da hemen, haien jokaldiak,
|
haien
esloganak. Zertarako?
|
|
|
Alegia, hizkuntz politikaren diskurtso legitimatzailea zaharkitu zaigun ala ez. Aurrera begira,
|
haietatik
zein kontzeptu baztertu, mantendu, gaurkotu, indartu behar ditugun, baldin eta horrelakorik egin behar bada. Eta aldi berean mezube rriak landu euskararen unibertsoa trinkotzeko, indartzeko, prestigiatzeko eta erakargarri bihurtzeko.
|
|
|
euskalgintzan ari garenok irizpide objektiboei lotzen diogu geure lana (normalizazioa), eta erasoan ari direnak, berriz, irizpide politiko hutsen arabera jokatzen dute (liberalismoa, nazionalismo espainiarra). Horrela, jakina, be rez bezala dator gure leialtasuna eta
|
haien
azpijokoa.
|
|
|
Lagin egokia deritzot, esaten ari naizenaren alde, euskararen normalkuntzarako lege araudien inguruan landu eta lortu zen adostasun sozial eta politikoari. Zein da, baina, gehien mugitu dena kontsentsuzko jarrera
|
haietatik
, gaurko anabasa sortzeraino. Nire ustez, gu geu, euskaltzaleok alegia, aldendu gara gehien, edo, zehatzago esanda, hizkuntz politika bestelako helburuz erabili duen euskaltzale andana izan da euskal herritar gehienon arteko adostasuna trabatzat edo gisa bizi duena.
|
|
|
Euskaltzaleentzat ari naizenez, ordea, zera aitortu behar dut: Jose Mari Korta euskaltzalearen erailketa etxekaltea (euskaltzale ez zirenen erailketak bezain etxekaltea, ez gutxiago) diseinatu, burutu eta txalotu egin dutenek oztopo handiagoa jarri dute euskalgintzaren aurrerabidean Francok berak baino, haren jokabide basatiak trinkotu egin baitzuen, neurri batean bederen, euskaltzaleon komunitatea, — eta
|
haiek
, berriz, sendabide garbirik antzematen ez diodan pitzadura inposatu baitigute.°
|
|
|
Espainiera, frantsesa eta gainerakoak zerutik jautsiak omen dira gozo gozo; ezeingo inposaketarik gabe zabaldu eta mantendu/ tzen dira.
|
Haien
gizarteetan, eskolatik administrazio eta kultur zerbitzuetaraino, ez bide da" obligaziozkoa" (bertako nahiz etorkin diren) guztientzat berenhizkuntzetan jardutea. Haiek menperatu herrietan eskubide eta obligazio guztiak (lortu) dituzte, ezeingo inposaketarik gabe, nonbait; ondorioz, Euskal herrian, adibidez, erdaraz soilik nonahi bizi daitekeen bitartean euskaraz bakarrik inon ez.
|
|
|
Haien gizarteetan, eskolatik administrazio eta kultur zerbitzuetaraino, ez bide da" obligaziozkoa" (bertako nahiz etorkin diren) guztientzat berenhizkuntzetan jardutea.
|
Haiek
menperatu herrietan eskubide eta obligazio guztiak (lortu) dituzte, ezeingo inposaketarik gabe, nonbait; ondorioz, Euskal herrian, adibidez, erdaraz soilik nonahi bizi daitekeen bitartean euskaraz bakarrik inon ez. Inor hori, gainerat, beti erdalduna da... bereaez den etxean; euskalduna, araiz, inoiz ez dainor, ez etabe re etxean ere.
|
|
|
zuzenak, agerian daudenak, eta zeharkakoak, erritmo sakonean oroen subkontzientean higadura sakona eragiteko modukoak. Bizi baloreak ere mendratuz eta ahituz doazelarik, euskararen berreskurapena, ezinbestean,
|
haiei
uztarturik dakusat sormenean; edukiez eta moldez egun munduak behar duenbe rdintasunberezitasunelkartasunezko ildotik. Hor erakutsi behar dugu nor garen.
|
|
|
Askoz ere latzagoa izan zen frankismo gorriko 50 urteetakoa eta, hori kontraesana, urte horietan berorietan kokatu ohi daeuskararen berpizkundearen sorburua. Hala zen, urte latz
|
haietatik
datorkigu euskararen biziberritzeko bultzadarikinda rtsuena. Gerora egindakoak, eta egiteke daudenak, urte haietan ereindakotik eratorriak dira.
|
|
|
Hala zen, urte latz haietatik datorkigu euskararen biziberritzeko bultzadarikinda rtsuena. Gerora egindakoak, eta egiteke daudenak, urte
|
haietan
ereindakotik eratorriak dira. Orduko irakaspenak berritu eta gureganatuko bagenitu gauden ataka honetatik ateratzeko bide erdia egina izango genuke.
|
|
|
Eta dauzkagun piezak dauzkagu. Eta gaur egungo astinaldiak, bere egunean utzi zizkiguten pieza eskas eta eznahiko
|
haiek
uzteko izan zuten arrazoi berberean du sorburu. Sukarrak gradu gehiago hartu ditu agian" azken urteotan", baina gaitza berbera da herri honetan herri desberdindua izateko grinak agerikoak izan direnetik.
|
|
|
Bi eragile horiek, hots, euskararen gizarte erakundeetan diharduten gizon emakumeen lanak eta maila orotako administrazio publikoetako arduradunen jarduerak, bat egin behar dute, tokian tokiko sare soziala eta lankidetza indartuz. Hirurogeiko hamarkadako euskaltzale
|
haiek
urratu zuten bidea, norbanakoena baino indartsuagoa zen komunitarioa, administrazio publikoak oztopatua, gaur egungo errealitatera ekarri beharrean gaude, euskararengizarte kontseilua bezalako erakundeetan eta hemendik sortzen diren proiektuetan indarrak bilduz, baina gizarte erakunde bakoitzak bere herriko edo lurraldeko eremuan lana gero eta kalitate handiagoz eginez ere, eta hautetsi edota agi...
|
|
|
Berriro aipatu behar dut Nafarroako hiritarrek azken hitza dutela eta
|
haiek
erabakiko dutela zer nolako inportantzia izango duen euskarak eta bere kulturak Nafarroan etorkizunean.°
|
|
|
Gehienak mundu ez komunistako hiri handietan bizi dira.
|
Haien artean
ekoizpen transnazionalaren egituran lan egiten duten korporazio transnazional handietako langile anitz daude, eta merkatu globala zerbitzaten dute guztiek. Beste langile batzuk ere baditugu sailkapen honetan:
|