|
2000
|
|
|
Halere ipuinetako batzuk lehen pertsonan idatzirik daude: kontalaria ipuinaren barruan dago, hala
|
nola
esate baterako," Mezurik gabeko eriotza" n Martintxoren istorioa kontatzeko.
|
|
|
Lehenengo narraziotik hasita, deskribapenak betetzen ditu liburuaren orri gehienak, narrazio osoak. Kontaketa da nagusi,
|
nola
adierazi, egoera bat azaltzea, adieraztea." (88 or.)
|
|
|
Leonardo da Vincirekiko aipamena
|
nola
ulertu behar da. Leonardoren zein testuri buruz diharduen ezin argitu izan dugu, Lopez Gasenik bezala, lagunentzako, eruditoentzako edo adituentzako bakarrik diren aipamenen klabearen falta sumatzen du irakurleak honelakoetan.
|
|
|
Baina horretaz gain, zer da arteztasun hori, bizkaitarren" zuzentasuna eta leialtasuna" ala iparraldekoen adieraz," sutilitatea"? Sarrionandiak sinboloen eta orakuluen mintzaira
|
nola
maite duen ikusita, pentsatzekoa da bi arteztasunak izan dituela gogoan. Izan ere, ikusi dugun moduan, bere liburuek askotan halako testuinguru kulturalaren premia eta interpretazio exegetikoaren beharra izaten baitute nolabait ulertzen, obra interpretatzen saiatzeko.
|
|
|
Berez helduentzako aproposago ez ote den esaten du, edo hauei gaztetxoei baino gehiago ez ote zaien gustatuko. Bereziki azpimarratzen du" Ereduak" izeneko ataltxoa, didaktikoegia baderitzo ere,
|
nola
idatzi behar den eredu ezin hobea eskaintzen duela esanez.
|
|
|
Euskal letren esparru ezagunean daramatzan hogeitsu urte hauetako emaitza oparoa da dagoeneko. Literaturaren arloan eskaini duen obrak gure garaiko euskal sortzaileen artean leku berezia izatera eraman du, hala kalitatez, kritikoen iritziz,
|
nola
irakurle kopuru eta salmenta kopuruei dagokienez.
|
|
|
koloreek, esaterako, konnotazio bereziak eransten dizkiote kontakizunari. Hala
|
nola
, etengabea da soineko beltzaren aipamena, batzuetan pertsonaia baten aurrean gaudelako irudipena izatera iritsiz. Gainera, kolore beltzaren bidez narrazioaren leit-motiva den heriotzari erreferentzia egiten dio.
|
|
|
Gainera, kolore beltzaren bidez narrazioaren leit-motiva den heriotzari erreferentzia egiten dio. Bizitzari buruzko gogoetak eskaintzen dituenez, heriotzari
|
nola
aurre egin ere azaltzen ari da. Izan ere, askotan aipatu izan den bezala, bizitzea hiltzen joatea baino ez denez, heriotzerantz doan bidaia horretan, antza denez, bizitzea dugu heriotzari aurre egiteko bide bakarra.
|
|
|
Izan ere, narratzaileari Iñakik berak bere istorioaren berri eman ziola aitortzen du. Beraz, Iñakiren istorioa kontatzen ez duenean, baina honen berri
|
nola
izan zuen azaltzean, narrazioan parte hartzen duen narratzailea dugu. Bestalde, askotan Iñakik berak hartuko du hitza, maila metadiegetikora jauzi eginez.
|
|
|
" Eskualde hori bilakatu da norberaren axioma existentzialak egiaztatzeko inguru egokiena. Naturaleza malkar eta elkor horretan beste nehon baino eskuera handiagoa du norbere ahalmenak oro, hala
|
nola
asmamena, adimena, jakin mina... erabiltzeko." (Habe 295) Horregatik, lurralde horretatik ezin izango du ihes egin eta erabaki bat hartu du. Irakurleoi erabakia zein izango den izenburutik bertatik adierazten zaigunez, idazleak erabakiari berari garrantzia eman baino, nahiago izan du patrimonioa salgai jartzeak pertsonaiari sortarazi dizkion sentimendu, oroitzapen eta gogoetak islatzen saiatzea.
|
|
|
(Gara VI) Honela, espetxeko bizimodua nola eramaten den azaltzen saiatzen da: bertako minak, ezinak, beldurrak, itxaropenak,... Espetxeari
|
nola
aurre egin planteatzen du, hortaz: nola eutsi egoera latzei, espetxe barneko bizitzaren antolaketaren beharra, lagunen arteko harremanak,...
|
|
|
bertako minak, ezinak, beldurrak, itxaropenak,... Espetxeari nola aurre egin planteatzen du, hortaz:
|
nola
eutsi egoera latzei, espetxe barneko bizitzaren antolaketaren beharra, lagunen arteko harremanak,... Hona hemen egilearen hitzak:
|
|
|
Ipuin batzuetan plano ezberdinekin jolasten du. Hala
|
nola
, Egun bat espetxean ipuinean. Honela, narratzaile estradiegetikoak intradiegetikoari bidea irekitzen dio.
|
|
|
Hor dago erreferentzia nagusia:
|
nola
kontatu (hitz eginez), hala idatzi. (Egunkaria)
|
|
|
Miren Trekuk eleberri modernotzat du liburu hau: " Eta nobela deritzot, batek ez dakielako oso ongi
|
nola
definitu ipuin bilduma hau, eta modernoa gainera bere baitan gutunak, egunkari pasarteak, poesia, metaliteratura eta" nahi duzun guztia" sartu duelako." (Egunkaria,) Hots, eleberri modernoetako ezaugarria da aniztasuna.
|
|
|
Giro hau islatzeko hizkera bizia eta aberatsa erabili ditu. " Hizkeraren aldetik, euskarak orain artean behintzat oso berezkoak izan ez dituen giro ilun eta gordinenetara egokitzeko saio orekatua egin du Edorta Jimenezek,
|
nola
araztasun garbiegitik hala zabarkeria lotsagabetik ihesi." (Egunkaria I)
|
|
|
Erdi Aroa, itsasoari buruzko erreferentziak, mende honen hasierako gertaerak biltzen dira, eta denetan azaltzen da itsasoa,
|
nola
edo hala, guztietan.(...) Are, oso gune konkretua errepikatzen da behin eta berriro: Bermeo eta Mundaka herrien parean dagoen Izaro irla.
|
|
|
Felipe Juaristik, esaterako, honakoa adierazi zuen: " lehen lerrotik harrapatu egiten duen horietakoa, erakargarria dena bai hizkuntzaren erabilera zuzen eta taxuzkoagatik,
|
nola
argumentoa aurrera eramateko planteamenduagatik." (El Diario Vasco XII) Luis Mari Mujikak, bestalde, honakoa nabarmentzen du:
|
|
|
Jon Benitoren ustez, zuzentasuna azpimarragarria da: "
|
Nola
gorrotoari hala krudeltasunari dagokienean eta bestelako sentimendu edo irudipenak helarazterakoan." (Gara) Gainera, iparraldeko pertsonaia bat kokatu duenez istorioaren ardatzean, bere hizkuntzari iparraldeko kutsua eransten saiatu da idazlea.
|
|
|
Hala ere, estilo erraza idazle askok landu dutela aintzat hartzekoa da: hala
|
nola
, Jon Arretxe, Arantxa Iturbe.
|
|
|
Bertan, Dionisosen iraganeko pasarte bat aurkezten zaigu, oroitzapen modura edo: bertan, borroka armatua utzi aurretik sator modura lanean zebilen bat hiltzeko erabakia
|
nola
hartu zuen kontatzen zaigu. Beraz, plano bat bestearen barruan txerta badezakegu ere, bi plano ezberdin hauek zeharo bereizirik eskaintzen zaizkigu:
|
|
|
Bestalde, garai hartako egoera islatu nahian" boterearen amarauna ongi asko definituta dago (Erregea, Jauntxoak, Prebostea, Lehorreko alkatea, Ustrumana, Inkisizioaren komisarioa, Maiordomoa, herri xehea...), hala
|
nola
jokabide eta portaera guztien logika." (Egia, Lutxo: Deia)
|
|
|
Nobela honetan gehien interesatu izan zaidana pertsonaien eboluzioa izan da,
|
nola
pertsonak ez diren iragazkaitzak, nola batak bestean eragiten duen, askotan itxura eman arren ez dagoela eraginik eta bakoitza bere ideiekin eta bere munduan dagoela. (Argia 1739)
|
|
|
Nobela honetan gehien interesatu izan zaidana pertsonaien eboluzioa izan da, nola pertsonak ez diren iragazkaitzak,
|
nola
batak bestean eragiten duen, askotan itxura eman arren ez dagoela eraginik eta bakoitza bere ideiekin eta bere munduan dagoela. (Argia 1739)
|
|
|
Geroztik, ugariak izan dira Bilbo hiriaren gauak hizpidetzat hartu dituzten idazleak: hala
|
nola
, goraxeago aipatuko dugun Gorrindoren Ni naizen hori eta ondoren aipatuko dugun Iturriagaren Berandu da gelditzeko. Hauetan guztietan Las Corteseko giroari erreferentzia egiten zaio.
|
|
|
Egileak berak dioen bezala" espetxea abiapuntua da". (Gara VI) Honela, espetxeko bizimodua
|
nola
eramaten den azaltzen saiatzen da: bertako minak, ezinak, beldurrak, itxaropenak,... Espetxeari nola aurre egin planteatzen du, hortaz:
|
|
|
Bestalde, idazle berri gehienak 60ko hamarkadan jaio dira: hala
|
nola
, Jon Arretxe, Yolanda Arrieta, Joxe Belmonte, Arantxa Iturbe, Karlos Linazasoro, Jabier Muguruza, Jokin Muñoz. Ondorioz, ez da belaunaldi berrikuntza berezirik sumatzen.
|
|
|
1996
|
Nola
bizi, zazpi bizi, narrazioa (gazte literatura), Desclee de Brouwer.
|
|
|
honela, hurrengo zerrendan 90 urtea baino lehen beste genero batean arituriko hainbat idazleren izenak ikusi ahal izango dira: hala
|
nola
, Luis Mari Mujika, Iñigo Aranbarri, Edorta Jimenez, Xabier Montoia, Jose Luis Otamendi, Manu Erzilla. Hauek guztiek 90 urterako jada poesiazko lanak argitaraturik bazituzten ere, beraien lehen hitz lauzko lana urte honen ondoren argitaratu izanagatik jaso ditugu zerrenda honetan.
|
|
|
Gainerakoetan maiztasuna bestelakoa da: hala
|
nola
, Jakin bihilabetekaria da; Egan seihilabetekaria; Ostiela! hiruhilabetekaria, e.a.
|
|
2001
|
|
|
Sarrera teoriko metodologiko hau agian luzeegia gertatu den arren, uste dugu ezinbestekoa zela, izan ere, gai honi dagozkion azterketetan Genette ren sailkapena ezaguna bada ere, ez da gauza bera gertatzen Bal en teoriekin. Bestalde, hutsegiteak hutsegite, gauza nabarmenenak azaltzen saiatu gara, beste zenbait puntu, hala
|
nola
, Bal en fokalizazio mailei zegokiena, baztertuz.
|
|
|
Bestalde, interesgarria gertatzen da, Fokalizatzailea estradiegetikoa denean eta fokalizatua sumagarria,
|
nola
ekintza ikusmira zabal batetik aurkezten zaigun:
|
|
|
Plano honetan gehien azaltzen den fokalizazio mota intradiegetikoa eta sumagaitza izateak ihesleak azken metro horiek
|
nola
sentitzen dituen erakusten du, heriotza aurretik pasatzen diren hiru minutu horiek xehetasun osoz sentiaraziz irakurleoi. Halaber, xehetasun hau hunkigarria gertatzen da iheslea zaurituta dagoenean fokoak mugimendu sinpleenaren traszendentzia nabarmentzen digunean.
|
|
|
Baina fokalizazioaren aldetik deigarriagoa da iheslearen azken metroetan honi falta zaizkion segundo eta metroak esplizituki adieraztea. Hori horrela izanik, onartzen badugu ihesaren plano hau gehienbat narratzaile fokalizatzaile intradiegetiko batek aurkezten digula eta fokoak harrapatzen duen esparrua sumakaitza dela,
|
nola
jakin dezake narratzaile fokalizatzaileak hil baino lehen zenbat denbora gelditzen zaion. Hori jakitea ezinezkoa dela onartuz, bi erantzun eman diezaizkiokegu galdera horri:
|
|
|
Eta ikuspuntu ideologikoaz ari garenean, Boris Uspensky k bere Poetics of Composition (1973) liburuan Mikhail Bakhtine ren ildotik dioenaz ari gara. Bertan, Uspensky k nobelaren izaera" polifonikoa" defendatuz, diskurtso sozial desberdinen isla nobelan
|
nola
gauzatzen den aztertzen du.
|
|
|
Gorago aipatutakoaren ildotik, nobelagintza honek irakurleari ematen dion interpretazio marjinera itzuli nahiko genuke orain. Eta interpretazio marjinaz ari garenez, ikus dezagun garaiko, eta orokorrean, gaurko irakurleek
|
nola
jaso dituzten Saizarbitoriaren nobelak.
|
|
|
abentura horretan Euskal Herrian dudarik gabe horrekin [ETArekin] topo egiten dela. Ezin dut ulertu batzuek
|
nola
egiten dituzten abenturak horrekin topo egin gabe. Bizitza intimoan hori hor dago, traban edo ez, baina hor dago.
|
|
|
Dagoeneko Ene Jesus nobelaren epilogotik ezagutzen genuen psikiatra hau, fikziozko pertsonaia bihurtu zaigu nobela honetan eta bere garrantzi narratiboa dudaezinezkoa da. Askotan ironia izugarriz euskal gizarteaz eta gure topikoez ematen dituen interpretazioekin batera (elkarte gastronomikoetako gizon mantaldunen trabestismo gordeari dagokion pasarteak irribarre bat baino gehiago eragingo du), heriotzarean aurrean gizakiok dugun beldur eta bakardadea, heriotzaren inguruko gizarte eta erlijio sineskeriak, neurosiak,... eta
|
nola
ez, protagonistaren ametsetan azalduko den" mater terribilis" a gai dituzten gogoetak daude (hau ere, Ene Jesus eko amaren modura," zapi txuritxoa manga beltzetik ateratzen duena"). Guztiak" hiltzeko garela" (et muriremur) azpimarratzen dutenak (media vita in morte sumus) 17.
|
|
|
Aitormena diot, lehenengo pertsona narratiboan taiututako nobela hau, ezer baldin bada, aitortza delako. Modu honetan, irakurleon konplizitatea eta ardura dira bilatzen direnak, eta hala frogatuko lukete testu barneko irakurleari (terminologia kritikoan narratario deritzonari) etengabe egiten zaizkion erreferentziek, hala
|
nola
," ez dakit diferentzia ulertzen den" (105)," eman dezagun" (108)," honezkero mila aldiz esango nuen" (108)," petrila ezagutzen ez duenarentzat diot hau" (133)," esan dudan posturan" (226)," esana nagoela uste dut" (272)... bezelakoek.
|
|
|
Hasiera batean esan dugun bezala, donostiarrarena sentimendu gerra baten kontaketa da, ikuspuntu bakarrez egituratua gainera, hau da, senar adardunaren ikuspuntutik. Futbol eta boxeozale (80) den protagonistak," Love story" (43) bezalako kantez hunkituta geratzen denak eta bere jokabide arrazionalistaren frogagarri" jakituria" kulinario dudaezinezkoaren jabe denak (hortxe daude, zehaztasun flaubertiarrez, arraultzak
|
nola
frijitu behar diren azaltzen dizkiguten pasarteak (34), edo entsalada (71) edo lasagna (181) gustagarriak egiteko prozedura zehaztuak, edo legatza frijitzerakoan kontuan hartu beharreko aholkuak (63)), emaztearen eta emakumeen topiko matxista guztien adibideak ematen dizkigu: Tomate berde frijituak (120) bezalako filmak gustatzen zaizkigula esanez edo" nobela lodikoteak"
|
|
|
Istorioa, beraz, 1973 inguruan hasten da eta 1984an ETAk Angel Casas senadorea hiltzen duenean amaitu. Harrigarria da
|
nola
, istorio nagusiak aurrera egiten duen heinean, Iñaki Abaitua protagonista esku artean duen Hamaika pauso nobelako Zabalegi protagonistaren patuarekin endredatzen doan. Finean, biek heriotza eta bakardadea ezagutuko dituzte beren bizitzen amaieran:
|
|
|
Hasieran esan dugun bezala, Saizarbitoriarena sentimendu gerra baten kontaketa da, ikuspuntu bakarrez egituratua gainera, hau da, senar adardunaren ikuspuntutik. Futbol eta boxeozale den gizon honek," Love story" bezalako kantez hunkituta geratzen denak eta bere jokabide arrazionalistaren frogagarri" jakituria" kulinario dudaezinezkoaren jabe denak (hortxe daude, zehaztasun flaubertiarrez, arrautzak
|
nola
frijitu behar diren azaltzen dizkiguten pasarteak, edo entsalada edo lasagna gustagarriak egiteko prozedura zehaztuak, edo legatza frijitzean kontuan hartu beharreko aholkuak), emaztearen eta emakumeen topiko matxista guztien adibideak ematen dizkigu, Tomate berde frijituak bezalako filmak gustatzen zaizkiela esanez edo" nobela lodikoteak" irakurtzen dituztela adieraziz. Hori gutxi balitz, Florarekin izandako eztabaida nagusiak" bere jakituria entziklopedikoaren aurrean" emaztearen nortasuna finkatu beharrak eragindakoak zirela aitortuko digu protagonista itsu honek.
|
|
|
Beraz, eta batez ere autore beraren hirugarren nobelarekin konparatuz,
|
nola
esplika daiteke 100 metro nobelaren arrakasta. Ez dugu uste Ene Jesus (1976) nobela baino" errazagoa" izateak hau esplikatzen duenik, ezen Nouveau Roman delakoaren bidetik idatziriko nobela honen errekurtso teknikoen aberastasunak ez baitu, inondik ere, erraza dela esaten uzten.
|
|
|
Dena dela, esan daiteke autore horiek proposatzen dituzten sailkapenetan, nahasketa ugari agertuko dela, eta orokorki narratzaileari dagozkion arazoak, hala
|
nola
, erabilitako pertsona narratiboen berezitasuna, edo kontaketa moduen sailkapena, ikuspuntuari dagozkienekin tartekaturik azaltzen zirela. Maila honetan, Frantziako kritika estrukturalistaren eskutik sortu ziren ikerlanak hedatu arte, eta zehazkiago, 1969az gero Narratologia deituriko testu narratiboen azterketa estrukturalista agertu arte, ez zen sistematizazio seriorik izan.
|
|
|
Jesus Mª Lasagabaster kritikariak 1991ko artikulu interesgarrian dioen bezala, azterkizun dugun nobela honek azken 20 urte hauetan idatzi diren beste zenbait nobelarekin batera, hala
|
nola
, Txillardegiren Haizeaz bestaldetik (1979), edo Joan Mari Irigoienen Poliedroaren hostoak (1982), edo, zaharragoa izan arren, hausturazko jarrera bera erakusten duen Patri Urkizuren Sekulorum Sekulotan (1975) nobelarekin, transgresioaren esperientzia bera azaltzen du. Dena dela, esan dezagun, horietaz gain, esperimentazio giro berean sartzen direla Koldo Izagirreren Zergatik bai (1977) eta Luis Haramburu Altunaren Zera...
|
|
|
Saiakera horrek torturaren izaeraz eta poesiaren izaeraz hausnartzen du, testu ederra sortu arte. Torturaz
|
nola
idatz dezakegun pentsatuz hasten du lana Berger ek. Ez da soilik samina azaltzea zaila dela, baizik eta torturak hitz egiteko elkar ulertzeko ahalmena kendu egiten digu, beraz, poesiaren sena eta bihotza jotzen du eta bertan hil.
|
|
|
Pott bandakoek ere maite izan dute fikzioaren eta errealitatearen artean sortzen den misterioaren jokoa, eta Pott bandakoen artean, Bernardo Atxagak eta Joseba Sarrionandiak, bai ipuingintzan, hala
|
nola
poesiagintzan.
|
|
|
Bada Bernardo Atxagak idatzitako haur ipuin bat zeinetan kontatzen den
|
nola
txitoak joaten diren zinemara eta han pantailako izakia, errealitatera gorpuzten den eta txitoen aurrean jarri eta hitz egiten dien:
|
|
|
Eta orduan ispiluak hitz egingo dio eta erakutsiko nor den,
|
nola
heltzen den bentzitua, nola aguretu den eta denborak zein ahurra egin duen bere aurpegian. Agian, ispilua ez da isiltzen, jarraituko du mintzatzen eta Ulyses en buruaz gain, Penelope-ren pazientzia hartuko du mintzagai, eta adieraziko dio zer gertatu den Itaca n bera kanpoan izan den arte.
|
|
|
Eta orduan ispiluak hitz egingo dio eta erakutsiko nor den, nola heltzen den bentzitua,
|
nola
aguretu den eta denborak zein ahurra egin duen bere aurpegian. Agian, ispilua ez da isiltzen, jarraituko du mintzatzen eta Ulyses en buruaz gain, Penelope-ren pazientzia hartuko du mintzagai, eta adieraziko dio zer gertatu den Itaca n bera kanpoan izan den arte.
|
|
|
Escher en lanean logikaren barnean mugitzen gara, ulertu egiten dugu gertatzen dena, mundu biren arteko (barne munduko gauzen eta kanpo munduko kalearen arteko) lotura ulertu egiten da, lehen momentuko ezustea igaro ondoren. Escher ek ulermena jartzen du jokoan, logikak ezinezko mundu horretan parte hartzen du, eta ulertu egiten da
|
nola
den posible mundu desberdinak toki berberean egotea.
|
|
|
Bidaia liburuaren bigarren ezaugarrira igaroz gero, testuaren eraketan pausatuko gara. Bidaztiak arazo bat du, komunikazio arazoa hain zuzen ere;
|
nola
adierazi hitzetan bere begietara etengabe abailtzen diren bizikunen errekastoak, nola zuzendu nahaspilean eta denak batera agertzen zaizkion sentsazio, usain, kolore multzoak. Bidaztiak forma asko ditu bere luman ezkutuak hitzez deskribatzeko bere bizikizun berria (puntilismoa, espresionismoa), baina gehien erabiltzen duena pilaketa dugu:
|
|
|
Bidaia liburuaren bigarren ezaugarrira igaroz gero, testuaren eraketan pausatuko gara. Bidaztiak arazo bat du, komunikazio arazoa hain zuzen ere; nola adierazi hitzetan bere begietara etengabe abailtzen diren bizikunen errekastoak,
|
nola
zuzendu nahaspilean eta denak batera agertzen zaizkion sentsazio, usain, kolore multzoak. Bidaztiak forma asko ditu bere luman ezkutuak hitzez deskribatzeko bere bizikizun berria (puntilismoa, espresionismoa), baina gehien erabiltzen duena pilaketa dugu:
|
|
|
Eliot en gain geratuko gara pixka batean, azken batean honek eragin baitzuen literaturaren aldetik Sarrionandiarengan. Irakur dezagun poeta honetaz Abrams-ek dioena, Iurretako idazlearen ulermenerako argigarri izango zaigulakotan Lau kuarteto lanari buruz, joan etorria bere egituran
|
nola
agertzen den azaldu nahiz:
|
|
|
Liburuan azaleko ipotxak ere geldi daudelarik, higiduran badirudite, geldirik mugitzen ari badira ere, Sarrionandia eta Eliot en arteko joeren artean lotura bat baino gehiago egin dezakegu, pentsatzen badugu
|
nola
ixten duen azken bertsoak liburua, zein neurritan den" atea hersteko hori" liburuaren itxieraren metafora, nola biltzen diren idazketa berean atea eta liburua, pertsonaiaren keinua atea hestekoan, eta irakurlearena liburuko azken orrialdeari buelta ematerakoan. Ekintza batasun hau ez da bakarra.
|
|
|
Liburuan azaleko ipotxak ere geldi daudelarik, higiduran badirudite, geldirik mugitzen ari badira ere, Sarrionandia eta Eliot en arteko joeren artean lotura bat baino gehiago egin dezakegu, pentsatzen badugu nola ixten duen azken bertsoak liburua, zein neurritan den" atea hersteko hori" liburuaren itxieraren metafora,
|
nola
biltzen diren idazketa berean atea eta liburua, pertsonaiaren keinua atea hestekoan, eta irakurlearena liburuko azken orrialdeari buelta ematerakoan. Ekintza batasun hau ez da bakarra.
|
|
|
Eszena sinplea da. Argazki bat
|
nola
egin zuten hirurak aspaldian, aspaldiak soilik duen goxotasunean, baina liburu honek ez du goxotasunerako joerarik eta kontraste bortitza erabiliz, lehen alditik orain aldira ekartzen du eszena idazleak:
|
|
|
Baina
|
nola
defini genezake irudia. Erretorika liburuek zera diote:
|
|
|
Identifikazio eta batasun joko horrek ondorio larriak dakarzkio irakurleari. Ikusle gisa filmaren narratibitatea zein den eta
|
nola
jokatzen duen ikastera behartua izan den bezala, irakurlea orain behartua dago irudietan oinarrituriko poesia hori irakurtzen ikastera.
|
|
|
Eta, gainera arazo metodologiko larria, esan behar baita poeta eta estetika desberdinak agertzen direla talde osoaren izenaren barnean.
|
Nola
lotu Gimferrer eta Martínez Sarrión en poesiak. Eta gureari dagokigunez, nola hitz egin orokorrean Etiopiaz edo Izuen gordelekuetan barrenaz gauza bera balira bezala?
|
|
|
Nola lotu Gimferrer eta Martínez Sarrión en poesiak? Eta gureari dagokigunez,
|
nola
hitz egin orokorrean Etiopiaz edo Izuen gordelekuetan barrenaz gauza bera balira bezala?
|
|
|
Begira dezagun
|
nola
lortzen duen hori Bernardo Atxagak:
|
|
|
Nork ez du gogoan izango Ortegaren Artearen deshumanizazioa gai hau aipatzerakoan? Erraz izango zaigu ere bururatzea Atxagak
|
nola
debekatzen duen lehen pertsonan idaztea:
|
|
|
Eta hori da Sarrionandiak orain egiten duen galdera:
|
nola
aldatu gauza, gizartea, mundua... hitzaren bidez. Poeta iraultzaile errealista guztiek egin duten galdera omen da.
|
|
|
Egia da espazioa seinalatzeko beste joera aberatsago batzuk erabil ditzakeela poetak. Hala
|
nola
tipografiazko joerak. Eskuman idazten dena, eta kaxaren hasieran, azpimarratua geratzen da, eta espazioa adierazita dagoen zati bakoitzak bere garrantzia izaten du esanahiaren aldetik.
|
|
|
" Iragan dira horik oro". Halaber, sail honetako poema batzuetan espazioa eta denbora nahastatu egiten dira, hala
|
nola
," Portu zaharra" (IGB, 131) deituriko poeman:
|
|
|
Zukako erabilpenak beste forma batzuk hartzen ditu. Zenbait poematan idazlearen itzalak hitz egiten dio beste pertsonaia bati, hala
|
nola
" Adiskide hilarekin ibilaldia" poeman:
|
|
2002
|
|
|
Segur aski, Teresak dioen bezala, gizonezkoen maitasuna elastikoa dela pentsatzen dutelako, ulertezinak, ukiezinak direla sumatzen dutelako.
|
Nola
adierazi kontua Belle de jour edo Le denier métro (122) filmetako protagonistak hain ongi irudikatu ziguna oroitu gabe. Amodioa, sexua, ilusioak... eta ziurra den gauza bakarra:
|
|
|
Geroztik, kazetaritzan (El Diario Vasco, Egunkaria, Emakunde...) eta gidoigintzan aritu da (Ander eta Konpainia, Teilatupean, Benta Berri, Compañeros, Hasiberriak,...). Azken urteotan hainbat literatur sari irabazi ditu Rozasek, hala
|
nola
, 2001eko Donostia Hiria Korronteak (Kutxa, 2001) ipuinarekin edo Arabako Foru Aldundiak ematen duen Ernestina Champourcín Poesia Saria (2001) Patio bat bi itsasoen artean lanarekin. Rozasena da, halaber, gazteentzako Auskalo Sailean argitara emandako Yako (Erein, 2001) narrazioa, gehiegi maitatzen duen neska baten bidaia iniziatikoa kontatzen duena.
|
|
|
Edonola ere, aipagarria da eleberri hauetan gure arestiko historian garrantzia izan duten gertakari historiko politikoak etengabe azaltzen direla. Gerra Zibila eta gerraondoa, esaterako, hari ardatz komuna dira zenbait eleberritan, hala
|
nola
J. M. Iturralderen Izua hemen (1990), Edorta Jimenezen Azken fusila (1993), Luis Mari Mujikaren Loitzu herrian udapartean (1993) eta Bidean ihes... (1996), Patxi Zabaletaren Badena dena da (1995), Patri Urkizuren Zoazte hemendik!, Ramon Saizarbitoriaren Bihotz bi. Gerrako kronikak (1998), A. Egañaren Pausoa noiz luzatu (1998), edo I. Mujika Iraolaren Gerezi denbora (1999) lanetan.
|
|
|
Euzkadi merezi zuten eleberria 1984an argitaratu zuen Hordago Argitaletxeak. Narrazio errealista honek Gerra Zibila Euskadin
|
nola
hasi zen deskribatzen du. Baina, kasu honetan, errealismoak ez du esan nahi gertakarien kronika objektibo eta fidela egiten denik, narratzen diren gertakizunen birsortze estilistiko iradokitzaile eta barrokoa baizik.
|
|
|
Agirre zaharraren kartzelaldi berriak (Elkarlanean, 1999) eleberriaren argitalpenak oihartzun garrantzizkoa izan zuen euskal prentsan. Euskalgintza Elkarlanean Fundazioak ematen duen I. Joseba Jakaren Bekari esker idatzitako eleberri honek ere Metxa zaharra du protagonista, eta kontatzen du
|
nola
sartzen den espetxean bere kabuz. Berriro ere, errealismoa eta fantasia dira Izagirreren azken liburuaren ezaugarriak, autoreak berak fartsa sasiburleskotzat jotako liburu honen ezaugarriak.
|
|
|
1982ko Irun Hiria Saria irabazi zuen ipuinean Camilo Lizardi erretorearen etxean aurkitutako gutunaren azalpena agertu zen estreinako aldiz Obabako geografia literarioa. Topos literario horrek Bizkaiko sehaska kanta batean du jatorria, eta batasun tematikoa ematen die zenbait ipuini, hala
|
nola
Sugeak txoriari begiratzen dionean (Erein, 1984), Bi letter jaso nituen oso denbora gutxian
|
|
|
23 hizkuntzatara itzulita dago, eta merezi izan ditu, besteak beste, Kritika Saria (1988), Premio Nacional de Narrativa (1989), I. Euskadi Saria (1989), European Literary Prize delakoan finalista (1990), Millepages Saria (1991) eta Pyrénées Atlantiqueseko Trois Couronnes Saria (1995).
|
Nola
atzerriko hala bertako kritikak aipatu zuen bere garaian obra horren kalitate literarioa. Hartu zituen laudorioen artean, E. Suárez Galbánena aipa genezake (ik.
|
|
|
Omenaldi literario hori hainbat eratan mamitzen da: ipuinen aipuetan (Bagdadeko morroia ezaguna, adibidez), laburpenetan (Txekhov, Waugh eta Maupassanten ipuinena, esaterako, Cocteauk izenekoan), eraldaketa tematiko formaletan eta perifrasietan (hala
|
nola
, Wei Lie Deshang), plagioetan (Villiers d" Isle Adam-en Torture par espérance bere Pitzadura bat elur izoztuan ipuinean), parodietan, imitazioetan, eta abar. Erreferentzia horiek gutxi balira, beste ipuin batzuek, esaterako Margaret, Heinrich (ik.
|
|
|
|
Nola
atzerriko hala bertako kritika oso itxaropentsu agertu ziren, eta testuaren kalitatea nabarmendu zuten.
|
|
|
Paisaia ikusteak ere, Txekhoven lanetan protagonistaren bakardadea adierazteko balio duen paisaiak, ez du lasaitzen. Eleberrian etengabe agertzen dira zenbait irudiren erreferentziak, hala
|
nola
farolaren inguruan hegan dabilen saguzarra, itsasoko olatuak, zerua eta ogi forma duten hodeiak edo gerezia dirudien eguzkia... Erreferentzia horiek gertakizunen bilakaera tristea eteteko bitarte narratiboak definitzen dituzte.
|
|
|
Jon Juaristik dioen bezala (1987b: 110), Miranderen euskaltasun heterodoxoak baditu aitzindariak, hala
|
nola
Xaho eta La leyenda de Jaun de Alzate idatzi zuen garaiko Baroja. Azken honekin bat dator, esaterako, kristautasunak eta latinitateak bizitasuna itzali dioten Baskonia pagano baten mina adieraztean.
|
|
|
(1972), tiraniaren eta nagusikeriaren aurkako borrokari buruz; eta Andereño (1975), ikastoletako arazoei buruz. Gereñoren bibliografia luze luzean sartzen dira, aipatutakoez gain, 11tik gora polizi eleberri, aipagarrienak Hiltzaile baten bila (1975), Gudari bat (1977), Espioitza (1977) eta Iruñeako asesinatzea (1977); pertsonaia historikoen biografiak, hala
|
nola
Napoleon, Mahoma edo Zumalakarregirenak; umore eleberriak; 6tik gora eleberri historiko eta hogei bat misterio eta akzio eleberri, gai askotarikoak. Autore nekaezin honek gaztelaniaz ere argitaratu ditu eleberriak, haien artean Residencia Rochester (1994) edo Huyendo del pasado (1995) intriga eleberriak eta Carta fatal (1994) espioitza eleberria, denak idazleak berak argitaratuak.
|
|
|
a) Eleberrigintza berriak auzitan jartzen du pertsonaiaren beraren irudia eta garrantzia. b) Eleberrigileak, ahal dela, desagertu egin behar du eleberrietatik. Narratzaile edo ahots anonimo bihurturik, objektibotasun osoz kontatuko du ikusten duena, interpretazio oro saihestuz. c) Pertsonaien analisi psikologikoa baztertu egiten da, objektuen eta ekintzen fenomenologia hutsa proposatuz. d) Garrantzizkoena eleberriaren forma da; alegia,
|
nola
dagoen kontatuta, antolatuta. Ricardouk esan zuen bezala," idazketaren abentura da eleberria". e) Irakurleari sortzaileago izatea eskatuko zaio.
|
|
|
Bat gatoz J. Juaristirekin (1987b: 88) eleberri hori euskal literatura osoko txartoen irakurritakoa dela esaten duenean,
|
nola
lehen edizioa zentsuratu eta bahitu zuten poliziek, hala bertan eleberri abertzalea ikusi nahi izan zuten irakurleek ez baitzioten jaramonik egin bertan narratzaileak egiten zuen ahalegin objektibistari. Irakurketa" oker" horiek (misreadings) urrundu egiten dira autore donostiarraren obraren atzean dagoen poetikatik, begien bistako gauza baita Saizarbitoriarentzat literatura ez dela inoiz izan mezu ideologikoak igortzeko biderik egokiena.
|
|
|
Saio narratibo hori porrotera kondenatuta dago etengabe, eta isiltasuna da protagonistarentzat irtenbide onargarri bakarra. Zenbait pertsonaiak, hala
|
nola
Samuel eta mutua, edo laburbildu berri dugun istorioaren nolakotasunak eleberriaren intertestu hurbilena iradoki diezagukete: Malone meurt (1951), Samuel Beckett (Dublin 1906 Paris 1989) irlandar idazlearena.
|
|
|
Eleberrigintzari dagokionez, berriz, lau dira Urkizuk argitaratu dituen lanak. Lehenago aipatu dugun Sekulorum Sekulotan (1975) eleberriaz gain,
|
Nola
Kursaal berria suntsitu zen (Elkar, 1984), Etsipenez: Jon Chahoren memorioizunak (Elkar, 1984) eta Zoazte hemendik!:
|
|
|
Ziutateaz eleberria produktu hibridoa da, poemak, deskribapenak eta testu dramatikoak txertatuta daramatzan narrazioa. Literatur generoen muga estuak gainditzeko joera hori etengabe agertuko da autorearen ondorengo obran, hala
|
nola
, Henry Bengoa Inventarium (1988) testu berritzailean edo Groenlandiako lezioa (1998) lan bikainean. Izan
|
|
|
Narrazioan borreroak agertzen dira barra barra, bereziki Scardanelli, izaki odolzale eta ankerra; boxeolari azpiratuak, ikuskizun tetrikoetan erabilitako soldaduak, torturatzaile frustratuak... desparadisuaren sinboloa da hiria. Bertan bizi direnek, hala
|
nola
Hölderlin poeta gogora ekartzen digun Scardanelli, Theo (Van Goghen anaiaren erreferente birtuala), Bilintx (euskal poeta erromantiko zapuztua)... denek ageri dute eromenaren kutsua, edo izaki baztertuak dira. J. M. Iturralde idazleak eleberriaren bigarren ediziorako sarreran iradokitzen zuen bezala, testuak data batera eramaten gaitu, 1975era, zeinean, Iturraldek dioen legez," borrero nagusia" artean bizirik baitzegoen.
|
|
|
Gure tipologiak, ezer baino lehen, sailkapen hertsiegiak gainditu eta erabilgarritasuna bilatu nahi du. Irakurlea laster ohartuko da, zalantzarako aukera gutxi eskaintzen duten tipologien ondoan (ik. eleberri poliziakoak, eleberri historikoak, generozko beste eleberriak), badirela eztabaidagarriagoak suerta daitezkeen beste bereizketa batzuk, hala
|
nola
, gure sailkapenean bereizi ditugun lehenengo bi atal nagusiak: " subjektibitatea ardatz duten eleberriak" eta" eleberri errealistak".
|
|
|
¿ Por qué, Panpox?, Ed. Orain, 1995] eta Koaderno gorria (1998) eleberriak; M. Erdozaintzi Etxarten Gauaren atzekaldean (1982) eleberria; Joseba Zulaikaren Zu zara... (1982); Patri Urkizuren Etsipenez (1984), eleberri gisa emandako oroitzapenak; Pello Lizarralderen Hatza mapa gainean (1984) eleberri onirikoa; Felipe Juaristiren (1957) Arinagoa duk airea, Absalon (1990) [itz.: Más leve que el viento, Absalón, Ed. Vosa, 1993], 1990eko Kritika Sariaren irabazlea; Juan Luis Zabalaren (1963) eleberrigintza; Ramon Saizarbitoriak 1990eko hamarkadan argitaratutako eleberriak; Yolanda Arrietaren Jostorratza eta haria (1998), edo azken urteotan kaleratu diren zenbait eleberri psikologiko, hala
|
nola
, Jokin Muñozen Joan zaretenean (1997); Th.. Bernhardi omenaldia egin nahi dion Manu Erzillaren Ez (1999); Lourdes Oñederraren Eta sugeak emakumeari esan zion (1999) saritua; eta Ixiar Rozasen Edo zu, edo ni (2000).
|
|
|
Hadrianoren oroitzapenak (Marguerite Yourcenar), Eulien ugazaba (William Goldwing), Beirazko giltzak (Jaume Fuster) eta Homo Faber (Max Frisch), guztiak Elkarrek argitaratuak. Horretaz gain, hainbat sari aipagarri lortu ditu, hala
|
nola
, Irun Hiria Eleberria Saria (1978), Irun Hiria Poesia Saria (1982an eta 1996an) eta Itzulpeneko Euskadi Saria (1995). Sarreratxo hau egilearen narratiba lanak gogora ekarriz osatuko dugu:
|
|
|
Baina nobela honek bere protagonista istorio bat kontatzen
|
nola
saiatzen den adierazten duela esatea nobelak diskurtsoari dagokionez agertzen duen konplexutasun narratiboa ahaztea litzateke. Hari egitura horren guztiaren gainetik, narratzaile estradiegetiko bat aurkezten digu nobelak, nobelaren garapena kontrolatzeaz gain iritzia eman eta are gertakariak aurreratu ere egiten dituena irakurleari etengabe keinuak eginez.
|
|
|
4 kapituluetan, flash-back luzea egiten zaigu eta Rosaren haurtzaroa kontatzen:
|
nola
aita alargunarekin intzestu harremanak izan zituen eta harreman hori nerabezaroan eten zen beste mutil batzuk ezagutu zituenean. Franzekin duen harremana kolokan jarriko du senargai ohia duen Willyren agerraldiak eta atxiloketak.
|
|
|
artean Andoaingo Zine eta Bideo Eskolako irakasle izan zen eta gaur egunean kulturako erredaktore dihardu Euskaldunon Egunkarian. Horretaz gain, aipagarriak dira hainbat egunkari eta aldizkaritan argitara eman dituen artikulu eta kolaborazioak, hala
|
nola
, Txortan; Ai, ama; Atte; Susa; Literatur Gazeta; Plazara; Hemen; Irudimena; Literatura; Hegats; Egin; AHTaren Aurkako Aldizkaria; Egan; Jakin; Administrazioa Euskaraz; Ostiela!; Donostia Aisia; Buztanikara... Irabazi dituen sarien artean honakook aipa genitzake:
|
|
|
Ahanzturaren artxipielagoa honetan biltzen diren ipuinak zenbait gairi buruzko gogoeta laburtzat har litezke, bizitzaren alderdi absurdo eta hitsaz mintzatzen zaigun bakarrizketatzat. Gertaerei begiran, berriz, nahiz aurrekoaren tonu pesimista eta ilun bera ostera erabili, zenbait berrikuntza formal agertzen dira, hala
|
nola
, narrazioa hirugarren pertsonan bideratzea eta estilo ia behavioristaren erabilera. Kritikak eta Zabalak berak ere azpimarratu egin zuten Wim Wendersen zinemaren edo Kafka edo
|
|
|
Oilarraren promesako narratzailea orojakilea da eta ugariak dira autore inplizituaren tartekako agerpenak, behin eta berriz bere ideologia adieraziz. Gai batzuk, hala
|
nola
bakezaletasuna, aldaketa soziala, eskubide politikoak... sarri agertzen dira testuan eta, K. Otegi kritikariaren ustez, ilundu egiten dute nobelaren hizkuntza ironiko eta mitikoa. Bukatzeko, aipatzekoak dira anakronia ugariak eta, batik bat, errealismo magikoaren eragina, bereziki Rulfo edo García Márquezena.
|
|
|
Ollaran (autorearen Altza herriaren irudikapena) herriaren inguruan gertatzen da haria; garai batean idilikoa izandako leku horretan zementuzko etxe pila eraiki da eta emigrante uholde batek inbaditu du, bertakoen hizkuntza, euskara, ia familiaren esparrura soilik mugatzeraino. Francoren garaiko giro politikoaren argazkia zenbait ezaugarriren bidez osatzen du, hala
|
nola
protagonistak F. Krutwigen Vasconia irakurtzea eta, bere aberriaren alde borrokatzeko erabakia hartuta, ETAn sartzea. Eleberriaren tonua errealista da, aurrekoen erregistrotik oso urrunekoa.
|
|
|
Borroka horrek txikitan elkar gorrotatzera, gero emakume bera (Margari) erakartzeko lehian jardutera eta, heldutasunera iritsita, aurkako bando politikoetan (karlista eta liberal) borrokatzera eramaten ditu. Haien alboan, zenbait emakumezko pertsonaiaren garrantzia azpimarratu genuke, hala
|
nola
amona Roxalirena, euskal mundu ez arrazional eta mitikoaren iraunarazle denarena. Irigoienek berak adierazi izan du bere eleberrian landa giroko nobela, karlistaldietan zentratutako nobela historikoa eta euskal kulturaz zenbait antropologok egindako interpretazioak batu nahi izan dituela.
|
|
|
Denbora anakronia etengabeak, ikuspuntuen txandakatzea, bildumari edo kazetari baten presentzia edo sufritzen duen emakumezko protagonista bat egotea... horiek guztiek ekarri dute kritikariek García Márquezen Crónica de una muerte anunciada eleberria hartzea testu honen intertestu hurbileneko. Lan horretaz gain, teknika sorta bat nabarmendu nahi genuke, testua polizi narrazioetara hurbiltzen duena, hala
|
nola
suspensearen dosifikazioa, pertsonaien adierazpenak txandakatzea edo adierazpen horiek transkribatzeko modua.
|
|
|
Lan honekin, autoreak urrats garrantzitsua egin zuen bere esperimentazio narratiboan, eta euskal narratiban gutxitan ikusten diren erregistro eta ñabardura ugari lortu zuen. Kritikaren harrera,
|
nola
euskal eremuan hala espainierazkoan, ona izan da, eta gaur egun autorearen eleberri goretsienetako bat dugu. Otto Pette baronetaren atean ezezagun baten agerpen harrigarriaz hasten da eleberria.
|
|
|
Horretarako, Orixek idatzitako Urte guziko Meza bezperak jarraitzen ditu narratzaileak, eta C. Reisen Diccionario de Narratologíaren jatorrizko portugesezko bertsiora jotzen du. Narratzaile gogoetatsuak ez dio bere buruari antzematen urte batzuk lehenago idatzitako istorioan; bere logelara etenik gabe datozkio bisitan zenbait idazle ospetsu, hala
|
nola
Pavese, Dostoievski, Walser edo Villon, eta inolako dudarik egin gabe eskatzen dizkie aholku literarioak.
|
|
|
Amaia Ezpeldoi detektibea da Itxaro Borda (1959) Iparraldeko idazlearen polizia nobeletako protagonista. Autorearen ibilbide literarioan badaude poesia (Bizitza
|
nola
badoan, Maiatz, 1984; Krokodil bat daukat bihotzaren ordez, Susa, 1986; Just Love, Maiatz, 1988; Allegro ma non tropo, Ed. Hiru, 1989; Bestaldean, Susa, 1991; Orain, Susa, 1998) eta narratiba lanak, baita konta ezin ahala kolaborazio, hainbat literatur aldizkaritan, esaterako, Maiatzen. Haren lehen nobelak, Basilikak (Susa, 1984), nahiz polizia edo detektibe nobela ez izan, Bordaren estilo narratiboaren ezaugarri nagusiak biltzen ditu.
|
|
|
Telebistan Espainiako erregea eta bandera azaltzen den planoak ematen dio hasiera eta amaiera eleberriari eta flashen modura antolatzen dira iraganeko nahiz orainaldiko eszenak testuan. Narratzaileak darabiltzan konta teknika modernoak, hala
|
nola
, plano alternantzia azkarrak, zehar estilo askean tartekatutako pasarteak... eta 100 metro eleberrian agertzen direnen gisako pasarte elebidunak, egunkariko berrien zatiak edo kameraren begiari jarraiki antolatutako deskribapen objektiboak. Eta baliabide horiekin batera, eleberri beltzetako hainbat elementu ezagun, Mugetan eleberrian marrazten zaigun hiria itogarria baita, giza uholde etsituez osatua (67 or.), hitsa.
|