|
2000
|
|
|
Eta ez dirudi bizimodu horri luze eusteko modurik dagoenik. Are gehiago aktore horiek
|
berak
Estatu espainiarreko ikus entzunezko komunikabideetako dramatikoan gero eta errazagoa dutenean sarbidea.
|
|
|
Kolektibo batez mintza daitekeen arren, ordea, ez dugu homogeneizazioaren arriskuan jausi behar. Idazle hauen artean, idazle guztien artean dauden alde
|
berak
daude. SeN xua, beraz, sailkapenerako lotura bat gehiago izan daite<3 ke, adina, lurraldetasuna, euskalkia edo ideologia izan dais tekeen neurri berean, ez gehiago ez gutxiago.
|
|
|
Eta berriro nator hasieran etenik utzi dudan puntura, hau da, Migel jaunaren sakoneko motibazioetara, ez baitirudi oso zuzena, Unamuno, 1901.eko Lore Jokoetan, besterik gabe probokatzaile agertu zela pentsatzeak. Aranak
|
berak
ere, haren hitzak gogorki kritikatzeko egin zuen artikuluan, hartarako arrazoi oportunistaren bat izan zuela iradokitzen zuen, nolabait madrildarren belarriak balakatzeko11 Ni, ordea, ezezkoan nago. Unamuno sasoi hartan Salamankako Unibertsitateko greziera katedraduna eta bertako errektorea zen, hots, jadanik bere ibilbide profesionalaren goren puntuan zegoen.
|
|
|
Zentzuzkoagoa litzateke gertakari haiek bestela ulertzea, hots, nabarmentzeko ohi zuen bide epatant harekin, kritika horien bidez Unamunok, sibilak bezain maltzurki, bere herritarrei erronka egiten ziela pentsatzea, euskararen aurkako erasoekin min emanez, hala, haserrez eta kontrakarrean, haiek, eginekin, euskara zientziaren zehaztasuna eta filosofi mintzabidearen xehetasunak oro adierazteko egiazki gai zela frogatzen ahalegin zitezen, bera oker zegoela erakutsi arte. Izan ere, Salbatore Mitxelenak
|
berak
ongi aurpegiratu zionez, euskara baztertzeko zergati nagusia, logika hotzaren arrazoia bazen, ironiaz Unamunoren beraren argudioak erabiliz, horri euskaldunek erraz kontrajar ziezaioketen sentimenduaren logika beroa. Beraz, hark hain gustuko zituen paradoxetako bat erabiliz, itxurazko kolpe latz harekin, azken buruan mesedea egin digu nolabait.
|
|
|
Salbatore Mitxelenak irudimenez egin zion elkarrizketa zirraragarri hartan, Unamunok beste mundutik euskara berpizten ikusten zuen atseginez. Nik ere uste dut bilbotar argia, edonon delarik ere, pozik dagokeela bere obretarik bi
|
berak
bere gaztaroan bultzatu zuen hizkuntzan argitaraturik12 eta UPV/ Euskal Herriko Unibertsitatean honezkero enborreko irakasgaien% 50 euskaraz ematen direla ikustean, mintzaira hori, bere kritika zorrotzei esker, hirugarren milurtekoaren hasieran, jakite hegoek igoa, jadanik kultur hizkuntza izateraino heldurik. Horrela bete da, gainera, lehen euskal idazleak, Bernard Etxeparek, 1545.ean profetikoki aldarrikatu zigun nahi zaharra:
|
|
|
/ zenburuak
|
berak
dioenez, Migel Unamunok bere bizitzan zehar euskararekiko izan zuen, edo, hobeki esan, izan zituen jarrerak jorratzeko asmotan natorkizue. Zer esanik ez, honi buruz lehen ere asko esan eta idatzi da, baina oraindik bazterretan entzun eta irakurri behar izaten ditugunak gogoan izanik, ez dut uste gaizki etorriko zaigunik Bilboko idazle eta filosofo handiak gure hizkuntzaz adierazi zituenak berriz maiseatzea, haiek testuinguru egokian hobeki ulertzeko.
|
|
|
batetik euskal herritar eskolatu eta erdaldunena, eta euskaldun ezjakinena bestetik. Honetan, Unamunok, berdintzaleago izanik —Sabino Aranak
|
berak
bezala3— euskal herritar guztiek kultur maila goren berbera lortzeko eskubidearen alde egiten zuen, eta horregatik euskararen aurka jartzen zen, berau paria ezjakin batzuen mintzaira izan zitekeelakoan. Eta, azken buruan, hori hizkuntzaganako maitasun eta duintasun zentzuagatik egiten zuela uste dut, hots, euskara hilik ikusi nahiago zuelako, guztien irrigarri izan baino.
|
|
|
Ordura arte euskararen maitale sutsua izandakoa, geroztik haren azterlari hotz bilakatzen hasi zen, hura ikerketa zientifikorako gai hutstzat harturik, hizkuntza bizi gisa izan zezakeen patuaz arduratu gabe. Garai hartan euskara ondo ikasteko zailtasunak, eskuliburu, gramatika onik eta irakasle egokirik eza kontuan hartu gabe, Unamunok, antza, pentsatu zuen
|
berak
hura behar bezala menderatu ez bazuen, ez zela hartarako gaitasunik edo bitarteko didaktiko aproposik ez zeukalako, hizkuntza zail eta madarikatu hura ezin ikasizkoa zelako baizik, eta are okerrago, bere gogoetak behar bezain argi adierazteko, euskaraz ezin baliatzea ez zela berak hura behar bezain ongi ez jakitearen ondorio, hizkuntzak berak kulturarako bide izateko balio ez zuelako baizik.
|
|
|
Ordura arte euskararen maitale sutsua izandakoa, geroztik haren azterlari hotz bilakatzen hasi zen, hura ikerketa zientifikorako gai hutstzat harturik, hizkuntza bizi gisa izan zezakeen patuaz arduratu gabe. ...o zailtasunak, eskuliburu, gramatika onik eta irakasle egokirik eza kontuan hartu gabe, Unamunok, antza, pentsatu zuen berak hura behar bezala menderatu ez bazuen, ez zela hartarako gaitasunik edo bitarteko didaktiko aproposik ez zeukalako, hizkuntza zail eta madarikatu hura ezin ikasizkoa zelako baizik, eta are okerrago, bere gogoetak behar bezain argi adierazteko, euskaraz ezin baliatzea ez zela
|
berak
hura behar bezain ongi ez jakitearen ondorio, hizkuntzak berak kulturarako bide izateko balio ez zuelako baizik.
|
|
|
Ordura arte euskararen maitale sutsua izandakoa, geroztik haren azterlari hotz bilakatzen hasi zen, hura ikerketa zientifikorako gai hutstzat harturik, hizkuntza bizi gisa izan zezakeen patuaz arduratu gabe. ...eza kontuan hartu gabe, Unamunok, antza, pentsatu zuen berak hura behar bezala menderatu ez bazuen, ez zela hartarako gaitasunik edo bitarteko didaktiko aproposik ez zeukalako, hizkuntza zail eta madarikatu hura ezin ikasizkoa zelako baizik, eta are okerrago, bere gogoetak behar bezain argi adierazteko, euskaraz ezin baliatzea ez zela berak hura behar bezain ongi ez jakitearen ondorio, hizkuntzak
|
berak
kulturarako bide izateko balio ez zuelako baizik.
|
|
|
Halako jakinduriaz non esan bailiteke gure ruralismo guztiak deskubritu ezin izan zuen Naturaren kantore handi bat dugula bere obra. Ez ordea jarrera ideologiko edo aldeaurreko hautu baten ondorioz; ez dugu haren lanetan deus aurkituko elaborazio hutsez egina, dena ematen zaigu lehenagoko hausnartze zuhur baten ostean —hitzaren adiera jatorrean," auzmartze" baten ostean,
|
berak
esanen lukeen gisan—, Perurena zentzumenen poeta delako lehenik: berezko dohain garesti horixe dauka.
|
|
|
Bere aipu ugariak ez dira sortzaile handiek daukaten elementu arrotzen asimilatzeko ahalmena besterik, Parthenon beldurgarria Altubeko lainoak biltzen du, Sarajevoko muinoek inguratzen dute bere Gasteiz, Ponpeian amaitzen du Zapateria kaletik barrena... Hori, besteak beste, zeharbidez eta
|
berak
duen manera finean, gure historiaren zekena kritikatzeko modua da.
|
|
|
Ene!... eta
|
berak
... il bihar!
|
|
|
Lan bati, edozein lani, artistiko adjektiboa erantsi ahal izateko emozionatu egin behar duela iruditu zait beti, nolabaiteko emozioa sortu lan hori apreziatzen duenarengan, lan hori ikusi, entzun, irakurri edo ukitzen duenarengan. Ez guztiengan, noski, nahikoa baita pertsona bakar batek, edo artistak
|
berak
bakarrik nabaritzea lanak baduela eraginik berarengan, berria den zerbait sortarazi diola. Sentsazio berri bat esperimentarazi.
|
|
|
Urteak pasa ahala, eta gertaera historikoak atzean utzi eta ahaztu egiten diren neurrian, orduan itzultzen da artearen benetako balioa lehen planora. Eta bitartean, gertaera historiko horiek ahaztu gabe daudenean, autorearen pentsamolde eta jokaerak pil pilean dauden bitartean, orduan artelan bati buruzko benetako balioa juzkatzea —edo artista jakin baten inguruko iritzi zehatza botatzea— gehiegi baldintzatzen da, nahikoa baita kritiko papera duenak artista jakin bat garaikide eta laguna izatea, askoren aurrean
|
berak
eman dezakeen iritziak balio guztia gal dezan.
|
|
|
Chillida leku izen xume bezain itsusia jarri dioten museo horrek, Donostiako Errekaldetik Galarretara doan errepidean dagoen museo horrek, balio bat badu gainerakoen gainetik: Chillida oraindik bizirik dago, eta ez da bera desagertu arte itxaron behar izan, bere lana guztion esku uzteko,
|
berak
Bachen musika adina maite duen baserri horretan. Baina balio positibo horrekin batera, kezkatu egin nau Chillidaren museoa zabaltzeak sortu duen oihartzun mediatiko ikaragarrian, bere obraren inguruko debate handirik ikusi ez izanak.
|
|
|
Aurkezpenaren egunean Venezuelan eman zituen hilabeteetan liburu aurkezpenen batean egon izana frogatu bazuen, Venezuelako gizartera samurtasunez egindako hurbilketa den liburuan, herrialde honetako aro politiko berriaren testigantza zuzena ematen digu Pako Aristik. Testigantza ez da ordea hotz hotzean egindako analisi edo elkarrizketa sail hutsa,
|
berak
han bizi izandakoez erabat baitago liburua bustia (nire aleari ere hogeigarren orrialdetik aurrera hasi nintzen ron usaina hartzen). Venezuelako gaztelera bereziaren ñabardurak azaltzen zaizkigu, idazleari gertatutako pasadizoak (gurasoak agurtu ondoren aita biblia irakurtzen geratzen deneko pasartetik hasi" Aitak hegazkina erori ez dadin egingo du erregu; amak, gainera, Venezuelatik emakume txarren bat ekar ez dezadan" eta Hugo Chavezekin topo egin asmotan Mr.
|
|
|
Joxerra Garziak Egoneandoazen geziak izenekometa forismoliburua kaleratu berri du Alberdanian. Hona Joxerrak
|
berak
nola deskribatzen dituen bere geziak: " Kanoiek eta jomuga suntsitzea dute xede.
|
|
|
" Mailinews" goiburupean agertzen zaiguna da egunkari katalanaren beste zerbitzu interesgarri bat. Gune honetan, irakurleari etxean
|
berak
aurretik aukeratu dituen sailetako eguneko berriak doan jasotzeko aukera eskaintzen zaio. Hau da, zibernautak berak nahi dituen esparruak aukeratzen ditu eta goizero, modu zuzenean, e postaren bitartez, etxean albiste garrantzitsuenen titularrak jasotzen ditu.
|
|
|
Gune honetan, irakurleari etxean berak aurretik aukeratu dituen sailetako eguneko berriak doan jasotzeko aukera eskaintzen zaio. Hau da, zibernautak
|
berak
nahi dituen esparruak aukeratzen ditu eta goizero, modu zuzenean, e postaren bitartez, etxean albiste garrantzitsuenen titularrak jasotzen ditu.
|
|
|
Hau dela eta, behin eta berriz entzun dugun" egunkari pertsonalizatuari" buruzko leloak inoiz baino gaurkotasun handiagoa hartzen du eta beste dimentsio berri batean sartzen da. Orain, nabegatzaileak
|
berak
aukera dezake bere albiste zerbitzu propioa, webgunearen eskaintza sorta bere nahien arabera diseinatu eta gero. Horrez gain, doan edo ordaindurik lortzen duen material digitalizatuarekin bere datu base partikularra gauzatu dezake.
|
|
|
Partalek
|
berak
1998ko otsailean ReD aldizkari digitalari (ikus http://www.webred.com) egindako adierazpenetan azaltzen den bezala," VilaWeb en arrakasta ez da bere informazio kopuruan bilatu behar, derrigorrez murritza, baizik eta bere edukiek duten izaera elkarreragilean".
|
|
|
Autodeterminazioak, zentzu honetan, merezi duten eta hutsalak diren bizitzen artean erabakitzeko ahalbidetzen gaitu gizakiok. Kontrako jokabidea hartzea, hau da, bizimodu onaren ideia zehatz bat bultzatzea eta kanpotik gizabanakoei ezartzea(" ongi komunaren politika" bat bultzatzea, Taylorren —1997— hitzetan), autodeterminazio printzipioaren kontrakoa izango litzateke, inork ez baitaki gizabanakoak
|
berak
baino hobeto zer den bere onerako eta zer bere kalterako, zer den baliotsua eta zer garrantzirik gabekoa, zer komeni zaion eta zer ekidin behar duen.
|
|
|
Kanpo protagonismoaren azken xedea hauxe izan zen: nazionalismoak
|
berak
nazioarteko onarpena eskuratzea, mugimendu politiko bezala, etorkizunean euskal nazioaren nazioarteko onarpena lortzeko asmoz.
|
|
|
Euzko Gogoa ren historia, ostera, 1949an hasi zen; urte horretan, Zaitegik, Andima Ibiñagabeitiaren laguntzaz, euskara hutsez eta goi mailako eduki kulturalez egindako aldizkari bat argitaratzeari ekiten dio, honela, urte horietan euskal kulturaren proiektu aitzindaria izango den lana aurrera eramanez. Zergatiak Zaitegik
|
berak
azaldu zituen:
|
|
|
Nolabait, aldizkariaren izenak
|
berak
erakusten duenez, zenbaki guztietan deigarria zen arraza eta etimologien inguruko ardurak. Izan ere, elementu horiek gerra aurreko abertzaletasunean, identitate ikurren moduan, garrantzi berezia zuten.
|
|
|
Proiektuaren ideia, aipatutako herrian egin ziren hitzaldi batzuen ondorioa izan zen. Picaveak
|
berak
aitortu zuen bezala, mugimendua Jacques Maritainen pentsamenduari lotuta antolatu zen, mugimendu kristau eta gizazale baten komunikabidea izateko asmoarekin:
|
|
|
Orduan zuk leihoa kitatu, orri biluzia kajoian sartu eta tabernara bidean espresio perfeta gauzak
|
berak
dira aitortzen diozu zure ezgaitasunari.
|
|
|
Luis Berrizbeitiaren arabera ordea, espresio perfeta gauzak
|
berak
omen dira... Ados baldin bagaude behintzat, poesia geometria dela aterako dugu.
|
|
|
Nemesio Etxanizen literaturak euskaltzaleen esker ona eta literaturzaleen begiramenezko isiltasuna jaso izan du urteetan. Bigarren mailako poeta zatekeen, eta
|
berak
ere onartua zeukala dirudi: bertsolari senak, punturako erraztasunaz, bete lanera darama zenbaitetan.
|
|
|
Apezteko gogoa eta euskaltzale izateko gogoa, biak batean piztu zitzaizkion, eta bere obra ere binomio etenezin horri zor zaio, fedea eta euskaltasuna bat ditu ezin banatuzko karrean. Iratzederrek esan ohi, Etxanizen modura,
|
berak
ez duela literatura egiten, bihotzean dituenak erran besterik ez. Baina bihotzekoa usadioak landutako molde nobleetan ematen du, hizkera gozo, irudi gutxiko eta hunkitze ahalmen handiko poemetan, espiritu minbera baten dotoreziaz, kantuan edo isilean esateko.
|
|
|
2.Jon Bilbaoren bibliografia, lan benetan erraldoia eta guztiz txalogarria da. Bere asmoa eta helburua,
|
berak
lortutako emaitza bezain monumentala izan da: euskal gaiei buruz idatzitako eta argitaratzen zen guzti guztia biltzea.
|
|
|
Biblinleka erabiltzaile, gero eta gehiagotan
|
berak
sortuko du informazio bibliografikoa. j
|
|
|
Emakumeari buruzko ikuspegiak, kasu gehienetan gizonezkoek emanak. Gustavo de Maeztuk
|
berak
, bere lanean —bere bizitza sentimentalean sartzea ere, dudarik gabe, interesgarria gerta daiteke; baita bizi eta hiltzeko Lizarra zergatik aukeratu zuen jakitea ere— emakumeari emandako tratamendua berezia izan da. Ez bereziki maitagarria gertatu zaiolako emakumearen figura artistikoa; ez kontrakoarengatik ere.
|
|
2001
|
|
|
filologiakeria eta beste. Hala esan du
|
berak
, baina agian hori baino interesgarriagoa da, iradokitzeko indar handiagokoa, Euskal karma n ageri den heroi eta traidorearen arketipo literarioaren jolasa.
|
|
|
Izan ere, Estatu propioa duten nazioetara doazen etorkinek, bertan gelditzeko asmoa dutenean behintzat, hartara moldatzeko eta integratzeko joera garbia erakusten dute eta hizkuntza, ohiturak etab. berenganatzen ahalegintzen dira eskuarki. Hori normala izaten da, adibidez, Estatu Batuetara, Erresuma Batura, Frantzia, Espainia edo Alemaniara joaten direnekin; baina estatu propiorik ez duten nazioetara doazen etorkinek, eta areago metropolitik helduak direnean, maiz bizileku berrietan beren jatorrizko hizkuntzak eta ohiturak mantentzen dituzte, eta sarritan estatuak
|
berak
erabiltzen dituzte bertako jendeen homogeneotasun nazionala desegiteko (Frantziak Aljerian eta Kaledonia Berrian, Errusiak estatu baltikoetan, Txinak Tibeten...). Toki horietako hizkuntzak eta kulturak babesik gabe egon direnean, gainera, anitzetan etorkinen kolono funtzioa sendoagoa izaten da, guztiok dakizkigun ondorioekin.
|
|
|
Azken azkena, Nafarroako Gobernuak Durangoko Euskal liburu eta Diskoaren Azokan parte ez hartzeko harturiko erabakia da. Nafarroako administrazioaren langile hautaketetarako prozesuetan alemanak euskarak
|
berak
baino puntuazio gehiago merezi izatea, edo gero eta administrazio gutxiagotan lanpostuaren profilean euskalduna ere izatea ez eskatzea, harritu eta tristetzeko moduko berri txarrak dira.
|
|
|
Diru kontu guztiak blokeatu, irakasleak soldatarik gabe utzi, euskalduntzea eta alfabetatzea helburu dituen erakunde bat susmopean jarri... baina emaitza: Manuel de los Santos Alvarez administratzaile judizialak azterketa sakona eginik —nork pentsa dezake Garzonek
|
berak
eskatutako administratzaileak hala egingo ez zuenik— diru kontuetan irregulartasunik ez dagoela esan zuen.
|
|
|
Beste ahalegin bat, Ga ra eta Euskaldunon Egunkaria auzipetu eta ixteko bidean, ETAko kideei elkarrizketa egin izanagatik terrorismoaren apologia egiteaz akusatzea. Bide honetan, beste era bateko laguntzarik ere izan du Madrilgo Gobernuak, La Vanguardia egunkariak
|
berak
salatu baitzuen bere orrialdeotan, Guardia Zibilaren txosten bat aipatuz, Euskaldunon Egunkaria k ETAren diru kontuekin zerikusia zuela, beste hogei bat argitaletxek osatzen omen duten taldearen baitan.
|
|
|
Euskal kantuaren eraberritzaile gutxi direla iruditzen zait, ordea, eta 2000 urtean, disko bat plazaratu zuen Jean Bordaxar adibide bakartzat joko nuke. Arrokiagako semeak Zuberoan oso bakan den lan handia burutu du, kantuen hitzak eta aireak
|
berak
onduta. Ez dakit sobera nola azaldu baina uste dut Jean Bordaxar batek egindako lana ez dugula merezi zukeen bezala balioetsi, ez diogula behar adina garrantzi eman.
|
|
|
Bestalde, Lafitte Frantziari lotuago ageri zen, bai mundu gerra baino lehen eta baita mundu gerra bitartean ere Petainen gobernu kolaborazionistak agindutako Frantzia eskualdekatzeko xedean itxaropena izan zueino. Xarr itonek
|
berak
aipatua du handik urte askotaraAintzin akogaraian Iratzederren bidez eskuratu zuela Engrazio Aranzadiren La Nacion Vasca, eta honek erakutsi ziola" nazionalismoak" politika bide asko zabal ditzakeela, independentzia ez ezik autonomia mota franko3.
|
|
|
Marc Legassek eta Piarres Larzabalek garai honetan izan zuten bihurrialdiaz Piarres Larzabalek
|
berak
ez du ezer asko argitzen, baina Marc Legassek eta Xarritonek ere eman dituzte argibideak11 1942ko Larzabalek ez zuen gupidarik euskal abertzale ez agertzeko, ez baitzuen bere burua halakotzat. Aintzina ko Larzabal, eta Enbata ko Larzabal, nahiz Anai Artea koa ez dira bat, nahiz eta, gisa denez, hainbat aldetarik gizon bakarra egon aldi historiko banatan.
|
|
|
Egun harrigarri eta are gaitzesgarri gertatzen zaizkigunak, faxisten autoritarismo eta aliatuen demokrazia burgesarena rtean bataren ala bestearen alde garbi agertu ez izana —ez ahantzi aliatuak Errusiako komunista boltxebikeekin bat eginak zirela— konprenigarriago gertatzen da jakitean, Xa rritonek
|
berak
kontatu digunez2, goragokoak idazten zituen garaitsuan Miarritzeko San Martin parrokian LeonAgerre erreto rearen eta Saint Pierre apezpikuaren artekoeztabaida filosofiko politikoen lekuko izan zela. Hura alemanzalea bezain ingeleszalea zen apezpikua, edo hobeki erran, Agerrek uste bazuen alemanek eta japoniarrek irabaziko zutela, besteak sumatzen zuen ingeles, amerikar eta errusiarrak gailenduko zirela.
|
|
|
Egileak hartu duen dokumentazio lana zabala eta eskertzekoa da, noski, baina ez du ondo kudeatzen, eta eleberria rentzatzama bihurtzen du, berriro ere (alor horretan, bestalde, trama konspiratiboak bereziki atsegin dituela argi uzten du). Fikzioan ondo txertatu ezean, kronika edo kronologia historiko batean (edo lan zientifikoen gehigarri dokumentaletan) onargarriak diren estilo eta xehetasunak soberan leudeke hau bezalako liburu batean, eleberria literatur artefaktu eraginkorra bihurtu gura bada behintzat; are gehiago narrazioa protagonistak
|
berak
egiten badu, lehenengo pertsonan, irakurlearen aurreanorojakileegiadelaemateko arriskua hartzen baitu, eleberriaren une batzuetan kazetari lanak egiten baditu ere (mota horretako informazioa —askotan gertakari berberak aipatzen dira—, segu ruenik, ugariagoa da Paz en la guerr a n, baina Unamunok narrazioaren jarioan modu naturalagoan integratu zuelakoan nago). Eleberri historikoaren dilemetako bat da, ezbairik gabe:
|
|
|
gogora dezagun Juan Goytisolok Espainiako prentsa arloko literatur kritikari buruz argitara eman zituen hitz gogorrak, El Pas, I, eta, orobat, ondorengo polemika guztia). Gainera, azken hamabost edo hogei urteetan zehar euskal kulturan gertatutako aldaketek, eta ekoizpenaren hazkundeak
|
berak
, horretarako tartea lagatzen dutela uste dut (hutsuneak eta arriskuak asko direla ahaztu gabe, jakina). Alde horretatik, eta Pako Aristiren iritziaren aurka, kritika serioa eta anitza egiten ahalegintzen den saio batek, are telebistakoa bada ere, gehiago egiten du irakurzaletasunaren alde, ohiko hamaika iruzkin zuri eta (elkarren artean) kalkatuk baino.
|
|
|
Ez dut esan nahi Mari Jose Olaziregik gogora ekartzen dizkigun 80ko hamarkadako literatur kritikaren inguruko eztabaida haietara itzuli behar denik (ikus Uztaro 34, bereziki 92 orr.); urtetxo batzuk pasatu dira, besteak beste. Eta ez dakit Olaziregik
|
berak
aldarrikatzen duen kritika akademikoaren eta publikoaren arteko hurbilketa eraginkorra izan daitekeen; esan bezala, azken horrek arduratzen nau, batik bat. Ez naiz, norbaitek pentsa dezakeen bezala, kritika justiziero bat aldarrikatzen ari:
|
|
|
Kalteak burmuinean, giltzurdinetan eta transmisio genetikoan agertzen ziren gehienbat. Bereziki kaltetuak ziren haurdun zeuden emakumeak, fetuak
|
berak
eta haurrak. Be rehala ikusi zen arazoa merkurio metilikoz kutsatutakoarraina jatean zegoela. La Grande urtegien inguruko biztanleen %64k Osasunaren Mundu Erakundeak arriskutsutzat jotzen zituen merkurio tasak zituzten gorputzean.
|
|
|
Asmo nagusia lur horietako ibaietan 28.000 megawatteko argindarra —New York osoa argiztatzeko adina— emango zuen urtegi sarea eraikitzea zen. Oparotasun ekonomikoa irudikatzeaz gain, helburu sinboliko politikoak ere bazituen proiektuak, quebecta rren etorkizuneko asmo kolektiboen inspirazio iturria izango zela uste baitzen, nazio harrotasunaren ikurbe rria, Robert Bourassak
|
berak
adierazi zuenez (Niezen 1998: 64).
|
|
|
Nire bi lagunek, erdaldunak biak, zerbait esan zioten. Eta
|
berak
honela erantzun zuen: " No entender".
|
|
|
nire ezagun batzuei eskatu, alegia. Balendin Enbeita zenari ereXabierretik egin nion eskutitz bat, bertsoak eskatuz; eta bai
|
berak
bidali ere. Gero, udarako oporretan Loiolara joan eta handik saiatzen nintzen.
|
|
|
Ordurako, ikusi dugun bezala, hartua zuen gero hain emankor gert atu ko zitzaion bertso bidea ere. Bi lan horiek —ikasketak etabe rtso bilketa— batera egiteko nola moldatzen den ez dakigu, eta ez dirudi
|
berak
interes handirik duenik horretaz hitz egiteko, Meza berria eman zuen urtea aipatu diogunean, ordea, 1959a, berehala zehaztu digu data, hilabetea, eguna, eta gainerako xehetasunak.
|
|
|
Aurki izango dira 50 urte Antonio Zavala gazte hark Pello Saikolari bere lehen bertsopapera erosi ziola. Zavalak
|
berak
ezin pentsa zezakeen orduan, 1953an, ze r nolako langintzan sartzen zen. Aurki beteko den mende erdi honetan, izan ere, harri ga rria da Zavalakbu rutu duen lana.
|
|
|
Besteren lanaz baliatzea da hori. Baina eskerrak emanbeha rrean,
|
berak
dira azterlari jatorrak; eta zu, biltzaile ziztrin bat. Lehengora nator:
|
|
|
Eta, galdetzen hasita, zein genero ote du Zavalak
|
berak
gustukoen. Eta zer balio ikusten dio genero bakoitzari?
|
|
|
Horrez gainera, azken urteotan gaia ere erdarazkoa duten lanetan dihardu, euskarazkoak utzi gabe, Zavalak. Gaztelaniazko narra zioakdira gehienak, Zavalak
|
berak
han hemenkako erdal hiztun bikain zenbaitekin izandako solasen fruitu. Ikerlanak ere badira, ordea, tartean, Zavalarenak berarenak zein beste ikerlari batzuenak.
|
|
|
hainbeste urtez lan isil eta atergabean jardun eta hala ere sekula ez nekatzeko arrazoi ren bat izan behar duela Zavalak, sekretu ren bat. Bertsolaritzarekiko nire hasierako lilura hura gogoan, pentsatu nuen Zavala ere lilura horrek
|
berak
jota behar duela, eta hortixe hastea erabaki nuen: ea nondik nora ote datorkion Zavalaribe rtsolaritza eta herri literaturarekiko lilura hori, hainbeste lan eta nekeren buruan ere lanerako kemena ematen diona oraindik ere.
|
|
|
(Daviden tenplua bai, Salomonek egin zuena, kristauentzat ere ezaguna, han aurkitu zuten Jesus galdu zenean, Jainkoaren haserreak deuseztatu egingo zuela iragarri zien juduei, eta urte asko baino lehen suntsitu zuten erromatarrek, hiru egunetan berreraiki zezakeen tenplu huraxe). Harri haren gainetik igo omen zuen zerura Mahoma profeta San Gabrielek
|
berak
, tradizio islamiarrak dioenez. Eta tradizioari begiratzea baino hobea testu eta dokumentuak kontsultatzea dela usteduenarentzat, ondo etorriko da Koranak emakume izen bakarra aipatzen duela gogoratzea, Mariarena alegia, Jesusen amarena.
|
|
|
Ez naiz hasiko kultura eta zibilizazio kontzeptuen arteko diskisiziotan. Samuel P. Huntington Harvard-eko profeso reari zor diogu zibilizazioen arteko txokearen esapidea, eta
|
berak
zuzenean arrazoi kulturalak aipatzen ditu gaur egungo munduaren ordena politikoan gatazka iturri nagusi gisa (Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and The Remaking of World Order, EEBB, Ed. Simon & Schuster, 1996 Euskarazko ediziorik ez dago, nik dakidala. Gaztelaniaz, Paidos editorialaren itzulpena, 1998koa.
|
|
|
Sanz presidenteak
|
berak
aurkeztu arren komunikabideetan zabalkunde handirik izan ez duen plan honek 9.600 milioi pezetako aurrekontua izango du epealdian zehar: 3.300 milioi aurtengoan, 3.400 datorrenu rteaneta 2.900 hurrengoan.
|
|
|
Planak 146 ekimen biltzen ditu, zeinetatik nafar gobernuak
|
berak
zazpi azpimarratu dituen, alegia: edukiak (Nafarroaren presentzia sarean), teknologia berrien kalitatea (I+G+ I industriala eta unibertsitate ikerkuntza), zerbitzuen garapena (banda zabala, denentzako Internet, tarifa merkeak...), Gobernu elektronikoa (administrazio publikoarekiko harremanak, leihatila bakarra...), gizarte zerbitzuak (Osasunbidea, gazteria, hirugarren adina, telelana...), hezkuntza (multimedia, campus birtualak...) eta industria eta merkataritza (pymen arteko sare telematikoa —Navactiva— eta e businnessa).
|
|
|
Asko izan ziren urteetan plazaraturiko ideia berriak: ...rg ek, Max Born ek eta Pascual Jordan-ek Mekanika Matriziala garatu zuten; Erwin Schrodinger-ek Uhin Mekanika asmatu zuen, sistema fisiko baten egoera uhin funtzio baten bidez adierazita datorrela proposatuz; Heisenbergek Zi urgabetasunaren Printzipioa plazaratu zuen; PaulDiracek elektroia ren spina barne hartzen duen uhin ekuazio erlatibista garatu zuen, antimateriaren izaera aurresanez; Dirac-ek
|
berak
eremuen teoria kuantikoaren oinarriak ezarrizituen; eta Bohr-ek Osagarritasunaren Printzipioa plazaratu zuen, uhin partikula bikoiztasunaren interpretazio sakona emanez. 1928 urtean Mekanika Kuantikoaren oinarriak ezarrita zeuden.
|
|
|
Mekanika Kuantikoa plazaratu bezain laster nukleo, atomo, molekula eta solidoen Fisikaren oinarriak ezarrita zeuden. Alabaina, esperientziak sinpletasunetik konplexutasuneranzko bidea luze eta aurresanezina dela erakutsi digu, propietate berri eta emergenteen bilaketan, horretarako teknikaren garapenak
|
berak
funtsezko zeregina bete duelarik. XX. mendeko materia kondentsatuaren fisikaren bilakaeran aurki ditzakegun bi adibide adierazkor aipatuko ditugu:
|
|
|
Printzipio horren arabera, behaketak espazio eta denboraren ingurune txiki batean gauzatzen direla emanik, erreferentzi sistema azeleratu baten eta era egokian aukeraturiko azeleratu gabeko errefe rentzi sistema baten artean esperimentalki bereizteko modurik ez dago. Izan ere, berau Einstein-ek
|
berak
1919 urtean argitaratu zuen erlatibitatearen teoria orokorraren oinarrizko printzipioa dugu. Printzipio horren ondorioen artean grabitazioaren eraginpeko argiaren deflexioa eta gorriranzkole rrakuntza ditugu, biak esperimentalki zehaztasun handiz frogatuak izan direlarik.
|
|
|
Baina, hori bai, han egindako inaugurazio ekitaldira Sofia Loren eta maila horretako zeluloidearen artistak bildu ziren. Gurean, ordea, museoaren arduradunek Francoren biloba ekartzea lortu zuten, eta, itxuraz, Armanik
|
berak
gonbidatuta, Antonia dell’Atte, garai batean jostunaren inspirazio iturri, edo maniki, edo gauza biak batera izandako emakume italiarra. Ezberdintasunak ez dira horretan gelditzen, Bilboko ahots maltzurrenek diotenez; izan ere, New Yorkeko arrakasta Bilbon askoz ere apalagoa izan omen baita, baina museoaren zuzendaritzak badu hori arrazoitzeko pisu gehiagoko arrazoirik:
|
|
|
Baina Armanik ez ditu bere jantziak norbaitek ikus ditzan egiten —ez horretarako bakarrik, behintzat— jantzi horien barruan norbait sar dadin behintzat. Eta
|
berak
badaki norbait hori ez dela, ordea, edozein izango. Nik neuk, esate baterako, ez daukat Armanik sortutako jantzirik, eta ez horretarako ahalbide gehiegi ere.
|
|
|
Ez gara nekatuko gauza bera errepikatzen: topiko
|
berak
, hiru esaldi eta lau datutxo azaltzen dira toki guztietan, batetik bestera errebotatuz. Eta gainera, informazio eskasa, gaiztoa eta sasikoa.
|
|
|
UAko Enriqueta Benitok ideia
|
berak
maneiatzen ditu beti: gurasoen ustezko beldurrak eta kezkak, mehatxuak, inposaketa.
|
|
|
Azpimarratzekoa da, baita ere, Nafarroan aurkitu ditugula hizkuntz politika auzitan jartzeko ahaleginik handienak, Aurelio Artetak
|
berak
, edo Tajadurak, edo Matas Mugica, Ignacio Aranaz, Oses, Zabala eta besteren baten lumatan, eta politikarien mihietan, noski.
|
|
|
Alegia, zergatik eta zertarako hizkuntz politika bat? Artetak
|
berak
ez dio burubiderik ikusten, espreski aipatzen dituen kasu gutxi batzuetan salbu.
|
|
|
Euskararen errealitate soziolinguistikoa, gutxiengoa izatea euskaraduna alegia, arrazoi erabakitzailea da askorentzat; eta elebitasun parekidea planteatzea absurdua da, eta horretarako hartu behar diren neurriak, inposaketa. Deslegitimatzailea da, baita ere, ETAk Eusko Jaurlaritzaren helburu
|
berak
izatea euskalgintzan. Bitxia argumentua!
|
|
|
Aurelio Artetak behin eta berriz jorratu du gaia," indignazio dosi bortitz" eta guzti, dio
|
berak
. Alderdi politikoen borrokalekua izan da gehiago, hala ere.
|
|
|
Mila modutara esan eta argumentatzen da tesi hau. Arestian aipatu ditugun ia autore guztiengan aurki ditzakegu ideia
|
berak
. Diferentzia bat gutxienez bada beren artean:
|
|
|
Ezin da inor behartu, hizkuntza bat ezin da inposatu, antidemokratikoa baita, giza eskubideen aurkakoa. Estatu handietako hizkuntzekin eskubideen neurgailu
|
berak
ez du funtzionatzen. Hizkuntza horiek" obligaziozkoak" dira.
|
|
|
Azken hogei urteotan Espainiak sekulako aitzinamenduak egin omen ditu, salbu hizkuntzarentratamenduan. Legeak
|
berak
du harra.
|
|
|
Horrela esplikatu nahi du Pedro Muñozek bere liburuan ez bakarrik euskalduntzea baizik eta ETAren buruzagitzan edo militantzian agertzen diren abizen erdaldunen integrazioa. Txillardegiren" Alvarez" deiturak eta Txelisen" Alvarez Santacristina" deiturek(" tambien de ascendientes maquetos descarados", dio
|
berak
) salatzen duten" kanpokotasuna" nola konpentsatu. Erraz:
|
|
|
Mekanismo
|
berak
funtzionatzen du euskaltzaletasunean ere. Eta dirudienez katalanzaletasunean ere bai.
|
|
|
Beste toki batean azaldu dugu honen" konbertsioa" eta" berkonbertsioa". Interesgarria da honen testigantza, hizkuntza jipoitua duen kultura bateanno rmala delako horrela erreakzionatzea,
|
berak
dioen bezala, baina aldi berean garbi gelditzen da berak ez duela mekanismo horiekin jarrerarik hartu edo aldatu.
|
|
|
Beste toki batean azaldu dugu honen" konbertsioa" eta" berkonbertsioa". Interesgarria da honen testigantza, hizkuntza jipoitua duen kultura bateanno rmala delako horrela erreakzionatzea, berak dioen bezala, baina aldi berean garbi gelditzen da
|
berak
ez duela mekanismo horiekin jarrerarik hartu edo aldatu.
|
|
|
Hizkuntz politikaz ari garenean terminologiak
|
berak
seinalatzen du edukia: hizkuntzaz eta politikaz ari gara.
|
|
|
J.R. Lodares hizkuntzalaria gogotik saiatu da bere liburuan Francoren hizkuntz politika argitzen. Ideien kontra baietz, baina hizkuntzen aurka ez zuela jo Francok, dio
|
berak
. Bien, ideien eta hizkuntzen kontra jardun zuen Francok, behar zenean behar zena joz.
|
|
|
Euskara batua nazionalismoaren proiektua da, interes filologikorik gabea da euskara berri hau, jerga besterik ez da, artifiziala da, laborategiko hizkuntza da. Euskara jatorra eta beneragarria
|
berak
hilko du. Are gehiago:
|
|
|
Euskalgintzak eremu autonomo bihurtu behar du. Aurrerantzean euskalgintzak
|
berak
hartu behar du hitza, diskurtso autonomo propioa landu behar du, berak markatu behar ditu estrategiak, berak hartu behar du iniziatiba gizarte eragileen eta gertakarien aurrean. Hauxe iruditzen zait gaur egungo erronkarik larriena.
|
|
|
Euskalgintzak eremu autonomo bihurtu behar du. Aurrerantzean euskalgintzak berak hartu behar du hitza, diskurtso autonomo propioa landu behar du,
|
berak
markatu behar ditu estrategiak, berak hartu behar du iniziatiba gizarte eragileen eta gertakarien aurrean. Hauxe iruditzen zait gaur egungo erronkarik larriena.
|
|
|
Euskalgintzak eremu autonomo bihurtu behar du. Aurrerantzean euskalgintzak berak hartu behar du hitza, diskurtso autonomo propioa landu behar du, berak markatu behar ditu estrategiak,
|
berak
hartu behar du iniziatiba gizarte eragileen eta gertakarien aurrean. Hauxe iruditzen zait gaur egungo erronkarik larriena.
|
|
|
Liberalismoaren ikuspegitik hutsalak omen dira" hizkuntza propioa"," normalizazioa" eta gainerako kontzeptuak. Proposamen bitxia egiten du
|
berak
: katalanek hizkuntz eskubideak izan ahal ditzaten beren burua" gutxiengo" gisa planteatu behar dute.
|
|
|
Luzeago heldu dio gaiari Jaime Ignacio del Burgok hainbat azalpen eta artikulutan eta baita ere aipaturikobe re liburuan. Euskara Troiako zaldia da Nafarroan, dio
|
berak
. Ikastolako gelatik kale borrokara eta ETAra ez dago ez ate eta ez traba:
|
|
|
Iritziak eta iritziak pilatzen dituzte, denak erreten berean. Areago, horien baitako testu aipamenak ere beti
|
berak
dira, hala nola, Arana Goiriren arrazakeria erakusteko pare bat, Krutwig edo Arzalluzen hiruzpalau, ETAren hizkuntz proiektua azaltzeko besteren bat...
|
|
|
Mikel Azurmendik, hurrengo urtean, nire El libro ne gro del euskera eta ETAren agiria lotzen ditu. Hori aparte,
|
berak
ere izendatzen ditu euskararen etsaiak.
|
|
|
Euskaltzaleentzat ari naizenez, ordea, zera aitortu behar dut: Jose Mari Korta euskaltzalearen erailketa etxekaltea (euskaltzale ez zirenen erailketak bezain etxekaltea, ez gutxiago) diseinatu, burutu eta txalotu egin dutenek oztopo handiagoa jarri dute euskalgintzaren aurrerabidean Francok
|
berak
baino, haren jokabide basatiak trinkotu egin baitzuen, neurri batean bederen, euskaltzaleon komunitatea, — eta haiek, berriz, sendabide garbirik antzematen ez diodan pitzadura inposatu baitigute.°
|
|
|
Administrazioak
|
berak
ere —gogoan izan Araba eta batez ere Nafarroa— kalte izugarria egin lezake. Egia da, noski, Nafarroan, bertako gobernuaren jarrera negargarria gorabehera, jendeak oraindik euskararen alde segitzen duela, baina beldur naiz, ez ote genukeen hori interpretatu aurreko administrazio euskaltzaleagoen eraginaren inertziazko ondoriotzat —Allirena adibidez—, oraingo gobernatzaileek, iraunez gero, etorkizunean moteldu eta erabat ahul dezaketena.
|
|
|
Erreforma garaian espainol proiektuak euskararen azaleratze indartsu bat espero zezakeen, instituzio berrien agintaritzatik etorriko zena, frankismoaren azken urteetan argi zegoelako herriarengan nahiko kontzientzia bazela horretarako. Euskal Herriko PSOEk
|
berak
ere hori nolabait onartu beharrean ikusten zuen bere burua euskararen aldeko sentimenduaren aurrean eta, beraz, berton eurenproiektu espainola kudeatzeari begira (Jauregi kasu, Kintanak duela gutxi kontatu digun legez) espainol kultura ez zabaltzeko euskara era guztietara indartzea onartu beharrean zeuden, hori euren proiektua manten zedin derrigorrezkoa ikusten zutelako, autodeterminazioa aldarr... Baina Madrilen bestelako erantzun bat ematean (Euskararen Legearen erreku rtsoa), Nafarroakokudeaketa euren eskuetan gelditzean eta Jaurlaritzaren bidea zehazten hasten denean, agerian gelditu zen ez zegoela erabateko hizkuntz apustu bat.
|
|
|
1. Azken urteotan euskalgintza auzitan jarrita dago. (Hasteko, galderak
|
berak
Euskadizentrismoa erakusten du: Iparraldean eta Nafarroan duela urte piloa izugarrizko erasoak jasaten ari da).
|
|
|
Eta honek guztiak esplikatzen du nire ustez azken urteotako astinaldia ere. Batetik astinaldiaren eragileak
|
berak
inolako eskrupulurik ez duelako euskararen kontra egiteko. Egun estatu espainiarrean boterean dagoen alderdiak ez du euskararen kontra disimuluekin aritzeko beharrik ikusten.
|
|
|
Euskarak komunikaziorako tresna baliagarria izan behar du. Herritar batek hizkuntza bat ez mantentzea eta hurrengo belaunaldiari ez uztea aukeratzeko arrazoiak izateak, ez du zerikusirik
|
berak
hizkuntza horrekiko duen gutxiespenarekin, baizik eta sentimendu pragmatiko batekin, zeinak hizkuntza honen gaitasuna eta erabilera, nagusitzat hartzen den beste hizkuntza baten erabilerarekin konparatzen duen.
|
|
|
Dena den, gehiengoek beti dute azken hitza, baina norainoko eskubidea dute gobernuek gutxiengoen beharrak baztertzeko?, eta Nafarroako Gobernuak
|
berak
egindako ikerketa soziolinguistikoak zenbateraino hartzen dira aintzakotzat benetako hizkuntza politika burutzeko? , aipatutako ikerketak zergatik pasatzen dira oharkabean eta sarritan fidagarritasun eskasa dutela sumatzen da?
|
|
|
Funtsean, aurkako ideologien jarrera politiko orokorren artekoliskarraren aurrean gaude. Hizkuntzak
|
berak
gatazka horretatik at geratu behar luke. Alde batek zein besteak hizkuntza politizatzearen ondorioa dugu gatazka hori.
|
|
|
Horretarako, aldian aldian egin izan duten bezala, diskurtso bat apailatzen saiatuko dira: arrazakeria, xenofobia, ETAren helburu
|
berak
, inposaketa, diskriminazioa, eskubideak pertsona renak direla eta ez kolektibitateenak... eta abar aipatuz. Euskara eta euskal kulturak bere lekua izatea" mehatxu" gisa izendatzea da modurik egokiena, kontraeraso bat antolatzeko.
|
|
|
Eta eskuineko eskuarekin denbora luzez bere jaun eta jabea zerbitzatzen zuen bitartean, konplexua ez izanik ere benetako animalia politikoa dela erakutsiz, bere superbibentzia politikoa bermatuko zion sarea osatzea lortu zuen Sanzek ezkerreko eskuarekin. Bibliak
|
berak
dio: ez dezala jakin eskuinekoak ezkerreko eskua zertan ari den.
|
|
|
Eta jendaurrean defendatzeaz gain, UPN barruan dekretu hark astindutako hautsak baretzen ez zuen lan gehiegirik egin Sanzek. Dekretua berea zen —ia erabat berea— eta ez zegoen prest amore emateko, ezta alderdi barruan ia ospitalera bidali behar izan zuten Jesus Aizpun
|
berak
eskatuta ere.
|
|
2002
|
|
|
Orain klarion tailerra bustita dago; bere agiri, eskutitz eta eskuizkribu guztiak Espainia aldean bahituta dautza," segurtasun handiko" biltegi batean;
|
berak
izendaturiko patronokideak haserre ageri dira," epaitegietan elkar ikusiko dugu" mehatxuka. Bere artelanak kanporatzeko edozein ahaleginek zalaparta sortzen du, eta mendeku politiko eta pertsonalen oihartzunak zikindu egiten du, ia astero, museoaren beraren irudia.
|