|
2003
|
|
|
Foruzalea zen, Muñagorriren ildokoa edo, eta gorago aipatu dugun Iturriagaren adiskidea.67 Gipuzkoako historia baino lehen Guipuzcoaco dantza gogoangarrien Condaira edo Historia dantza folklorikoen inguruko lana argitaratu zuen (Donostia, 1824). Bere historia argitaratzeko arrazoia, Gipuzkoako euskaldunei,
|
beren
iragan ohoretsua ezagutaraztea zen:
|
|
|
Guztiz asco eta chit gogoangarriac dira, gure guraso ernai azcarrac itsasoz ta leorrez eguindaco azaña andiac,
|
beren
seme languille prestuac itsu ta gor arquitcen badira ere, norc arguitaratu ezdutelaco beren jaiotzaco itzcuntz Euscarazco garbian. [...] Guipuzcoaco necazari ondraduai leguez ta bidez zor ziozcaten gauza balio andico oec ondo adierazteco, nai ta naizcoa da, bada, bularrarequin batean mamatu izan zuten itzquera gozoan itzeguitea; bestela egon bearco dute beti barau gorrian[...] ¿ Nola aldateque, bada, Guipuzcoaco necatzalleac ondo aditutcea erdaraz esaten diran gauzac, baldin ezpadute itzcuntza bera icasi Greciatarrena baino gueiago? 68
|
|
|
Guztiz asco eta chit gogoangarriac dira, gure guraso ernai azcarrac itsasoz ta leorrez eguindaco azaña andiac, beren seme languille prestuac itsu ta gor arquitcen badira ere, norc arguitaratu ezdutelaco
|
beren
jaiotzaco itzcuntz Euscarazco garbian. [...] Guipuzcoaco necazari ondraduai leguez ta bidez zor ziozcaten gauza balio andico oec ondo adierazteco, nai ta naizcoa da, bada, bularrarequin batean mamatu izan zuten itzquera gozoan itzeguitea; bestela egon bearco dute beti barau gorrian[...] ¿ Nola aldateque, bada, Guipuzcoaco necatzalleac ondo aditutcea erdaraz esaten diran gauzac, baldin ezpadute itzcuntza bera icasi Greciatarrena baino gueiago? 68
|
|
|
Zeren, zergatik kezkatu euskaldunentzat idazteaz? Iztuetak argi zekusalako euskaldunak Gipuzkoako biztanleriaren gehiengo handia zirela, Gipuzkoaren oinordeko legitimoak, eta beraz ez zela bidezkoa haiek baztertzea eta
|
beren
historia jakinarazi gabe edukitzea. Lehen esan dugunaren ildoan, Iztuetak herritar euskaldunei protagonismoa aitortzen zien, eta eskubidedun subjektu gisa beren historia ezagutarazi beharra zekusan.
|
|
|
Iztuetak argi zekusalako euskaldunak Gipuzkoako biztanleriaren gehiengo handia zirela, Gipuzkoaren oinordeko legitimoak, eta beraz ez zela bidezkoa haiek baztertzea eta beren historia jakinarazi gabe edukitzea. Lehen esan dugunaren ildoan, Iztuetak herritar euskaldunei protagonismoa aitortzen zien, eta eskubidedun subjektu gisa
|
beren
historia ezagutarazi beharra zekusan. Propioki euskaldunentzako diskurtso historiko berezitu bat sortu barik, Probintziaren bizitza publikora, diskurtso historiko ofizialera inkorporatu nahi zituen herritarrak, baina herri hizkuntzan egindako narratiba baten bidez. Gainera Gipuzkoako biztanle hauen hizkuntza eta Probintziaren etorkizuna estuki loturik ikusten zituen:
|
|
|
Guipuzcoaco biztanle prestu guztiac badaquite arguiroqui,
|
beren
zoriona datorquiotela jatorriz dituzten Fuero onesquietatic; bañan oec oso ta garbi gordetceco gauzaric bearrena cer dan ezagutcen dutenac, guichi dira chit. Fueroac beren oñean irozoteco quirtenic irme ena eta euscarriric seguruena da Euscarazco itzcuntzari ondo contu eguitea; cergatic alcarri laztanduric arras itsatsiac arquitcen diran[...].
|
|
|
Guipuzcoaco biztanle prestu guztiac badaquite arguiroqui, beren zoriona datorquiotela jatorriz dituzten Fuero onesquietatic; bañan oec oso ta garbi gordetceco gauzaric bearrena cer dan ezagutcen dutenac, guichi dira chit. Fueroac
|
beren
oñean irozoteco quirtenic irme ena eta euscarriric seguruena da Euscarazco itzcuntzari ondo contu eguitea; cergatic alcarri laztanduric arras itsatsiac arquitcen diran[...]. Euscara ill ezquero Fueroac ez dira bicico; bañan Euscara bici bada, Fueroac piztuco dira.69
|
|
|
lehenean Tubal Gipuzkoara nola heldu zen azaltzen da; bigarrenean Gipuzkoako (XIX. mendeko) geografia dakar: lur, mendi, harri, meatze, iturri, ibai, belar, zuhaitz, garau, abere, hegazti, arrain eta beste zenbait gauzaren gaineko datuak azalduz; hirugarrenean, Gipuzkoarren betiereko monoteismoa, ebangelizazioa, gipuzkoarren izaera,
|
beren
nekazaritzaz eta abeltzantza kontuak azaltzen ditu, eta azkenik ostera ere kontakizun historikoari heltzen dio, Erdi Arotik XIX. menderaino.
|
|
|
Gipuzkoarrek Aro Berrian Gaztelako erregeren zerbitzuan egindako balentria militar ugariak ere kontatzen ziren, batez ere espainiar monarkia frantses erasoetatik defendatzeko: . Mundu guztiac daqui, bada, Guipuzcoaco Provincia chit leial eta guztiz arguidotar au dala, Españaren zatiric aurrenengo etacoa, gauza ascoren bidez; eta batez ere,[...] Franciaco muga iriqui baliosoari cintzó ta ongui contu eguin diolaco estura larri ascotan.? 79 Nafarroaren konkista ere frantses erasoen aurkako defentsa gisa kontatzen zen80 Aro Garaikideko gertaeren sintesia Iztuetak
|
berak
egin zuen inori kopiatu gabe: Konbentzio Gerra, Napoleonen aurkakoa, Gerra Karlistak eta Bergarako Ituna.
|
|
|
Eta zentzu horretan, historia lantzat har dezakegu. Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezalatsu, herritar euskaldunei
|
beren
iragana ezagutarazi nahi zien. Liburuaren sarreran,. Escaldunei bi hitz hastean?, adierazgarriro, herritar arruntek euskal historiaz zuten jakintza eza deitoratzen zuen Hiribarrenek:
|
|
|
Kontraerreformak eten zuen bide hori. Aurrerantzean, euskaldunak, bai Frantziakoak zein Espainiakoak,
|
beren
monarkia boteretsuei leial eta Eliza katolikoari fidel agertu ziren. Hala ere, Iparraldeko elite euskaldunaren zati batek narratiba linguistikoki autonomoa proposatu eta garatu zuen (euskarazkoa):
|
|
|
Izan ere, Goihenetxek dioskunez, Ernazimenduan, herri hizkuntzek, monarkia eta erakunde batzuekin aliaturik egin zuten
|
beren
kultur garapena, historia, geografia eta linguistika biltzen zituen prozesu bat hasiz (akademien, unibertsitateen, gramatikarien, eta erakundeen bidez). Hau da, kultura jasoa, tartean historiografia?
|
|
|
Zergatik? Hegoaldean eta gaztelaniaz, lan apologistek erabilpen praktiko zuzena zuten bitartean (foru herrialdeen eta bertako biztanleen estatus berezia legitimatzea), pentsa daiteke Ipar Euskal Herrian ez zela beste horrenbeste gertatzen (hango euskaldun guztiak ez ziren Frantzian nobletzat hartzen, eta hala izan balitz ziurrenik frantsesez idatziko zituzketen
|
beren
apologiak). Jakina, gerta zitekeen, kanporako?
|
|
|
Jakina, gerta zitekeen, kanporako? ez ezik, euskaldun
|
beraientzat
ere, barne kontsumorako narratiba historiko propio bat izateko idaztea. Hori zen, hain zuzen, Etxeberri. Sarakoak?
|
|
|
Lapurdiko eliztar hauek, Leizarragaren saio kalbinista frustratuaren ostean, euskarazko narratiba berri bat abiatu eta garatu bazuten ere, ez zen historia
|
beren
gai behinena izan. Apaizak izanik, logikoki, erlijio asmoko testuak idatzi zituzten.
|
|
|
Eta Eliza ez zen historia irakasteaz arduratzen. XIX. mende hasieran herritar apalek
|
beren
herriaren iraganaz diskurtso historikorik ez ezagutzea, ez dugu berez euskaldunon berezitasuna dela pentsatu behar. Garai hartako Europan, nekazarien eta beste klase apalen artean, gutxi izango ziren beren herrialdearen iraganaz (historia idatziak kontatzen zuen hartaz) berririk zutenak.
|
|
|
Eta Eliza ez zen historia irakasteaz arduratzen. XIX. mende hasieran herritar apalek beren herriaren iraganaz diskurtso historikorik ez ezagutzea, ez dugu
|
berez
euskaldunon berezitasuna dela pentsatu behar. Garai hartako Europan, nekazarien eta beste klase apalen artean, gutxi izango ziren beren herrialdearen iraganaz (historia idatziak kontatzen zuen hartaz) berririk zutenak.
|
|
|
XIX. mende hasieran herritar apalek beren herriaren iraganaz diskurtso historikorik ez ezagutzea, ez dugu berez euskaldunon berezitasuna dela pentsatu behar. Garai hartako Europan, nekazarien eta beste klase apalen artean, gutxi izango ziren
|
beren
herrialdearen iraganaz (historia idatziak kontatzen zuen hartaz) berririk zutenak. Hezkuntza plan nazionalak oraindik hastapenetan egonik, eskola tradizionaletara joateko aukera zuten herritar urriek, irakurketa idazketa, oinarrizko aritmetika eta dotrina baino ez bide zuten ikasten, ez historiarik.
|
|
|
Horiek aurrerago ikusiko ditugu. Herrialdeen historia, historia profanoa, estamentu eta korporazio publikoei loturik zegoen (noblezia, erregea, herrialdeak, etab.). Historiografia, tresna legitimatzaile gisa, elitez osaturiko korporazio desberdinek erabiltzen zuten
|
beren
interesak defendatzeko. Eta aginte publikoa eliteen esku zegoen heinean, historiografia ere esparru horretan azaltzen zen.
|
|
|
Eta ildo horretan, Joxe Azurmendi ikertzaileak, Hegoaldeko apologistak (Garibai, Poza, Etxabe,...) eta Iparraldeko euskal idazle humanistak (Sarako Eskolakoak eta haien ildokoak) bereizi ditu. Lehenek euskararen gaineko erdarazko narratiba zuten; bigarrenek euskarazko narratiba.23 Gure gaiari dagokion heinean bereizketa baliagarria da, euskarazko historiografiaren aurrekariak humanisten multzoan baitaude,
|
beren
euskarazko narratibetan. Idatzi ote zuten Sarako eskolakoek, Klaberiak eskatzen zuen moduan euskarazko narratiba historikorik?
|
|
|
Ohargarria da lau autore hauetatik hiru laikoak izatea, eta guztiek ere euskaldun herritarren irakaskuntzaren inguruko kezka izatea. Pentsa daiteke euskarazko hezkuntza interesatzen zitzaien heinean, historia formazio zibil horren parte gisa ikusiko zutela, eta hortik euskarazko historia lanak idazteko
|
beren
proiektuak. Kontrara, euskal idazle eliztar gehienek, beren obretan euskal historiaren oihartzun batzuk jaso arren, ardura nagusi gisa erlijioaren irakaspena zuten, ez historiarena.
|
|
|
Pentsa daiteke euskarazko hezkuntza interesatzen zitzaien heinean, historia formazio zibil horren parte gisa ikusiko zutela, eta hortik euskarazko historia lanak idazteko beren proiektuak. Kontrara, euskal idazle eliztar gehienek,
|
beren
obretan euskal historiaren oihartzun batzuk jaso arren, ardura nagusi gisa erlijioaren irakaspena zuten, ez historiarena. Zentzu horretan, aipaturiko lau saio horien bultzatzaileak ekimen indibidualez aritu ziren nagusiki, ez izanik, oro har, erakundeen babes sendorik.
|
|
|
Nolanahi ere, kontakizun hauek Frantziako edo Espainiako historia orokorretan, bariante berezi bezala, txertatu nahi ziren. Bazen azkenik euskarazko historia lan hauek,
|
beren
berena zuten problematika bat: diskurtso historikoa gorpuzteko forma narratibo erakargarri bat aurkitzea, bereziki ikasketa handirik gabeko herritarrengan pentsatuz.
|
|
|
Nolanahi ere, kontakizun hauek Frantziako edo Espainiako historia orokorretan, bariante berezi bezala, txertatu nahi ziren. Bazen azkenik euskarazko historia lan hauek, beren
|
berena
zuten problematika bat: diskurtso historikoa gorpuzteko forma narratibo erakargarri bat aurkitzea, bereziki ikasketa handirik gabeko herritarrengan pentsatuz.
|
|
|
Hala hasten zuten Pruden Gartziak eta Iban Zalduak,
|
beren
ardurapean argitaratutako liburu historiografiko gomendagarriaren hitzaurrea1 Guk ere, haien bidetik, historia lanen inguruan gogoeta egin nahi dugu, ahal den neurrian irakurlea aspertu gabe. Kasu honetan, euskarazko historia aldizkari baten lehen alea izanik, euskarazko historiografia gai egokia izan daitekeela pentsatu dugu.
|
|
|
Hau da, iraganeko gertaeren berriak idatziz jartzea, normalean historialariek egin ohi dutena (metodologia kritikozientifikoa erabiliz). 2 Beraz, batetik, benetako historia (izatez gertatu dena), eta bestetik historiografia (gertaera horien gaineko diskurtso idatzia) bereiziko genituzke. Zentzu honetan euskarazko historiografia egon badagoela baiezta dezakegu, zenbait historialarik (gutxi asko)
|
beren
liburuak eta artikuluak euskaraz argitaratzen baitituzte. Hola bada, artikulu honetan euskaraz idatzirik dagoen historiografia hori ikertu dugu:
|
|
|
Hola bada, artikulu honetan euskaraz idatzirik dagoen historiografia hori ikertu dugu: nortzuk idazten duten, zertaz,
|
beren
produkzioaren ezaugarriak, bilakaera,... Eta honek hitzaren bigarren definiziora garamatza, histori (ografi) a lan horiek aztertzeari ere historiografia deritzo eta3 Hortaz euskarazko historia lanak berrikustean balantze historiografiko bat egiten ariko ginateke. Gainera euskarazko historia lan guztiak zerrendatuko bagenitu, lehenetik azkenera, historiografia hitzaren hirugarren definizioa beteko genuke, euskarazko historiografia osoa bilduz4.
|
|
|
Jadanik aurreratzen dugu,, euskarazko historiografia? gaiak ez duela berez, barne izate sendoegirik; baina guk, aurrerantzean autoerreferentzialtasun minimo bat behintzat izan dezala nahiko genuke5 Eta ikergai guztiak
|
beren
garaiko errealitate, gurari eta beharrizanetatik abiatuz formulatzen diren bezalaxe,, euskarazko historiografia, gaia ere guk boluntarioki sorturiko konbentzio bat da (beste edozein ikergai den legez, berdin. Alemaniako historiografia?, zein, espainiar literaturaren historia?
|
|
|
Baina noraino jo aurrekarien bila? Ohikoa izaten da era guztietako diziplinek, ideologiek eta zientziek (aski berriak izan arren, edo bereziki orduantxe)
|
beren
aitzindariak eta jatorriak iragan urrunean bilatzea. Sustraien arakatze hau, era apologetikoan eginez gero, prestigiatze operazio soil bihur liteke, norbere arloa tradizio ohoragarri eta luze baten oinordeko bihurtzeko.
|
|
|
Bilakaera orokor honi buruz Beñat Oiharzabalen ekarpenak bereziki baliagarriak izan zaizkigu XVI XVIII eperako6 Baina bilakaera orokorra ez eze genero zehatzen norabide eta berezitasunak ere kontuan hartu dira. Izatez, behinola Villasantek, Mitxelenak edo Sarasolak,
|
beren
ikerketa klasikoetan,, euskal literaturaren historia, izenpean euskaraz idatzitako lan oro aztertzen bazuten (berdin katiximak, liburu teknikoak, nobelak zein poesiak), egun, genero bakoitzak bere bidea egin ahala, ikerketa zehatzagoak egitera jo da.
|
|
|
Ximenez Rada, Nafarroatik Toledora lekualdatu, bertako artzapezpiku bihurtu eta Gaztelako erregeren zerbitzuan Historia Gothica latinezko obra idatzi zuen. Euskal herrialde
|
beraietan
, historia lanak beranduago eta mendebaldeko Europako monarkia handietan baino kalitate apalagoz hasi ziren. Nafarroan, XIV. mende amaieran Gartzia Eugi elizgizonak Espainiako kronika orokor bat idatzi zuen, eranskin gisa nafar erregeen genealogia eta erreinuko gatazken berri emanez.
|
|
|
Lan hauek guztiek noble leinuen historia zuten ardatz (errege dinastiena edo jauntxo dinastiena,...), ez herrialdeena (ez ziren, demagun, Nafarroaren historiak, baizik nafar errege erreginen historiak). Eta
|
beren
funtzio nagusia noble leinu baten (edo batzuen) prestigioa eta legitimitatea bermatzea zen. Lurraldeak eta bertako biztanleak, oso bigarren mailan agertzen ziren.
|
|
|
Gazta, batean ageri da soilik (baina kontuan hartzekoa da abuztua zela). Ogia eta ardoa, Erdi Aroan funtsezko elikagaiak ziren, egunero eta kantitate handitan jaten zirela ikusten da (ardoak zerrendako gastu handiena osatzen zuen, ogiak erdia inguru, baina merkeagoa zen
|
berez
ere). Haragiak elementu garrantzitsua dira zerrenda horretan (bariatuak eta gastuen kopuru garrantzitsua hartzen zuten); janari gehienetan bi plater zituzten behikia eta aharia, idia eta oilarra zituztenak (oilaskoa eta arkume hanka, legatz freskoarekin, jaunen elikaduraren parte ziren, soilik); ehiza gutxi, oso garestia baitzen.
|
|
|
Besteetan, bisitatu eta ikuskatu zezaketen produkzioa, baina multak ezarri gabe, hiriaren justiziak hartu behar baitzuen parte eta, beraz, erabaki; ondorioz, egin zezaketen gauza bakarra denuntzia jartzea zen. Bada, izenez debozionala izan arren,
|
berez
, zerbait gehiago ere bazen, kontrola ezartzeko modu bat baitzen, kalitatea zehazteko eta, ondorioz, konpetentzia mozteko.
|
|
|
San Joseren kofradian, berriz, 1581ean sortu zuten, eta,
|
berez
, ofizioz, egurginentzat sortu zen; XVII. mendearen bigarren hamarkadan zabaldu zen beste lanbideetako partaideetara, eta, bertan, ezkogileak sartu ziren, hargin, igeltsero, liburugile eta abarrekin batera. Gremiala zen kofradia, ohikoak ziren kondizioekin (partaideei asistentzia?).
|
|
|
35
|
Berez
, hiru pertona izendatuak daude, baina testuak horrela dator, lau direla esanez aurkezpenean.
|
|
|
Jabearekin prezioa ipini behar zuten, eta salduaren inportea kobratzen lagundu, bai partikularrei, bai dendei. Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero
|
beren
zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har zezaketen ofiziorako, eta egin behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera.
|
|
|
4 Produktuak,
|
beren
elaborazioa eta tresneria (Ordenantzetatik lortutako informazioaren arabera)
|
|
|
Hala ere, XVIII.ean liburuen zabalpena ematen da Ilustrazioaren inguruan, eta horiekin batera sukaldaritzako liburuek tokia izango dute, baina ez da ahaztu behar hau gizartearen goi mailetan izango zela, batez ere; herri arruntak ez zuen dirurik izango liburu bat erosteko (irakurtzen zekienean ere). Informazioa sakabanatua dago, esan bezala; horren inguruan Gorrotxategik diosku, moja konbentuetara zihoanean informazio bila, talde txiki baten eginkizunak, eta, beraz, jakituria sekretua zirela (pertsona gutxi hauek galtzean, haiekin desagertuz
|
beren
ezagutzak); gauza bera gertatzen da benediktinoen likoreekin?
|
|
|
moztutako ogiaren lehen zatia hiru ardo tantekin busti ondoren Gabon Zahar gaura arte mahai azpian gordeta edukitzen zen. Afarietan mahai gainean jartzen zen, eta Gabon Zaharretan ateratzen zuten, eta familiartekoen artean banandu, jateari ekinez, familiakoek nahiz
|
beraien
animaliek amorrua izeneko gaixotasuna ez harrapatzeko.
|
|
|
Jainkoak Adan eta Eva Paradisutik bota zituenean
|
beren
izerdiez botatako lanaren bitartez jango zutela esan zien. Galesko esaera zahar batean Adan eta Evarekin batera, Jainkoaren baimenarekin, erlea joan zela esaten da, gertakizun zorrotzak gozatzeko asmoz.
|
|
|
Espainolek eta portugesek beltzak erabiltzea erabaki zutenean, beste nazioek gauza bera egitea pentsatu zuten (hasieran lurra kolonoek lantzen zituzten lekuetan ere),
|
beren
azukrea ez garestitzeko eta merkatuan irteera gabe ez gelditzeko. Honela, Holandako enpresariek Brasileko azukre kana Barbadoseraino inportatu zuten, ingeles koloniei nola landatu, ustiatu... behar zen erakutsiz.
|
|
|
XVII. mendetik Europan tea, kafea eta txokolatea ere produktu garrantzitsuak bihurtu ziren kontsumoan, eta produktu hauek gozotzeko modan jarri zen azukrea; horretarako, gero eta gehiago azukrea erabiltzen zuten-eta eztiaren ordez. Hala ere, produktu horiek
|
beren
jatorrizko lekuetan gozoki gisa ez zirela erabiliak izan gogoratu behar da. Europan edari hauei azukreaz aparte, esnea edota botatzen zieten, eta, ondorio moduan, hasieran izandakoak baino askoz gogorragoak ziren edarietan bihurtu ziren zapore aldetik.
|
|
|
Produktuak,
|
beren
elaborazioa eta tresneria
|
|
|
Irati Iciar lehenik() eta gaur egun Alvaro Aragón sailburu izateak agertzen duten bezala.
|
Beraiekin
batera ari dira Jaione Agirre, Xabier Alberdi, Idoia Arrieta, Karmele Artetxe, Jone Garcia, Jurgi Kintana, Patxi Lopez eta beste zenbait lagun. Pertsona aldaketa horiek, dena den, ez dute ekarri helburu aldaketarik, lan egiteko moduena baino, neurri batean, eta indar berrien metatzea une oro.
|
|
|
Alde handia zegoen, kontu horretan, UEUko Zientzia Zehatzen alorrarekin. Multzo horretako sailek, gehiago edo gutxiago, zenbait liburu aurkezten zituzten UEUren emanaldi bakoitzean, UEUk
|
berak
argitaratutako liburuxken bitartez.
|
|
|
Egoera honetan margolari askok
|
beren
bide artistiko propioa jarraitu beharrean arte industrialean lan egiten hastea erabaki zuten. Hola, masei zuzenduriko artea egingo zuten, margogintza, ideologiko?
|
|
|
–Liburu hauek,
|
berez
, ez dira nagusiki ikerkuntzakoak, ikerkuntzaz ulertzen dugunekoak, behintzat; bestalde, ez dira, ezta ere, eta bistan da, dibulgazioko liburuak. Sintesi lanak dira.
|
|
|
–Ildo horretan pozgarria da, jakina, liburu hauek euskaraz eman direlako. Ez dut esan nahi hori meritua denik,
|
berez
: ez nuke halako ezer esango kalitatezko lanak direla jakingo ez banu.
|
|
2004
|
|
|
«Sus labores» kategoria honen atzean gordetzen dira emakumeek isilka, errekonozimenturik gabe, burututako lan guztiak. Dokumentu historikoetan agertzen ez diren arren ahozko historiaren bitartez berreskura daitezke
|
beraien
bizipenak.
|
|
|
«Isilpeko merkatu» hauetan lan egitea
|
beraien
etxeko lan taldeentzat diru sarrerak lortzeko estrategia bat zen emakumeentzat. Bizi estrategia hauen artean jarduera ezberdinak aipa ditzakegu.
|
|
|
«Isilpeko merkatuaren» errealitatearen barnean kokatu behar dugu baita ere lehen izendatutako patronen lana. Adibideokin agerian uzten da emakume hauek egiten zuten lana, eta lan horren truke eskuratzen zuten dirua, oinarrizkoa zela
|
beraien
etxeko lan taldearen biziraupenerako. «Ogia irabazten» zuena soilik senarra zenaren irudia apurtzen da beraz.
|
|
|
Nicola Sacco eta Bartolomeo Vanzetti anarkista italiarren auzia jasotzen du, beraiek burutu ez omen zituzten delitu batzuengatik 1927an exekutatuak izan zirenak. Auzi honek eztabaida internazionala piztu zuen eta askok uste zuten
|
beraien
ideiengatik epaituak izan zirela eta ez froga garbiengatik. Shahn ek kezka hauek jaso eta artearen bidez erakutsi zituen.
|
|
|
Kontuan hartu beharrekoa iruditzen zaigu bokazioz egiten zutela lan eta ikusi eta bizi izan behar zutenak esperientzia oso gogorrak zirela. Gainera jaiotzen ari zen arte bat zenez zailtasunak ekarriko zituen jendeak
|
beraien
lanak ulertzeko orduan. Beste maila batean baino gaur egungo gerra kronikalarien lanarekin konparatu daitekeela uste dugu.
|
|
|
Hegoaldean gehienak kotoiaren menpe bizi ziren, eta hori gehien kaltetutako landarea izan zen. Tratu Berriaren nekazaritza politikak diskriminatu eta
|
beraien
miseria ekarri zuen. 1935ean familia beltzen %30a laguntzen menpe bizi zen. legeak diskriminatu egiten zituztenez laguntza praktikoak eta sinbolikoak (gobernuko postuak) eman zizkieten.
|
|
|
Burtsaren erorketatik, bizirik? irten zirenak, gehienak, legala zen ebasio fiskal sistematikoaren bidez
|
beraien
aberastasuna mantendu zuten. Enpresari milioidun batzuk aberastasuna gehitu egin zuten, adibidez, J. P. Getty k eta Joseph P. Kennedy-k.
|
|
|
Gizartearen alde ezkorrena erakusten zuten irudiak You Have Seen Their Faces(
|
beraien
aurpegiak ikusi dituzue) liburuan iritsi ziren maila gorenera, Erskine Caldwell ek idatzia eta Margaret Bourke White-n argazkiekin. Proiektu honek, ordea, ez zuen zerikusirik FSArekin.
|
|
|
Liburu ironiko bat da eta askotan irudi zoriontsu topikoen parodiak egiten dira. FSAko erreportariek ezin zuten horrelako gehiegikeriarik egin gobernurako lan egiten baitzuten eta presio politikoen menpe zeuden; ondorioz,
|
beraien
argazkiak orokorrean Bourke White nak baino inpertsonalagoak dira. Aipatutako ironia puntua erakusten duten notatxoez lagunduta daude (ikus ondoko irudia).
|
|
|
jakin bazekiten geometrikoki ondo antolatutako argazkiak komunikazio bide boteretsuak zirela. Argazki batzuetan txabolak, herri elizak, biltegiak eta bestelako lekuak besterik ez dira agertzen, baina naturaren anabasari orden bat ematen diote
|
beraien
forma geometrikoekin. Jack Delano k adibidez forma errektangularrak gainjartzeko abilezia zuen.
|
|
|
akzioak ordura arte ezagutu gabeko prezioak izatera eraman zituen, 1927tik 1929ra ohiko akzioen prezioak %300ean igo ziren. 1929eko udazkenean merkatuak errealitatearekin zuen erlazioa guztiz galdu zuen; hori dela eta espekulatzaile handi batzuk
|
beraien
ondasunak likidatzen hasi ziren. Irailaren erdialderako prezioak erori egin ziren eta Urriaren 24ean (Ostegun Beltza) behea jo zuten izuak jotako salmenta olatu baten ostean.
|
|
|
1932an hauteskundeak egin ziren eta errepublikarren kandidatua Hoover izan zen berriro. Demokraten artean tirabirak egon ziren
|
beren
garaipena ziurtatuta baitzuten. Azkenean New York eko gobernadorea, Franklin D. Roosevelt, izan zen hautagaia.
|
|
|
Azkenik Historia izen generikodun ikasgaia, izatez, Espainiako historia da. Estatuak zehazturiko espainiar historiaren oinarri horietatik abiatuz, jakina, erkidego autonomoek
|
beren
garapen eta eduki propioak gehitu ditzakete. Eta horixe da EAEko gobernuak egin duena azken ikasgai horrekin10, bertan euskal historiako edukiak erantsiz, baina Estatuak ezarritako eskematik abiatuz ezinbestean.
|
|
|
Antza azterketa horiek jartzen dituztenentzat euskarazko dokumentu historikorik ez dago, edo akaso badaudela jakin arren, ez dute ezinbestekoa ikusten euskal historian sakontzeko halakorik sekula jartzea. Hor ageri da euskal historiaren
|
beren
ikuspegian euskarak ez duela lekurik.
|
|
|
Zeharkako aipu batzuk ageri dira aldika: . Gure ikasleek ezinbestekoa dute
|
beren
ingurumena ezagutzea? (, tomar conciencia de su entorno?
|
|
|
aurki ditzakegu (azken hau artxibo, museo eta gisakoei dagokiela). Beraz inon ez dira euskara, Euskal Herria eta euskaldungoa esplizituki agertzen ikasgai honen subjektu historikoa definitzen duten abiapuntu gisa, ezta
|
beren baitako
ondare eta balio gisa. Horretan, agian, zer esango duten?
|
|
|
Hortaz, historia irakasteko orduan, hezkuntza metodo gisa, prozedurekin hastea proposatzen du Goihenetxek, dokumentuak aztertuz eta ikasleei erakutsiz kontakizun historikoa horietatik ateratzen dela (eta historialarien balio eta ikuspegiek baldintzatzen dutela eurek idatzitako historia). Proposamen ausarta da prozedurei ez baitie ematen kontzeptuen osagarri edo ilustrazio funtzio soila, baizik kontzeptu
|
beraien
abiapuntu izate zeregina. Gainera zailtasuna areagotu egiten da kontuan izanik prozedura horiei (hau da dokumentu gordinei) aurre egin behar dietenak ikasle aski gazteak direla, ez unibertsitarioak.
|
|
|
–Tolerantzia/ intolerantzia?,. Lan munduari buruz gogoetak, behaketak?,. Eskolaren funtzioa?,. Gogoeta bat Europa mundu zibilizazio kontzeptuaz?... Beraz, jarrera balio atala ez dago ikasleei ideia jakinak txertatzera bideratua, baizik euren pentsatzeko gaitasuna lantzera,
|
beren
ideien oinarriak bilatzen bultzatzera eta oro har zentzu kritikoa garatzera.
|
|
|
Gainera, jende larrituok ahantzi egiten dute egun hezkuntzaren eragina inoiz baino txikiagoa dela ikasleengan: eskola orduetan derrigortuta eta arreta urriz entzuten duten irakaslearen ahotsa (saiatuena izanik ere) edo irakurtzen duten testuliburuak dioena (historia arras ongi azaldu arren) edo are klasean ikus dezaketen bideo historiko edo gisako material didaktikoaren eragina ezin pareka daiteke ikasleek
|
beren
aisialdian interes biziz segitzen dituzten kirolekin, dakusatzaten telebista programen pisuarekin, propaganda iragarki bortitzekin, DVDan ikus dezakeen akziozko filmarekin edo bideojoko koloretsu eta soinutsuekin, eta horiek guztiek transmititzen dizkieten balio eta edukiekin. Halaber ahantzi egiten da, maiz, irakasleek ikasgela masifikatuetan aritu behar dutela, egitarau izugarri zabalak bete behar dituztela presaka, eta hortaz ez dela modurik egoten gaietan sakontzeko eta are gutxiago ikasleek gai horien edukia xurgatzen dutela bermatzeko (ikasle askok, akaso gehienek, azterketarako ikasten baitute eta ondoren gehiena ahantzi).
|
|
|
Zer gertatzen da, hortaz, historiarekin? Hasteko esan behar da iraganak,
|
berez
, ez duela inolako baliorik transmititzen. Jada igaro diren gertaera kopuru infinituek osatzen dute iragana, norabide eta helburu argirik gabe.
|
|
|
Eta, beraz, ideologia, iritzi eta balio pertsonalen arabera iraganeko gertaera batzuk edo besteak nabarmendu daitezke, eta gustuko ez ditugunak ahaztu edo erlatibizatu. Ondorioz argi izan behar da abiapuntuko gure balioak zeintzuk diren eta kontziente izan balio horiek iraganean aurkitzen baditugu ez dela izango
|
berez
historiak hori esaten digulako, edo gure jarrerak historiaren ondorio naturala direlako, baizik guk aurretiaz bilatu ditugulako. Eta honekin,
|
|
|
Baina, jakina, halako planteamenduak ideologia inplizituak ez ekiditeaz gain (hala erakusten du XIX. mendeko historialari positibisten kasuak:
|
beren
neutraltasun asmo idealistak gorabehera ezin izan baitzuten ideologiaz blaitzea saihestu), onenean ere erudiziozko lan monumentalak emango lituzke, inondik ere hezkuntza ertainetan ezin irakatsizkoak. Gaia mugatu beharra derrigorra da, eta mugaketa egiteko balio batzuen arabera egin da ezinbestean.
|
|
|
Adibidez iraganeko gertaera batzuk izan litezke, objektiboki? guk bultzatu nahi ditugun balioen kontrakoak (adibidez inkisizioaren historiak, edo Erdi Aroko erregeen aginte moduak, ez ditu
|
berez
tolerantzia edo demokrazia ereduak irakasten). Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei beren iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko.
|
|
|
guk bultzatu nahi ditugun balioen kontrakoak (adibidez inkisizioaren historiak, edo Erdi Aroko erregeen aginte moduak, ez ditu berez tolerantzia edo demokrazia ereduak irakasten). Baina historia horiek erlatibizatu edo ezkutatu ordez, bere hartan azaldu lirateke, ondoren gai horiek eskaintzen duten aukera baliatuz klasean debate bat irekitzeko, ikasleei
|
beren
iritzia galdetzeko eta gure konklusioak bilatzeko. Hau da, ez esanez, iraganak balio hau irakasten digu, eta balio hau betidanik edo oso aspalditik topatzen dugu historian, beraz guri ere balio iraunkor horiek segitzea dagokigu?, baizik, balio hau, ikusten denez, ez da beti egon, historiako une jakin batean sortu zen, edo garai batean guztiz jazarria zegoen, edo oso partzialki onartua; alderatu egoera hori egungoarekin:
|
|
|
Beraz, uztartzeko aukera egon arren, beti bereizi genituzke historiak dioena eta guk gaia baliatuz pausatzen ditugun debateak. Zentzu horretan historiak (adibidez historia unibertsalak)
|
berez
ez luke inolako baliorik emango, gero balioen gainean hausnartzeko aukera eskaini arren.
|
|
|
Horrek, noski, balio inplizitu batzuk islatzen ditu, alegia, hobe dela kristau izatea musulman izatea baino, hobe gaztelaniaz mintzatzea arabieraz (edo euskaraz) baino, eta dudarik gabe Espainiaren izatea lotuago dagoela Gaztelarekin eta kristautasunarekin ezen ez arrotz gisa ageri den Islamarekin. Iraganak, jakina, ez du
|
berez
halako ezer esaten. Izatez egungo Espainiaren eta Erdi Arokoaren artean identifikazioak bilatzea historiaren abusuzko irakurketa bat egitea da.
|
|
|
Ze zentzutan hori? ...ista batean, hots, ulertzera emanez zazpi probintzien lurraldetasuna betidaniko marko territorial bat dela(, berezkoa?,, naturala?), eta halaber euskara betidanik egon dela hor, etab. Hori gertatuko litzateke kontziente ez bagina edota argi aitortuko ez bagenu geuk definitu ditugula Euskal Herri, euskara eta euskaldun subjektuak abiapuntuan, eta horren ordez, inplizituki agertuko bagenitu iraganak
|
berez
emanak balira legetxe.
|
|
|
Hola Euskal Herria egundik definitzen dugula esatean erantsi litzateke zazpi probintziak ez direla betidanikoak, mugak aldakorrak izan dituztela historian zehar, eta posible zela beste muga batzuk izatea egun. Halaber argitu behar da zazpi probintzia horiek ez dutela bloke konpaktu bat osatzen baizik beren arteko harremanak aldakorrak eta asimetrikoak izan direla. Adibidez, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak
|
beren
azken mendeotako ibilbide historikoan beste euskal herrialdeekin baino lotura juridiko politiko handiagoa izan dute, eta antzekoa gertatzen da Lapurdia Nafarroa Behere eta Zuberoaren artean, Nafarroa Garaia bakanago ageri delarik. Dena den kontuz ibili behar da zazpi probintzien inguruko bloke zurrun irudia saihestu guran ez igarotzeko. Baskongada/ Nafarroa/ Iparralde?
|
|
|
Uste izanik ezen euskara eta euskaldun kontzeptuek ez dutela beste misteriorik ez noa horien definiziorik ematera. Beraz
|
beren
adiera arruntean erabiliko ditut. Dudaren bat inon egotekotan Euskal Herria izenaren inguruan egon liteke akaso.
|
|
|
Historia ez da zerbait iraganak
|
berez
, objektiboki, ekarri duena. Aitzitik, historia, iraganera so eginez, baina gaur egundik begiratuz, berreraikitzen da.
|
|
|
Iraganetik egundaino iraun duten arrastoak dira geratzen zaizkigunak (agiri zaharrak, aztarna arkeologikoak...). Arrasto horiek,
|
berez
, ez dute ezer esaten. Horiek bilduz, irakurriz eta interpretatuz gaur egun berreraikitzen da historia.
|
|
|
Adibidez sekuentzia kronologiko baten arabera antola daitezke, edota datu desberdinen artean kausa ondorioak seinalatu. Hola, iraganeko arrastoak,
|
beren
gordinean logika eta esangurarik gabeak zirenak, historialariek zentzu eta ordena jakineko kontakizun bihurtzen dituzte. Era horretara osatzen da narrazio edo kontakizun historikoa.
|
|
|
Horregatik da garrantzitsua ikergaia edo subjektua, guk gaur egunetik definitzen duguna, ondo zehaztea. Eta kontziente izatea gu izan garela definitu duguna, eta ez dela historia izan bere baitatik,
|
berez
, eman diguna.
|
|
|
Konbentzio zilegiak, erantsi behar da. Izan ere, historia guztiak orainalditik egiten baldin badira gaurko ikuspegiak abiapuntutzat hartuz, egun dauden ikuspegi eta identitate guztiek dute eskubide berbera
|
beren
begirada propioa pausatzeko iraganean. Eta, konkretuki, gure jendartean, euskal identitatea presente baldin badago (eta hala dago), ikuspegi horrek beste edozein ikuspegik bezalaxe (espainiarrak, frantsesak eta tartean egon daitezkeen orotariko konbinaziok), eskubidea du bere ikuspuntutik historia lantzeko.
|
|
|
Eta kanpotik heltzen ziren albisteak oso txarrak ziren: monjeen eta fraideen komentuen erreketak, zakuratzeak, elizen erreketak etab. Informazio gutxi iristen zen herrietara, eta askotan, Elizak, errepublikarrak
|
beraien kontrakoak
zirela erraten zuen. Ekintza hauek beldurra sortu zuen baztandar anitzen artean.
|
|
|
Jendeari columna de comunistas garrasia entzutean, beldur ikaragarria sortzen zitzaion. Aberatsek
|
beren
dirua eta aberastasunak (urrezko eta zilarrezko bitxiak, erloju baliotsuak...) mendian ezkutatu zituzten, gorrien beldur. Baserritarrek, euren animaliak mendira eraman zituzten eta janari asko gorde zuten.
|
|
|
Gerrako lehenengo hilabete hauetan, tropen hornidurarako, baztandarrek hornidura zutabeak osatu behar zituzten, ezkongabeak eta ezkonduak joan behar zutelarik. Baztandar hauek
|
beraien
etxeko zama abere bat eraman behar zuten zutabearentzako: zaldia, mandoa edo astoa.
|
|
|
Zerbitzu hau asteka egin eta aldatuz joaten zen baztandarren artean. Alkateak eta aberatsek ez zuten zerbitzua bete behar, eta
|
beraien
semeak edo senideak ez joateko herrietako beste mutilak bidaltzen zituzten euren partez9 Zerbitzu hau, 1936ko urri partean, frentea Bizkaia aldera mugitzean bertan behera geratu zen.
|
|
|
lehenengoa, boluntario karlista edo falangistena zen. Erreketeak eta falangistak (gerra hasieran batez ere) herrietara joaten ziren, boluntarioak
|
beraien
unitateetan sartzeko. Jendea boluntario gisa erreklutatzeko gezurrak erraten zituzten eta gazteei erraten zieten, boluntario sartuz gero, Baztanen muga zaintzen geratuko zirela.
|
|
|
Herri Fronteko edo euskal nazionalista izandako gizonak, errepresioari beldurra ziotenez, karlistekin edo falangistekin boluntario joan ziren
|
beraien
izena garbitzeko. Ez ditugu ahaztu behar, azkeneko hauteskundeetan izandako emaitzak, 858 boto abertzale eta 358 boto Herri Fronteari.
|
|
|
Sinatu ondoren, sinaduraren ondoan Viva España'' edo Arriba España gisako leloak idatzi behar zituzten. Hilabete batzuk pasa ondoren lortu zuten
|
beraien
etxeetara itzultzeko baimena. Herrian, ordea, dena aldaturik aurkitu zuten:
|
|
|
Herrian, ordea, dena aldaturik aurkitu zuten: faxistak errepublikar hiriez jabetzen zirenean desfileak eginez ospatzen zuten,
|
beren
etxeetara telefonoz deitzen zutelarik zera erraten zieten: Oiga, un, dos, tres, Bilbao nuestro es.
|
|
|
–Falleció en Errazu a consecuencia de herida producida en el craneo por arma de fuego?. 19 Baztango Epaitegia, Registro Civil del Valle de Baztan Libro de Actas de Defunción, 54 liburukia(), 25 orrialdean (1937 V11). 44 urte zituen eta
|
berez
Murtziakoa zen.20 Idem 144 orrialdean (1938 V11). 54 urtekoa, Corellakoa eta bere lanbidea industria gizona zen.21 Idem 199 orrialdean (1938 XI1).
|
|
|
54 urtekoa, Corellakoa eta bere lanbidea industria gizona zen.21 Idem 199 orrialdean (1938 XI1). 30 urtekoa,
|
berez
Elgorriagakoa (Nafarroa) eta nekazaria zen.22 Idem 139 orrialdean (VI). Berroetako neska gazte hau izan zen, bere herrian hil zuten baztandar bakarra.
|
|
|
Urte ilun hauetan, Baztanen jende asko ihes egin nahian zebilen. Egunean zehar, bertakoek
|
beraien
etxeetan babesten zituzten, eta gauean muga zeharkatzen laguntzen zieten. Baztandarrek jende askori lagundu zioten.
|
|
|
38 Primo de Riveraren diktaduran, estatua gehiago indartzeko somaten a sortu zuten, talde paramilitar modura. Somaten aren jatorria
|
berez
katalana da eta Aro Berritik dator baina Frankismoak, FET de las JONS eko kideak somatenetan bildu zituen, muga babesteko eta makien infiltrazioak eragozteko. Unitate paramilitar hauek, oso erabilgarriak izan ziren gerrilarien aurkako partidetan aritzeko, maquis blanco bezala izenaz ere ezagutua zen.
|
|
|
|
Beraien
presentzia Espainiako beste zonaldeetan nabarmenagoa izan zen: Santanderren, Asturiasen, Galizian, Granadan, Maestrazgon... nahiz eta Baztanek eta Nafarroako iparraldeak, makien inbasio saialdiak bizi.
|
|
|
soldaduek abereei edo mugitzen zen gauza orori botatzen baitzioten tiro. Kintoak, eta errepuplikarrak nahasturik zeuden, baina errepublikar asko,
|
beraien
bizitzarekin nazkatuak zeuden. Hauek gerran egondakoak ziren, kartzelatik pasatutakoak bizpahiru urtez, gero lan batailoietan egonak eta azkenik berriro hiru urtez, zerbitzu militarra egitera behartuak.
|
|
|
Zugarramurdin, adibidez, Bergarako bentetan sartu, eta hemendik ere dirua eraman zuten. 1946tik aurrera, koiuntura internazionalaren ondorioz, muga desmilitarizatu zuten agintariek, eta makiek beste eskualdetan indartu zituzten
|
beraien
ekintzak, Perineoko muga kontrabandistentzat utziaz.
|
|
|
Ingelesek oso ongi ordaintzen zuten
|
beraien
pilotu, lurrera eroriak. Espainian zituen enbaxadetara iristen laguntzea.
|
|
|
Horregatik, eskermila? eman nahi diet elkarrizketatu guztiei,
|
beraien
laguntzarik gabe ezin izango nukeelako lan hau burutu.
|