|
2004
|
|
|
Sabino Aranak, beste gauza askoren artean, euskara, euskal hizkuntza egitasmo politikoa bihurtu zuela, politikaren bidez berregituratu eta euskararen bizitza sendotu nahi zuen. Eta nire ustez honetan datza bere ekintzabide nagusienetariko
|
bat
. Horregatik, euskaltzaleen mugimenduaren baitan ere kokatu genuke pertsonaia, bere ideiak eta ekintzabidea.
|
|
|
Baina bera ez zen lehena izan euskal hizkuntzaren geroaz kezkati gogoetak egin zituena. Nire ustez, katea luze
|
bateko
katebegi garrantzitsua bai agian. Euskal Herriko eta Europako historiaren gurpilean kokatzea litzateke nire asmoa.
|
|
|
1789ko Frantziako Iraultza Liberalaren dinamika politikoan, nazio politiko berriaren konstituzioan, hizkuntza
|
bat
eta bakarra onartu zen, besteak baztertuz eta ezarritako hierarkia berezkoa, naturala balitz bezala aldarrikatu zuten. Agintea irabazi zutenek Pariseko hizkuntza frantsesa, hizkuntza eredu bakartzat ezarri zuten.
|
|
|
Baina oraingoan Antxinako euskaldunen alabantzen inguruko iruzkina premiazko dela deritzot garaiko agiri eta pentsamolde
|
baten
isla zuzena delako.
|
|
|
Mogeldarrek, bai Bizentak eta Juan Josek antzeko bertso motak argitaratu zituzten 1814 eta 1823 urte tartean. Beraz giro bereko idazle
|
batenak
ditugu.
|
|
|
te kide
|
baten
batenak izan daitezke, beharbada. Gerora, 1833an, karlisten altxa
|
|
|
te kide baten
|
batenak
izan daitezke, beharbada. Gerora, 1833an, karlisten altxa
|
|
|
Baina nire ustez, data zehatza bezain garrantzitsua, adierazten den edukia azpimarratzea dut helburu: mezua, euskaraz burutua dago, herri mailako hizkeran idatziak dira, kosmogonia
|
baten
arketipo gisara pentsatuak. Eta pentsamolde horrek gaurregunerarte iraun du Euskal Herrian.
|
|
|
Garai berberean, Bixenta Mogelek Abandon argitaratu zituen kopletan, aldiz, bizkaitarrak dira: Gabonetako kantia Bizkaitar guztientzat, euskaldun emakume
|
batek
ateria, 1819.garren urtian Abandoko elixatian
|
|
|
Horra euskal historiaren sekuentzia kronologikoa. Baina giro latzean idatzirik zeuden bertsoak, liberal iraultzaren ondorioak begi bistakoak zirelako,
|
batez
ere fede katolikoaren nagusitasuna ere kolokan jartzen zuten. Horregatik galdera esistentziala eta metafisikoa egiten du:
|
|
|
Inork ere ez du lortu aginterik ezartzea eta azpiratzea euskaldunen borondatea. Baina XVIII.mende bukaeran eta XIX.mende hasieran burrukak daude Euskal Herrian eta zergatia aurkitu beharra zegoen, aukera
|
bat
lejitimatzeko hiru helburu nagusiren arabera: Fedea, lege garbiak eta euskara.
|
|
|
Euskal liberal euskaltzaleak ere agiri zaizkigu garai berberean. Adiskideen batzarretan alde
|
batetik
eta XIX.mendean zehar bestetik. Eta guztien artean beste apaiz bat aipatu behar dugu:
|
|
|
Adiskideen batzarretan alde batetik eta XIX.mendean zehar bestetik. Eta guztien artean beste apaiz
|
bat
aipatu behar dugu: Agustin Pascual lturriaga.
|
|
|
Agustin Pascual lturriaga. Berau dugu euskararen alde bestelako ideologia
|
baten
sortzaile eta eragile. Gipuzkoako Batzar Nagusiak 1830ean Diputazioari laguntzeko, batzorde berezia antolatu zuen, industria, merkataritza eta euskararen egoera aztertu eta alde berean berriztapenak burutzeko.
|
|
|
Azterketa zehatza egin zuen euskararen gainbehararen zergatiak arakatzerakoan eta zera adierazten du, aginte politikoaren hizkuntza azken
|
batean
nagusitu egiten da, ondokoak baztertuz:
|
|
|
Baina bere begirada zorrotzaren bidez zera ikusi zuen: hemen bazegoela nazio kulturala, lparraldekoa
|
batez
ere nabarmen nabarmena izanik. Eta bestalde, mendebaldeko hiru probintzietan, euskal nazio politikoaren arrasto
|
|
|
Giro horretan alde
|
batetik
Abandoko euskaltzaletasun teokratikoa (xuria) Bilbo inguru guztian ekimen publiko nabaria izan zuen eta ildo horretan kokatzen ditugu honako idazle eta pentsalariak: J. P. Uribarri, Bixenta Mogel, P. Novia de Salcedo, A. Artiñano, S. Arana.
|
|
|
Foru administrazioaren garaian, 1877.arte, Batzar Nagusietan eztabaidak euskaraz eta gaztelaniaz egiten ziren.
|
Bat
bateko itzultzaileen bidez guztien arteko ulermena lortzen zen. Eta buruzagiren batek bere mezua era zabalean hedatu nahi zuenean, euskaraz eta gaztelaniaz hitzaldia egiten saiatzen zen.
|
|
|
Foru administrazioaren garaian, 1877.arte, Batzar Nagusietan eztabaidak euskaraz eta gaztelaniaz egiten ziren. Bat
|
bateko
itzultzaileen bidez guztien arteko ulermena lortzen zen. Eta buruzagiren batek bere mezua era zabalean hedatu nahi zuenean, euskaraz eta gaztelaniaz hitzaldia egiten saiatzen zen.
|
|
|
Bat bateko itzultzaileen bidez guztien arteko ulermena lortzen zen. Eta buruzagiren
|
batek
bere mezua era zabalean hedatu nahi zuenean, euskaraz eta gaztelaniaz hitzaldia egiten saiatzen zen. XIX.mendean zehar horren froga ugari dago eta bildu dira honezkero Bizkaiko Batzar Nagusietako euskarazko testuak A. Irigoien eta A. Urrutiaren lanetan.
|
|
|
Nafarroako euskaroek eta Felipe Arrese Beitiak euskara eta euskararen geroa, euskal erakundetze politikoaren azken ondasuntzat hartu zuten. Une horretan, euskara aldi
|
batean
, ikur bihurtu zen, komunitate jakin baten adierazpen sinboloa eta beraz iragan eta geroaren arteko zubi. Aginte politikorik ezean, euskal gizartearen nortasunaren babia euskarak gordetzen zuen.
|
|
|
Nafarroako euskaroek eta Felipe Arrese Beitiak euskara eta euskararen geroa, euskal erakundetze politikoaren azken ondasuntzat hartu zuten. Une horretan, euskara aldi batean, ikur bihurtu zen, komunitate jakin
|
baten
adierazpen sinboloa eta beraz iragan eta geroaren arteko zubi. Aginte politikorik ezean, euskal gizartearen nortasunaren babia euskarak gordetzen zuen.
|
|
|
Baina aurrerantzean banderak eta sinboloak bestelakoak behar izan halabeharrez, ez karlista ez eta liberala, Pedro Egañak 1844an aldarrikatu zuen antzera. Euskara elkartea Iruñean, lturralde Suit eta Arturo Campion
|
batetik
eta F. Arrese Beitia. Euskalerria elkartea (1879) bestetik, aldian aldiko Euskal Lore Jaiak, ideia berrietarako sozializazio gune izan ziren.
|
|
|
Herriko Etxean Euskal Herriko zazpi herrialdeetako euskaltzale eta aditu bildu ziren, hizkuntzaren gorpuztea finkatzeko, erakunde publikoek bere gain egiteko hori ez baitzuten hartzen. Ortografiaren bateratasuna alde
|
batetik
eta euskararen zabalkundea bestetik.
|
|
|
Oraindik bere herrian euskara tokian tokiko hizkuntza bizia zen eta XIX.mendean zehar goian aipatu ditugun euskaltzale sutsuen bizilekua. Baina Bilboaldeko merkatal eta industri giroko burgesiaren mordo handi
|
batek
, gaztelania zuen etxeko hizkuntza, etxe bereko neskamearena euskara izan arren. Gaztelaniaz hasi eta hezi zen baina gazte gazterik, bere Abandoko Euskal Herriaren ikuspegi zabalagoa lortu zuen.
|
|
|
dan murgildu zen gizartearen ispilu argia agian. Euskara, gizarte tradizional eta zaharreko azken agiria zen eta zibilizazio
|
baten
erakusle eta bilbotar ikuspegitik defentsa aldarrikatzen bazuen, politikagintza abertzalearen ikur berria zen, idealizazio paseistaren ikuspegi hiritarretik begiratzen zuela. Horregatik, bere lehen diskurtso abertzalean oinarriturik, euskara, aberriaren armarrian kokatzen zen.
|
|
|
Giro horretan, bi esperientzia azpimarratu nahi nituzke: alde
|
batetik
, bere mundu idealetik errealitate sozialaren benetako arragoan sartu zen eta beraz bestelako munduan ezagutu zituen. Hauteskundeetan sartzea, gizartearen ikuspegi zabalagoa hartu zuen.
|
|
|
Hauteskundeetan sartzea, gizartearen ikuspegi zabalagoa hartu zuen. Bestetik, herri euskaldunean murgildu eta bizitzen hasi zen, beste euskaldun
|
bat
balitz bezala, Bilboko hiriguneko esperientziatik at.
|
|
|
Aurrerantzean, euskara ez da bitarteko tresna edo sinbolo hutsa izango, helburu jeltzalea lortzeko edo justifikatzeko, bere baitako berezko balio duen zerbait baizik. Hizkuntza
|
batek
funtzionalitatea lortu ezean, alperrik du biziraupena, galdu egin da eta; baina bestalde, bigarren mailako hizkuntza baten indartzea lortzeko, beste izpiritu edo indarra beharrezkoa izango dela aldarrri
|
|
|
Aurrerantzean, euskara ez da bitarteko tresna edo sinbolo hutsa izango, helburu jeltzalea lortzeko edo justifikatzeko, bere baitako berezko balio duen zerbait baizik. Hizkuntza batek funtzionalitatea lortu ezean, alperrik du biziraupena, galdu egin da eta; baina bestalde, bigarren mailako hizkuntza
|
baten
indartzea lortzeko, beste izpiritu edo indarra beharrezkoa izango dela aldarrri
|
|
|
Abando bilbotar giroan hezi eta hazi zenarentzat. Ez da ahaztu behar bilbotar peto petoentzat Txorrierriko euskaldunak, beste «kasta»
|
bateko
herritarrak zirela. Eta Sabin Aranarentzat Sukarrieta «aldea» baino ez zen, zentzu hertsian, Bilboren parean, bere gutunean adierazten zuen legez.
|
|
|
Baina, bestalde hau guztiau bizitzako esperientzian oinarriturik, pixkana bere larrutik ikasarazten zion, nolabait jabetu arazteko, euskalduna, bere herrian, bigarren mailako hiritarra bihurturik zegoela, Bilbotar
|
baten
idealizaziotik aparte. Eta esperientzia berri honek, herri euskaldunean murgildurik zegoela, euskaldunagoa bihurtu zuen eta beharbada horrek lagundu zion bereizten euskararen aldeko jarrerak, ez zuela halabeharrez abertzaletasun politikoaren enblema soila izan behar.
|
|
|
Euskal gizartean bazuen izan berezko balio euskaldun ugari oraindik bizi zirelako. Beraz, Bizkaia edo Euskadiren independentzia lortu arte ez zen itxaron behar, euskararen zabalkundea eta geroa ziurtatzeko,
|
batez
ere euskara hizkuntza bizia zegoen tokietan. Hala ere, euskaltzaletasunaren aldeko grina pizteko, euskal abertzaletasuna premiazko politika zen, euskararen aldeko irrnotasuna sendotzeko.
|
|
|
riren
|
bat
erosteko. Maisuak, gaztelaniaz eta euskaraz idatziriko gutunean eran
|
|
|
Euskarak prestijio soziala irabazi baitzuen. M. Atxagak liburu
|
batean
, izenik izen argitaratu ditu jeltzale izenekoen ekimenak euskararen alde.
|
|
|
Besteak beste, hasierako puntua jarriz, Bizkaian bizpahiru abiapuntu ditut nik nagusi. Lehen lehena, ekimen politikoarena, ordu arteko forutasuna gainditu zuena, Euskal Herri oso
|
baten
asmopean. Euzkadi jarri zion izena hark batasun horri.
|
|
|
Ondorioak, hala ere, osterantzeko gertatu ziren:
|
bateko
, sekulako bultzada euskararen erabileran; besteko, herriarengandik eta ordu arteko tradiziotik aldentzea. Etena sortu zen euskararen herri erabileraren eta aranatarren artean.
|
|
|
Hortik ere, urte batzuk geroago, Orixek egin zion kritika: euskera gaixoak operazio asko dauzka egin bearrak, eta, guztiak
|
batean
egin ezkero, illiteke (1).
|
|
|
Haren jarraitzaileek bizirik nahi zuten euskara, eta, Aranaren asmoekin
|
bat
eginez, arlo desberdinetara ekarri zuten euskara bera. Aipuetan jarriko ditut, besteak beste, foru administrazioa, euskalgintza, komunikabideak eta eliza.
|
|
|
Esan ohi da Sabino Aranak eta Azkuek, bakoitza bere aldetik, lexiko tradizio
|
baten
aita pontekoak direla. Horien aldamenean, Larramendi zena, azken horren ildoa berehala desagertu bazen ere (9).
|
|
|
Euzkadi' k be, eukiko dituz orrelako semiak baña, beintzat, danen ganetik
|
bat
agertzen da,
|
|
|
Aberrija zein zan. Gastelarren menpian eta eurakin eikezan artu emonak gatik eurakin
|
bat
eginda lez egozan; dana zan berton erderia, errijetan egozan gixon agindudun gustijak ziran erdeldunak, eta geure euzkera ederrari guda gogorra egiten eutsen. Emenguak be, asi ziran euren (gaztelaren) izkuntzagaz pozik (zoritxarrez gaur be geyenak orretan dagoz, batez be, emakumiak) eta euzkeria, lenengo erdi eta gero ija oso aztu jaken.
|
|
|
Gastelarren menpian eta eurakin eikezan artu emonak gatik eurakin bat eginda lez egozan; dana zan berton erderia, errijetan egozan gixon agindudun gustijak ziran erdeldunak, eta geure euzkera ederrari guda gogorra egiten eutsen. Emenguak be, asi ziran euren (gaztelaren) izkuntzagaz pozik (zoritxarrez gaur be geyenak orretan dagoz,
|
batez
be, emakumiak) eta euzkeria, lenengo erdi eta gero ija oso aztu jaken. Geure lege ain ederrak kendu, ostu euzkuezan, eta oitura eta okandu garbijak zapaldu eta loitu ebezan; orregaz, euzkaldunen zinizmena be asko makaldu eta otzitu zan.
|
|
|
kadi osasunez beterik agertu daiten egun zoriontsu
|
baten
...
|
|
|
Bistan denez, egitasmo oso
|
bat
. Eta, egitasmo horren barruan, jakina, ordukoetan hain garrantzitsu zen Elizaren jokamoldea ere ezin bazter utzi.
|
|
|
Halaxe Larramendiren ondotik orduko espainol kritikalariei erantzuteko liburuak idatzi ziren, halaber 1974.an Juan Karlos erregeordeak esan zuenen euskara ez zela jakintzarako gai Elhuyar aldizkariarekin erantzun genion, gaitasunaren froga. Beste erantzun
|
bat
izan da apologisten ondotik, gure hizkuntza mordoiloa, nahasia zelarik hitzen asmatzea eta hori bera egin zuen Larramendik bere hiztegi garbizalea Sabinok baino lehen.
|
|
|
Sabino Bizkaiako giroan bizi zen: Ezkerraldeko fabriketan erdaldunak trumilka sartzen ziren eta Bizkaiko kaletarrek euskara pidjintua zerabilten, Sabinok euskararen idaztea, eta «euzkera ona» hiztegi garbi
|
batekin
idaztea bultzatu nahi izan zuen. Euskara hobearen egiteko lparraldeko idazleen tradizioan eta Hegoaldeko batzuen idazkietan hitzak aurkituko zituen, baina idazki horik ez ziren inon erosgai eta sarritan jadanik euskaran errotu hitzak ez ezagutuz bere izparriak eskaini zituen.
|
|
|
Hizkuntzaren aldetik hasieran eragina izan zuen, Bizkaian,
|
batik
bat prentsan eta lehen eskola liburuetan, baina Sabinoren euzkerak beste idazle asko zertxobait kutsatu zituen: Lauaxeta eta Lizardi, lparraldean oso gutxi, Mirande izan ezik.
|
|
|
Azkuek, ordea, gaztaroan «aranismo» askoren asmatzailea izan ondoren, beste bide
|
bat
hartu zuen, gure hizkuntzaren aberastasunak eskainiz, jakiteko
|
|
|
agintari, idatzi, baita zubererazko ahul, zinegotzi. Baliteke euskal argote
|
bat
egitekotan sabinismoez baliatzea. Igela aldizkarian geuk
|
|
|
Agian kaletarrei exotikoak zitezkeen baserritar zintzo, kristau, on, langille, euskaldun huts horiek. Ikuspegi manikeo
|
batetik
kaletarrak, hiritarrak eta erdaldunak, gaiztoak, ustelak, ateoak dira, indianoak, Ameriketan egon euskaldunak txarrenak. Gerrate zibilaren bezperan, ordea, gauzak aldatu ziren gizartezale katolikotasuna edo katolizismo soziala abiatu, erdaldunen ganako aiherra galdu.
|
|
|
Halere gerrate zibilako eskarmentuetan Sabinista askok baserria zer zen jakin zuten hain zuzen Ekaitzpean (1) bezalako eleberrian, traidorea euskaldun hutsa da eta Euskadirentzat hiltzen dena ezkerraldeko erdalduna; bestalde abertzale zauritua baserri
|
batean
izkutatzen denean, konturatzen da etxalde horretako jendeek ez dakitela abertzaletasuna zer den. Karlista geratu direla.
|
|
|
Bestalde Europari ireki ziren olerkariak hala nola Lauaxeta eta Lizardi sasi erromantizismo
|
batetik
sinbolismora igaroaz eta izadiaz ikuspegi sentikor berria emanez.
|
|
|
Mikel Zarate (Haurgintza minetan), Enaut Etxamendi (Gilentegiko Gilen), edo Joan Mari lrigoien (Babilonia) itxoin egin behar da benetako baserrien kezkak ezagutzeko. Bestalde euskaldunok mutur
|
batetik
bestera ibili ohi garelako baserriaz ahaztu ginen, azken nekazarien bizitzaz ez da jende asko arduratzen, nahiz munduan oraindik% 75.a nekazari izan, gure herrian ehuneko 7 tik behera jaitsi garelako, baina gogoratu behar zaigu gure hizkuntzaren oinarriak, zibilizazio guztietan bezala, artzainek, nekazariek, itsasgizonek eta esku langileek eraiki zituztela.
|
|
|
Kaletar kultura
|
bat
sortu zen, eta ahalik eta popularenik izateko euskainolez idazten hasi; literatura eta pentsamendu horrek hiria goresten zuen, miresten zuen; industriaren harrokeria herriaz jabetu zen. Idazle batek joan den mendeko 70 urtetako euskararen modemotasuna erakusteko idatzi zuen euskararen gaurkotasuna ageri dela kaletarrek ez baitute haritza eta pagoa bereizten:
|
|
|
Kaletar kultura bat sortu zen, eta ahalik eta popularenik izateko euskainolez idazten hasi; literatura eta pentsamendu horrek hiria goresten zuen, miresten zuen; industriaren harrokeria herriaz jabetu zen. Idazle
|
batek
joan den mendeko 70 urtetako euskararen modemotasuna erakusteko idatzi zuen euskararen gaurkotasuna ageri dela kaletarrek ez baitute haritza eta pagoa bereizten: denak arbolak direla.
|
|
|
Unamunori arrazoin eman beharrez. Horrelako gauzak ingeles batí edo aleman batí esan baginetzaio sekulako barreak egingo lituzke, haientzat naturaren ezagutza kulturaren oinarri
|
bat
delako. Giro ezjakin eta ezezkor horiek jadanik gaindituak dira, ez jakitea ez da gehiago kalitate ez eta aurretik aipatu idazlearentzat.
|
|
|
Uste dut, kritikoki bada ere, Sabino Arana eta haren ondokoen idazkiak (berrogei eleberri) gazteek ezagutu behar lituzkela, desagertzera doan gizarte
|
baten
ispilu direlako. Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute kaletar erdaldundu intelektual batzuk edo sindikalistak bazter utzita zer zen, euskaldunen Euskal Herri gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien bat baserritar zen gizarte baten egoera.
|
|
|
Uste dut, kritikoki bada ere, Sabino Arana eta haren ondokoen idazkiak (berrogei eleberri) gazteek ezagutu behar lituzkela, desagertzera doan gizarte baten ispilu direlako. Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute kaletar erdaldundu intelektual batzuk edo sindikalistak bazter utzita zer zen, euskaldunen Euskal Herri gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien
|
bat
baserritar zen gizarte baten egoera. Denbora berean ikusiko dute idazle guztien joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez zutela denek Sabino Arana jarraitu.
|
|
|
Uste dut, kritikoki bada ere, Sabino Arana eta haren ondokoen idazkiak (berrogei eleberri) gazteek ezagutu behar lituzkela, desagertzera doan gizarte baten ispilu direlako. Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute kaletar erdaldundu intelektual batzuk edo sindikalistak bazter utzita zer zen, euskaldunen Euskal Herri gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien bat baserritar zen gizarte
|
baten
egoera. Denbora berean ikusiko dute idazle guztien joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez zutela denek Sabino Arana jarraitu.
|
|
|
Eta eginkizun honetan, jadanik mendearen goiznabarretik hasita, bi joera nagusitu izan dira:
|
bata
aprioristikoa, eta bestea zientifikoa.
|
|
|
dira biak, eta darabilgun gaian eta garaian behintzat, Azkue askozaz berrizaleago ageri zaigu, tradi zio idatziari dagokionez. Ondorioz, uste dugu berezi beharreko sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta
|
bat
edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bad... Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
dira biak, eta darabilgun gaian eta garaian behintzat, Azkue askozaz berrizaleago ageri zaigu, tradi zio idatziari dagokionez. ...grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien
|
bat
, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere. Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
Baina, aldi berean, ez da garrantzi gutxiagokoa hizkuntzalaritzaren historian, oro korrean eta gurean, maila teorikoan nolako eboluzioa eman den eta ikerketetan nolako norabideak nagusitu diren, edota hizkuntzaz kanpoko faktoreen eragina zenbaterainokoa izan den jakitea. Puntu hauek guztiak argitzera dator egile bera beste artikulu
|
batean
(268), eta hemen, besteak beste, euskalaritzaren historiogra fiak planteatzen dituen zenbait arazoz jardutean, historialariaren gainetik hizkun tzalariak izan behar duen perspektiba subjektiboaz ari da. Aranaren kasuan, hain zuzen, alderdi horixe da berak nabarmentzen duena (269).
|
|
|
Batzar haietan, Sabino Arana bere itzaJ poJitikoaz baJiatzen zeJa esaten zen, eta da. Argudio bera erabiJiz, gaJde Jiteke beste euskaJtzaJeen atzean ere ez ote zegoen aJderdi jakinen
|
bat
, inpJizituki edo zeharka bederen.
|
|
|
Puntu hau argitu beharra dago, ordu ko nahasketak oraindik ere indarrean segitzen baitu. Beste maila
|
bateko
ara zoa da, arras desberdina, nazio proiektu horren barruan euskarari noJako ga rrantzia eman zion, boterearekiko harramenean hizkuntzari noJako autonomía aitortu zion eta, azkenik, euskaJari gisa aritu zenean bere irudi politikoak zen baterainoko eragina izan zuen jakitea. Horregatik, Arana poJitikari abertzaJe az, euskaltzaJeaz eta euskaJariaz jardutean, Jau maiJa bederen bereizi beharra dago, hots:
|
|
|
Puntu hau argitu beharra dago, ordu ko nahasketak oraindik ere indarrean segitzen baitu. Beste maila bateko ara zoa da, arras desberdina, nazio proiektu horren barruan euskarari noJako ga rrantzia eman zion, boterearekiko harramenean hizkuntzari noJako autonomía aitortu zion eta, azkenik, euskaJari gisa aritu zenean bere irudi politikoak zen
|
baterainoko
eragina izan zuen jakitea. Horregatik, Arana poJitikari abertzaJe az, euskaltzaJeaz eta euskaJariaz jardutean, Jau maiJa bederen bereizi beharra dago, hots:
|
|
|
Sarritan ahazten den baieztapen
|
bat
ere egin beharra dago hemen, eta da, Aranaren garaian eta geroztik, abertzaJetasuna izan deJa euskaJtzaJetasunari gehien eragin diona, eta euskara eta euskaJ kuJturaren aJdeko buJtzada horrek ez daukaJa deus fundamentaJismotik, eta aJderantziz bai asko estatu zentra Jismotik jariotzen den asimiJazio fundamentaJistaren kontrako erresistentzia tik. Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura.
|
|
|
Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez duen hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura. Baina datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik egiten baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da hiru puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu egiten da osta osta, eta beste bietan, berriz, puntu
|
bat
egiten du behera, Araban% 4tik %3ra, eta Ipar EuskaJ He rrian% 7tik% 6ra (271).
|
|
|
tan euskalgintzan garbiki kontrakoak edo zeharo epelak direnen aldetik dato rrenean eta,
|
batez
ere, konturatzen garenean beren iritzietan arrazoi soilki aka demikoak linguistikoak erabiltzen dituztela dioten horiek, hauek ere, ohar gabean edo ohartuta, beren ideologia politikoa ezkutatzen dutela. Noiz egingo da alde bateko edo besteko nazionalistak ez diren euskaltzale horien zerren da?
|
|
|
tan euskalgintzan garbiki kontrakoak edo zeharo epelak direnen aldetik dato rrenean eta, batez ere, konturatzen garenean beren iritzietan arrazoi soilki aka demikoak linguistikoak erabiltzen dituztela dioten horiek, hauek ere, ohar gabean edo ohartuta, beren ideologia politikoa ezkutatzen dutela. Noiz egingo da alde
|
bateko
edo besteko nazionalistak ez diren euskaltzale horien zerren da. Edo, non dago beren buruak apolitikotzat dauzkaten euskaltzaleen erresu ma?
|
|
|
Badirudi horrelako salatzaileak hauek bai oso erudi to eta intelektualak inungo nazio eta estaturi atxikirik gabeko hiritar uniber tsalak direla, egungo izaki globalizatuak. Aranaren garaian, eta ondoren, ez al ziren alderdi politiko jakin
|
batekoak
izan lehen aipatu diren horiek guztiak. Hizkuntza, estatu boteretik hasi eta botere autonomikoetaraino, superpolizatua dago eta horien bitartekari instituzionalak, orobat, erabat politizatuak aurkitzen dira hizkuntza politika jakinen erantzule diren neurrian.
|
|
|
Beraz, gure ikuspuntua nolabait laburtuz esango duguna da, gauza
|
bat
de la hizkuntzarena elkarte pribatu batek, alderdi politiko batek edo erakunde pu bliko batek monopolizatzea eta beste bat erabat despolitizatzea. Hizkuntza ezin da despolizatu, hizkuntzarenean botere arazoa tartekatzen delako eta, segun eta nolako hizkuntza politikak finkatzen eta ezartzen diren, altematiba kontraja rriak egon daitezkeelako.
|
|
|
Beraz, gure ikuspuntua nolabait laburtuz esango duguna da, gauza bat de la hizkuntzarena elkarte pribatu
|
batek
, alderdi politiko batek edo erakunde pu bliko batek monopolizatzea eta beste bat erabat despolitizatzea. Hizkuntza ezin da despolizatu, hizkuntzarenean botere arazoa tartekatzen delako eta, segun eta nolako hizkuntza politikak finkatzen eta ezartzen diren, altematiba kontraja rriak egon daitezkeelako.
|
|
|
Beraz, gure ikuspuntua nolabait laburtuz esango duguna da, gauza bat de la hizkuntzarena elkarte pribatu batek, alderdi politiko
|
batek
edo erakunde pu bliko batek monopolizatzea eta beste bat erabat despolitizatzea. Hizkuntza ezin da despolizatu, hizkuntzarenean botere arazoa tartekatzen delako eta, segun eta nolako hizkuntza politikak finkatzen eta ezartzen diren, altematiba kontraja rriak egon daitezkeelako.
|
|
|
Beraz, gure ikuspuntua nolabait laburtuz esango duguna da, gauza bat de la hizkuntzarena elkarte pribatu batek, alderdi politiko batek edo erakunde pu bliko
|
batek
monopolizatzea eta beste bat erabat despolitizatzea. Hizkuntza ezin da despolizatu, hizkuntzarenean botere arazoa tartekatzen delako eta, segun eta nolako hizkuntza politikak finkatzen eta ezartzen diren, altematiba kontraja rriak egon daitezkeelako.
|
|
|
Beraz, gure ikuspuntua nolabait laburtuz esango duguna da, gauza bat de la hizkuntzarena elkarte pribatu batek, alderdi politiko batek edo erakunde pu bliko batek monopolizatzea eta beste
|
bat
erabat despolitizatzea. Hizkuntza ezin da despolizatu, hizkuntzarenean botere arazoa tartekatzen delako eta, segun eta nolako hizkuntza politikak finkatzen eta ezartzen diren, altematiba kontraja rriak egon daitezkeelako.
|
|
|
Hizkuntza ezin da despolizatu, hizkuntzarenean botere arazoa tartekatzen delako eta, segun eta nolako hizkuntza politikak finkatzen eta ezartzen diren, altematiba kontraja rriak egon daitezkeelako. Besterik da herritar guztien ondarea den aldetik, guz tiena dena alderdi jakin
|
batek
, edo botere administratiboak monopolizatzea. Maila honetan, bada, zentzu osoa du abertzaletasunaren eta euskaltzaletasuna ren esparru autonomoak garbiki bereizteak nola teorian hala praktikan.
|
|
|
Boterearen eta hizkuntzaren arteko lotura etenezina den neurri berean da alboraezina euskalariaren inplikazio soziopolitikoa, hiztunok ez baikara neu troak hizkuntzen aurrean. Hizkuntz ordezkapenaren errealitatea hor dago, gi zarte gatazka
|
baten
ondorio gisa. Gurea bezalako herri txiki eta deuseztu ba tean entzuten da preseski ez dela inor behartu behar euskara ikastera, politika horrek, maitagarri ordez, gorrotagarri bihur dezakeelako.
|
|
|
Abertzale izan beha rrik ez dago euskaltzale izateko. Euskaltzale izan daitekeela euskal naziona Jista izan gabe, gaurgero, ebidentzia
|
bat
da. Ebidentzia bat den bezala, euskal nazionalismoaren historian abertzaleak oro ez direla izan, ez lehen ez orain, euskaltzaleak.
|
|
|
Euskaltzale izan daitekeela euskal naziona Jista izan gabe, gaurgero, ebidentzia bat da. Ebidentzia
|
bat
den bezala, euskal nazionalismoaren historian abertzaleak oro ez direla izan, ez lehen ez orain, euskaltzaleak. Ebidentzia bat da, halaber, arrazoi guztiak, akademikoenak izan da ere, ez direla maila berekoak izaten, eta azkenean, denborarekin, egiazte penen froga gainditzen dutenek egiten dutela aurrera.
|
|
|
Ebidentzia bat den bezala, euskal nazionalismoaren historian abertzaleak oro ez direla izan, ez lehen ez orain, euskaltzaleak. Ebidentzia
|
bat
da, halaber, arrazoi guztiak, akademikoenak izan da ere, ez direla maila berekoak izaten, eta azkenean, denborarekin, egiazte penen froga gainditzen dutenek egiten dutela aurrera. Eta zentzu honetan esan beharra dago intelektualen komunitatean aurkitzen dituela zientziak desarra zoirik nabarienak, batez ere boterearen esaneko bihurtzen denean.
|
|
|
Ebidentzia bat da, halaber, arrazoi guztiak, akademikoenak izan da ere, ez direla maila berekoak izaten, eta azkenean, denborarekin, egiazte penen froga gainditzen dutenek egiten dutela aurrera. Eta zentzu honetan esan beharra dago intelektualen komunitatean aurkitzen dituela zientziak desarra zoirik nabarienak,
|
batez
ere boterearen esaneko bihurtzen denean.
|
|
|
Lehen esandako arrazoiengatik, elementu kulturaren gainetik, bere sustraiak biologian zeuzkan arrazaren kon tzeptuan aurkitu uste izan zuen Euskal Herri historikoaren iraupenerako ber merik sendoena. Ikuspegi hau, esan bezala, Euzko Gogoa k gainditzen du, Euskal Herri berreuskaldundu
|
baten
aldarrikapena eginez.
|
|
|
Arraza gauza
|
bat
da, arrazakeria deitu ohi zaiona, jokabide politiko eta ideologikoengatik bereizkeriaren praxia islatzen duenean, eta beste gauza bat, oso desberdina, arrazaren kontzeptua zentzu genetikoan erabiltzen denean, maila akademikoan, alegia. Azken adiera honen harira, L. F. Cavalli Sforza Stanford-eko genetista ospetsuari jarraiki (273), arrazaren kontzeptuak «dirau
|
|
|
Arraza gauza bat da, arrazakeria deitu ohi zaiona, jokabide politiko eta ideologikoengatik bereizkeriaren praxia islatzen duenean, eta beste gauza
|
bat
, oso desberdina, arrazaren kontzeptua zentzu genetikoan erabiltzen denean, maila akademikoan, alegia. Azken adiera honen harira, L. F. Cavalli Sforza Stanford-eko genetista ospetsuari jarraiki (273), arrazaren kontzeptuak «dirau
|
|
|
Eta sako nean, oinarritzat erreferentzia genetikoa hartzen bada, klimak eragindako pig mentazio desberdintasuna at utzita, egiaztatzen da arrazen arteko beste desber dintasun guztiak kuantitatiboak direla. Praktikan ez baitira sekula aurkitzen gene
|
bateko
bi tipo erabat desberdinak direnak arraza desberdinetan. Beraz, arestian aipatutako egileak ateratzen duen ondorioa da, desberdinak bagarela, bai, baina azalez bakarrik, gorputzaren kolorean, alegia:
|
|
|
Gaur egun ziur gaude, mendez mendeko odol gurutzaketen ondorioz, ez dela egon, ez dagoela, ez arraza erabat garbirik, ez arraza
|
bat
bestea baino ga raiagorik, nahiz eta horrelako usteak XIX. mende bukaeran eta geroago ere indarrean egon diren.
|
|
|
Oso besterik da, Euskal Herritik at, termino horren inguruan Yacer La pouge k, edo Gumplowicz ek, edo Houston Stewart Chamberlain ek, Joseph Arthur Gobineau k, eta beste hainbatek egiten duten irakurketa garbiki arra zista,
|
batez
ere, hitlerismoarekin politikan ondorio genozida izugarriak ekarri ko dituena. Lekuz kanpokoa baino askoz harago, guztiz deitoragarria iruditzen zaigu nazismoa eta aranismoa ez direla berdintzekoak esatea hutsa (278), ager pen publikoetan esan izan den bezala, zeren Euskal Herria, orduko Alemani arekin konparatuta, oso bestelako egoera soziopolitiko batean aurkitzen bai tzen, zapaldua eta inmigrazio masibo baten pean.
|
|
|
Oso besterik da, Euskal Herritik at, termino horren inguruan Yacer La pouge k, edo Gumplowicz ek, edo Houston Stewart Chamberlain ek, Joseph Arthur Gobineau k, eta beste hainbatek egiten duten irakurketa garbiki arra zista, batez ere, hitlerismoarekin politikan ondorio genozida izugarriak ekarri ko dituena. Lekuz kanpokoa baino askoz harago, guztiz deitoragarria iruditzen zaigu nazismoa eta aranismoa ez direla berdintzekoak esatea hutsa (278), ager pen publikoetan esan izan den bezala, zeren Euskal Herria, orduko Alemani arekin konparatuta, oso bestelako egoera soziopolitiko
|
batean
aurkitzen bai tzen, zapaldua eta inmigrazio masibo baten pean.
|
|
|
Oso besterik da, Euskal Herritik at, termino horren inguruan Yacer La pouge k, edo Gumplowicz ek, edo Houston Stewart Chamberlain ek, Joseph Arthur Gobineau k, eta beste hainbatek egiten duten irakurketa garbiki arra zista, batez ere, hitlerismoarekin politikan ondorio genozida izugarriak ekarri ko dituena. Lekuz kanpokoa baino askoz harago, guztiz deitoragarria iruditzen zaigu nazismoa eta aranismoa ez direla berdintzekoak esatea hutsa (278), ager pen publikoetan esan izan den bezala, zeren Euskal Herria, orduko Alemani arekin konparatuta, oso bestelako egoera soziopolitiko batean aurkitzen bai tzen, zapaldua eta inmigrazio masibo
|
baten pean
.
|
|
|
Hori argituta, bidenabar, beste bigarren ohar
|
bat
ere egin beharra gaude, eta da, Sabino Arana arraza garbiaz ari denean, euskal tradizioan oinarrituta ko kaparetasuna zuela gogoan, eta ez inola ere euskaldunen odol garbitasu na, hau zentzu fisiologikoan ulertuta. Hau diogu badirelako oraindik Aban dokoa inozotzat jotzen dutenak, mestizajearen fenomenoaz ohartu ez balitz bezala.
|
|
|
Lehen arrazoia da, Sabinok maketismoaz hitz egiten duenean, euskal nazio ukatu eta menperatu
|
baten
burujabetasuna aldarrikatzen duela eta, be re politikagintza zapalkuntza egoera batetik abiatzen denez gero, ondorioz datorren jokabide normala dela politikagintzan nazio proiektu horren kontra daudenak oro etxekoak nahiz kanpokoak etsaitzat hartzea edo, bestela esanda, gizarteko harremanak gatazka zentzuan ulertzea. Maketoaren kon tzeptua, bada, ez du mugatzen soilki inmigratuen mundura, arras arinki esan izan den bezala, baizik eta kanpoko okupatzaileekin hatera kolaboratzen du ten bertakoak ere euskaldunak izan ala ez kategoria berean sartzen ditu.
|
|
|
Lehen arrazoia da, Sabinok maketismoaz hitz egiten duenean, euskal nazio ukatu eta menperatu baten burujabetasuna aldarrikatzen duela eta, be re politikagintza zapalkuntza egoera
|
batetik
abiatzen denez gero, ondorioz datorren jokabide normala dela politikagintzan nazio proiektu horren kontra daudenak oro etxekoak nahiz kanpokoak etsaitzat hartzea edo, bestela esanda, gizarteko harremanak gatazka zentzuan ulertzea. Maketoaren kon tzeptua, bada, ez du mugatzen soilki inmigratuen mundura, arras arinki esan izan den bezala, baizik eta kanpoko okupatzaileekin hatera kolaboratzen du ten bertakoak ere euskaldunak izan ala ez kategoria berean sartzen ditu.
|
|
|
«Ellos y nosotros» artikuluan oso garbi adierazia datorren bezala, «maketo filoak», azken
|
batean
, politikoki eta ideologikoki «espainolistak» direnak di ra, euskal nazioaren kontra nazio espainolaren legea ezartzen dutenak. Na zioen arteko oposizioa da hor tartekatzen dena, baina diferentzia handi honekin:
|
|
|
Na zioen arteko oposizioa da hor tartekatzen dena, baina diferentzia handi honekin:
|
bata
nazionalismo espainola estatu baten babesean zapaltzailea den bitartean, bestea euskal nazionalismoa, estaturik gabekoa izaki, hark zapaldurik daukala. Nazio arazo guztietan presente dagoen antagonismo mo ta da hau.
|
|
|
Na zioen arteko oposizioa da hor tartekatzen dena, baina diferentzia handi honekin: bata nazionalismo espainola estatu
|
baten
babesean zapaltzailea den bitartean, bestea euskal nazionalismoa, estaturik gabekoa izaki, hark zapaldurik daukala. Nazio arazo guztietan presente dagoen antagonismo mo ta da hau.
|
|
|
Bigarren arrazoiak, zentzu hertsian, inmigrazioarekin du zerikusia eta aurrean esandakoaren ondorio zuzena da. Garai hartako industrigintza in dartsuaren ondorioz Bilbaoko ezkerraldean ugaltzen den inmigrazio popu lazioa, berak «Efectos de la invasión» artikulu aipatuan behin eta berriz errepikatzen duen bezala, beste nazio
|
batetik
kasu honetan Espainiatik datorrena delako kontsideratzen du arrotza, ez bertakoa, alegia:
|
|
|
Sabino Aranaren garaian bezala, gaur egun ere estatu nazioek beren in migratuekin betetzen ez dituzten eskakizunak betetzea eskatzen zaio Eus kal Herriari, dakigunean, praktikan eta objektiboki datu estatistikoak leku ko, euskal kulturari eta euskarari dagokienez bederen, inmigrazioarena gurean fenomeno asimilatzailea izan dela, eta egun ere, beste testuinguru
|
batean
bada ere, arazoak erabakitzeke segitzen duela. Ederra da integrazio aren aldeko predikua, gizarte berdintasunaren izenean eraikia, Euskal He rrian ezkerrekoek bezain indartsu eskuinekoek errebindikatzen dutena.
|
|
|
Baina zertan du lotsatzekorik Abandokoak, bere hirikide Unamuno baskofobo de klaratua izanda? Gure oroimen historikoa hain ahula al da, ez gogoan izate ko, oraindik atzo, alderdi estatalistek ezkerrekoek zein eskuinekoek, eus kal munduari beti bizkar eman izan diotela, 1936ko gerratekoan nahiago izan zutela Espainia gorria zatitua baino, eskubide demokratikoak aldarrikatzen di ren une honetan, eskubide oinarrizkoenetako
|
bat
autoderminazioarena ez dela onartzen. Eta abar.
|