|
2005
|
|
|
Hamahiru bertsu, bakoitzak hamahiru silabako (7+ 6) lau neurtitz, itxuraz beraz Iparraldetik etorria, airea Adio Euskal Herria edo Gernikako arbola, hona zein diren kantu horren ezaugarriak. Kantuaren
|
lehen
neurtitza:
|
|
|
Hiru urteren buruan, Donibane Lohizuneko euskal bestetako sortu zuten kantu zeingehiagokara, Dibarrart, Baigorriko elizako xantreak, igorri zuen kantu bat Eskuara, Eskualdunak eta heien loriak deitua. Kantuak hamabi bertso zeuzkan, bakoitza hamahiru silabako (7+ 6) lau neurtitzekoa, airea Adio Eskual Herria eta
|
lehen
neurtitzak hauxe zerasan:
|
|
|
Gaia herbera edo bederen idurikoa,
|
lehen
neurtitza adibidez, hitz baten aldaera bakarrik dauka guziz 1 zahar eta bi kantuak konparatuz ez da dudarik Dibarrart izan zela Iurretako kantuaren egilea eta, aldaketa zenbait eginik, aurkeztu zuela kantu bera Donibane Lohizunen 1894an.
|
|
|
|
Lehen
bertsoak
|
|
|
Ildo beretik doa Dibarrart, bizi diren euskararen zerbitzariak, alde bate tik, zaharrak, bertzetik bizien 1 zaharren
|
lehen
neurtitzean. Bertze aldaketek ez dute garrantzirik, sinonimoak direlakotz hizkuntza 1 mintzaia edo sinoni motzat har daitezkenak:
|
|
|
Tuba/ en haurrak ziren Tubaloak deitzen, Iberak deithuz ere Eskualdunak ziren, Heiek Banderatzat gurutze bat zuten, Tuba/ en izenaren
|
lehen
letra baitzen.
|
|
|
Geroxago Iberak erraiten zioten, Iberek banderatzat kurutze bat zuten, Tuba/ en izenaren
|
lehen
letra baitzen.
|
|
|
Tubalen
|
lehen
letra T edo Tau grekoa euskaldunek ikurtzat hartu zutela, gurutze forma zuelakotz, San Antonioren gurutzea izanez ere. IV. bertsoan aldaketa guti dago.
|
|
|
Aldaketatxo bat edo bertze gora behera bigarren eta laugarren neurtitzetan, bertze biak berdinak direlarik, Dibarrart ek aldarrikatzen ditu garai hartako ideiak, hartuz euskarak dauzkan kalitateak jakintsun handienen arabera: ederra, garbia,
|
lehena
. Aspaldiko leloa!
|
|
|
Hobeki ezagutarazteko zein diren kalitate horiek eta zer balio handia daukaten, neurtitzen azken hitzetan agertzen dira indar berezi bat har dezaten: ederrena superlatiboan
|
lehenik
, aditza nahasi ez dena gero eta azkenik hizkuntzaren iraupena, zahartasuna munduko lehena azken neurtitzaren azken hemistikioak daukalarik bertzeek ez duten balioa.
|
|
|
Hobeki ezagutarazteko zein diren kalitate horiek eta zer balio handia daukaten, neurtitzen azken hitzetan agertzen dira indar berezi bat har dezaten: ederrena superlatiboan lehenik, aditza nahasi ez dena gero eta azkenik hizkuntzaren iraupena, zahartasuna munduko
|
lehena
azken neurtitzaren azken hemistikioak daukalarik bertzeek ez duten balioa.
|
|
|
|
Lehenik
ironia, ttipitzailea enplegatuz, Izkribaño (1891), edo mendratzailea erdi jakintsun (1894), gero trufaz beterikako gupidarekin diolarik Gaizoak (1891), edo behar den ñabarduraz baliatuz Gaixoa (1894), eta azkenik, azken neurtitzean, azken eztenkada arranoaren eta pikaren metafora azalduz, ezin sinetsizko gertakaria arranoa pikaren umea jakinik, bertzalde, pika dela hegaztinetan burugabea, ergel... Bertso hau, zinez, bertsolari batena da, dena ironia, dena zizta eta zirikada, emeki emeki eramaiten gaituena azken neurtitzeraino, dena gatz eta piper.
|
|
|
Iduri luke, prediku alkitik, predikari batek erakusten duela uholdea, itun zaharreko uholdearen parekoa. Hitz batekin betetzen du
|
lehen
neurtitzaren lehen hemistikioa.
|
|
|
Iduri luke, prediku alkitik, predikari batek erakusten duela uholdea, itun zaharreko uholdearen parekoa. Hitz batekin betetzen du lehen neurtitzaren
|
lehen
hemistikioa.
|
|
|
Hain zuzen, euskaldunak bizi diren parabisu hori betidanik begiratua izana da edozein kutsaduratik. Uhain pareko hitz zerrenda bat botatzen du Dibarrart ek,
|
lehenik
Satan, deabru nagusia, dituen seme guziekin eta gero pagano mota guziak, Arriano, Kristoren jainkotasuna onartzen ez zuena, ahantzi gabe mairuak Euskal Herrian gaindi ibiliak.
|
|
|
Oraiko euskaldun fededuna jarraikitzen zaie arbasoei, lehen bezala orain ere, sanoki bizi baita Jainko bakarraren baitan sinetsiz. Bi aldiz errepikatuz gure hitza (gure arbasoetan, gurek) Dibarrartek azpimarratzen du nola euskaldunen historian, belaunaldiz belaunaldi, seinale
|
lehena
den fidelitatea, erlisione sainduan egoitea eta irautea.
|
|
|
Ahapaldi batean bi ideia nagusi agertzen dira:
|
lehena
, zazpi probintzien arteko batasuna, bigarrena, herri batu horren askatasun nahia. Hitz laburretan dena errana da.
|
|
|
hamalau aldiz, hamalau bertsoko olerkia baita, errepikatuko dena. Bainan lehenbiziko Gauden Eskualdun eko zazpigarren bertsoa
|
lehen
bertso gtsa agertzen da Azpeitian:
|
|
|
Karia hortara antolatua izan da, Lore jokoetan bezala, kantu sariketa bat. Bi Eskualdun izenpeturik Eskualdunac deritzan kantuak ereman zuen
|
lehen
prima. Bi azken ahapaldiek 15 et 16.ek aldarrikatzen dute Zazpiak bat fama
|
|
|
Oxaldek eta Dibarrartek parte hartu zuten zeingehiagoka horretan. Oxaldek bere Hizkuntzetan
|
lehena
kantuaren bosgarren ahapaldian aipatzen ditu zazpi probintziak:
|
|
|
Horiek dira euskaldunen aberastasuna, horietan datza, hizkuntza
|
lehenik
, euskaldunen egiazko nortasuna. Laudatzen ditu haien kalitateak superlatiboaz baliatuz:
|
|
|
lraganean ikusten du zazpien batasuna,
|
lehen
egina zena, orain hautsia. Lehengoaren mina, iraganaren mina azaltzen du azken bi neurtitzetan, bere baitan daukan bihotz mina eta auhenka deitoratzen du bereizte hori, auhenka ere askatasun galdua.
|
|
|
lnteresgarriak dira 1894ko azken bertsoaren
|
lehen
bi neurtitzak:
|
|
|
Entzunik Dibarrarten 1894ko kantuaren azken bertsoa pentsa daiteke gustatu zaizkiola
|
lehen
bi neurtitzak eta baliatu dituela. Beraz, Dibarrarten ildotik doa ideología berarekin.
|
|
|
lraultza liberalaren garaian erresumak nazio berriztatuak bihurtzen saia tu ziren eta Estatu berriztatua ere bai. Erresistentziak berriz ere ageri ziren erresumak edo estatuak ez zirelako uniformeak eta legedia erret aginduz inpo satzen zen eta ondoren
|
lehen
aldiko konstituzionalismoak uniformismoan sakontzen zuen. Baina Suitzan, adibidez, kantoi bakoitzaren berezitasunak errespetatuz, Estatu nazio berria eraiki zen.
|
|
|
12 Gipuzkoako Artxibategi Nagusia.
|
Lehen
sekzioa, 13 147 1793ko urriak 31 azaroak 2.
|
|
|
Ni neuk hemen historia zientzia bezala lantzen zutenen historiografía ibilbidea landuko dut. Beste gai bat litzateke, politikari eta fikziozko literatu ra idazten zutenen arteko ikuspegi historikoaren azterketa.Dena dela, aldaketa nagusia, XX. mendearen
|
lehen
herenean gihartu zen. Gizarte zientzien esparrua aldendu eta arlo bakoitzean ikerlari berriak nabar mendu ziren.
|
|
|
Hauek, gainera, etagurasoak ereberdin, euskaraz eskolatugabeakizatenzirenetahaurraketxekoeuskaraikastenzuen: eskolanerdaraikasiko zuen funtsean. Egungo haurrak, kasurik hoberenetan
|
lehen
urteetan familianherrikoeuskaranhaziakdirenarren, eskoletanereduhomogeneoagoakerabiltzen diraetakodeenartekonahasketaetagurutzaketafolkereduaren urtzeetaitxuragabetzearen aitzindarigertatzenda.EuskalHerrikohainbat gunetansalbu, osozailadagauregunhaureuskaldun gehienakherriko berekoeuskaraz ongi jabetzeaetaetorkizuneaninterferentziahandirik gabeerabiltzeaetatransmititzea.Hainbat bazterretaneuskalk...
|
|
|
Euskalkiadelaeta, ezdakiguxuxenEuskalHerrikohainbat bazterretan zergertatuko den.Lehen
|
lehenik
aitortu behardagaureguneuskalkiabaizik erabiltzen ezduten gehienekereduestandarra ezdutelaezagutzen etaetorkizuneaneuskaldun iaguztiek, denekezesateagatik, neurri handianestandarra ezagutuko dutela.Gizartemodernoetan, hainbateskubideetapribilegioeskuratzekoedotahalakoogibideaedohonelakobizilekuaizateko, bestela esan, gizarteko egitura batzuetara sarbidea izateko, hizkera estandarra ezagutzea aski...
|
|
|
Etorkizuneaneuskaranzeraldaketanagusigertatukodirenikustekodago oraino. Lehen
|
lehenik
euskarak berak behardu indarra hartu, soziologoek esanduten legez, azpigizarte euskaldunaren protagonismosozialerakargarria funtsezkoada.Ezdakigueuskaldunonarteanzeineratako ideologiagramatikalanagusituko zaigun; ezdakiguereduestandarra hirietanherrixketan baino lasterragoetasakonago hedatuko otedenere, ohizhirietanageribaitanabar menenestandarrarenindarra; hirietan erkidegoen arteko hartu eman...
|
|
|
1988), ez da gertatu horietako bat ere nagusitzea. XX. mendearen
|
lehen
erdialdean ortografia bateratua lortzeko saio ugari egin ziren eta mendearen erdiaren inguruan berpiztu egin zen estandarra nolakoa izango zen behin betiko erabakitzeko beharraren kezka. Euskaltzaindiaren barruan ere piztuta zegoen eztabaida hori eta egun bizi dugun estandarizazio prozesuaren oinarriak jarri ziren 1958 urtean Euskaltzaindiak Bilbon egin zuen Euskaltzaleen biltzarrean'.
|
|
|
Integral, ixa azpi batetik ixa azpi bira, (deribatu) partzial f, y
|
lehenekiko
, (deribatu) partzial y lehen, alfarekiko, diferentzial ixa, berdin, integral ixa azpi batetik ixa azpi bira, partzial f, y rekiko, partzial bigarren y, ixarekiko eta alfarekiko, diferentzial ixa
|
|
|
kasutan erreferentziazko adjektiboak, edota erreferentziazkoen morfologia hera duten tasunezko adjektiboak34 ezinbestean mailegatu behar ditugu35 eta arrazoi hori erabiltzen dute hainbat hiztunek erreferentziazko erdal adjektiboak erruz mailegatzeko; heste hiztun batzuek aldiz, itsuki erabiltzen dute Euskaltzaindiaren gomendioa, adjektiboa mailegatzea egokiagoa denean ere horren euskal ordain bat bilatu nahirik.
|
Lehen
kasuan ondorioa erdal sistemarekiko hurbiltze ahulgarria da eta bigarrenean aldiz, justifikatu gaheko urruntzea, euskararen erabilgarritasuna mugatzen duena. Bi joera hauek batera gertatzeak dakarrena da euskararen barnean urrunduz doazen hi eredu sortzea, batasunerako kaltegarria dena.
|
|
|
Amurizak (1978) arazo honi irtenbideak bilatzen saiatu zenetik bide luzea egin dugu eta aurrizkien eskasia hori euskararen tipologiarekin zerikusia duen zerbait dela dakigu: inguruko erdarak' burua
|
lehen
motakoak dira eta euskara aldiz, burua azken motakoa; honekin batera burua lehen' motako hizkuntzetan buruak diren eta modifikatzaileak diren aurrizkiak daudela
|
|
|
Amurizak (1978) arazo honi irtenbideak bilatzen saiatu zenetik bide luzea egin dugu eta aurrizkien eskasia hori euskararen tipologiarekin zerikusia duen zerbait dela dakigu: inguruko erdarak' burua lehen motakoak dira eta euskara aldiz, burua azken motakoa; honekin batera burua
|
lehen
' motako hizkuntzetan buruak diren eta modifikatzaileak diren aurrizkiak daudela
|
|
|
Batetik, hiztun gehienen joera azentua oinean txertatzea bada ere, badirudi batzuek azentua txertatzen dutela, izenki mugagabeen arauen arabera, aditz laguntzaileagaz batu baino lehen, eta besteek, ostera, lehenengo eta behin partizipio eta laguntzailea batuta, azentua txertatzen dutela.
|
Lehen
taldekoen arauak honela eman ditzakegu:
|
|
|
Azentua partizipioak hartzen du, bokalez amaitua bada
|
lehen
silaban, eta kontsonantez amaitua bada bigarrenean:
|
|
|
|
Lehen
gertaldia, bada, antzerkigileen hiztegia erabiltzeko, erranen dugu
|
|
|
1919ko irailaren 30ean jokatu zela, Euskalzaleen Biltzarrak Donibane Garazin egin zuelarik, 1913az geroztikako bere
|
lehen
bilaldia.
|
|
|
Martin Landerretxe aphezak, Biltzar lagun bethiereko Iskribariak eta Euskaltzaingoko edo Euskal Akademiako hamabietarik batek kondatu digun bezala, biltzar lanak hasi aitzin, hiri buruzagiek eta hekien artean Batita Anxo kantonamenduko Kontseilari jeneralak, batetik, Etienne Decrept biltzar buru
|
lehenak
eta haren buruzagi lagunek, bertzetik, agur eta jendetasun hoberenak egin ziozkaten elgarri. (Ikus Euskalzaleen Biltzarraren 1919ko urtekaria).
|
|
|
Decrept en ondotik, Jose Eizagirrek berak hartu behar zuen laster Euskaltzaleen buruzagitza, eta gero, bat bestearen ondotikJean Etxeparek eta Louis Dassancek, bainan ez zuten engoitik Biltzarraren buruzagi bihi baten prosak ez bertsoek sekulan gehiago Errepublika kordokatu: hain gogorki zion alabaina,
|
lehen
aldian berean, Mauleko suprefetak ahoa hetsi botza altxatu nahi izan zuen Georges Lacombe gerlari ohi eta ameslari ausartari!
|
|
|
Eta zeren galdez behar dute euskaldunek mintzatu? Lehen
|
lehenik
galda bezate ez ditzaten lehenagoko herrialdeak suntsi; ez bereiz Zuberoa beste bi euskal herrietarik, baina hiruak bil elkarrekin, Baiona dutela hiriburu. Galda euskara izan dadin eskoletan irakatsia eta etsaminetan onartua.
|
|
|
Baina lehen
|
lehenik
gogoratu nahi du aski garbi eta aski gora, eta behin baino gehiagotan, altxatu izan dela mendi haindi honaindietan Euskal Herriaren bere gain jartzeko ametsaren kontra eta, beraz, ez duela nehork erraten galdatzen duena galdatuz baduela gibel gogorik edo beste sabe leko minik.
|
|
|
Eta honela amaitzen da
|
lehen
artikulua: Ttipi izanagatik eremuz, EuskalHerria zerbait da arimaz.
|
|
|
Bigarren artikuluak jakinarazten digu
|
lehen
ur: rats bat egin dutela mendiz honaindian euskararen eta herri ohiduren zaintzeari aspaldion bermatzen diren hiru batasunek: Euskalzaleen Biltzarrak, Gure Herriak eta Eskualdunak, Darlan amiralari gutun bat bidali diote adierazteko garbiki zer nahi duten Frantziako euskaldunek:
|
|
|
Zeren irakasteko, ordea?
|
Lehenik
euskal hitzak eta izenak, gero, haurrek ikas dezatela irakurtzen eta izkiriatzen, bai eta kantatzen ere. lrakasleak berak euskararik ez badaki he! egin diezaiola beste norbaiti.
|
|
|
1918, inguru batean.
|
Lehen
orrialde horretan, bestalde, hau ira kurtzen dugu inprimaturik: Gran Hotel Antonia.
|
|
|
Neure esker ona agertu nahi dut hemen Azkue Bibliotekako Josune Olabarria adiskide onak eman didan laguntzagatik. Koldo Zuazok nire lan honen
|
lehen
idatzaldia irakurri zuen eta ohar jakingarriak egin.
|
|
|
gipuzkoano; Flexionario segundo. Flexionario del verbo bizkaino (honek azala eta
|
lehen
orrialde falta dituenez gero, geurok asmatu dugu titulua), eta Flexionario tercero. Flexionario del verbo de dialectos orientales y subdialedos navarros.
|
|
|
1843tik 1848ra arte, berak dioskunez, eta epe labur horren barman dialektologia lanetarako materialak biltzen ibili arren, ez zuela ezer argitaratu 1847 urtera arte, Florentzian kaleratutako Specimen lexici comparativi omnium linguarum europaearum, hain zuzen. Italiako dialektoei buruz argitaratu zuen
|
lehen
lana 1860koa da: Alcune osservacioni linguistico comparative sulla pronunzia del dialetto Genovese'.
|
|
|
Dena den, Cecchi andreak ez zituen Bonaparte familiarekiko harremanak eten; Ajaccion horiek zeukaten etxean bizi izan zen 1891ko martxoaren 16an hil arte. Tarbesen jaiotako Clémence Richard Grandmontagne euskaldunarekin ezkondu zen bigarrenez Louis Lucien Bonaparte,
|
lehen
emaztea hil ondoren. Aita ere hil zitzaion, semeak, hogeita zazpi urte zituenean,
|
|
|
Aipatzen dituen estatuen ordena ez da kronologikoa, zalantzarik gabe Italian zehar hasiko zelako hizkuntzalaritzako ikerketetan. Baina Specimen lexici comparativi... (1847) lexikografiako
|
lehen
lana aparte utzita, dialektologiari zuzendu zion lehen lana Ingalaterran egindakoa izan zen, 1851n argitaratu baitzuen A specimen of the Vulgar Speech of the town of Gloucester. Euskarazko itzulpenak etorriko dira gero eta Genovako dialektoaren ahoskeraz lehen aipatu duguna, Italiako lehena, ez da 1860 urtera arte helduko.
|
|
|
Aipatzen dituen estatuen ordena ez da kronologikoa, zalantzarik gabe Italian zehar hasiko zelako hizkuntzalaritzako ikerketetan. Baina Specimen lexici comparativi... (1847) lexikografiako lehen lana aparte utzita, dialektologiari zuzendu zion
|
lehen
lana Ingalaterran egindakoa izan zen, 1851n argitaratu baitzuen A specimen of the Vulgar Speech of the town of Gloucester. Euskarazko itzulpenak etorriko dira gero eta Genovako dialektoaren ahoskeraz lehen aipatu duguna, Italiako lehena, ez da 1860 urtera arte helduko.
|
|
|
Baina Specimen lexici comparativi... (1847) lexikografiako lehen lana aparte utzita, dialektologiari zuzendu zion lehen lana Ingalaterran egindakoa izan zen, 1851n argitaratu baitzuen A specimen of the Vulgar Speech of the town of Gloucester. Euskarazko itzulpenak etorriko dira gero eta Genovako dialektoaren ahoskeraz lehen aipatu duguna, Italiako
|
lehena
, ez da 1860 urtera arte helduko. Lehen ikusi dugu 1857an hasita argitaratu zituela Italiako dialekto batzuetara itzulitako Bibliaren zatiak, eta pentsatu behar da aspalditik zebilela itzultzaileekin harremanetan.
|
|
|
l. Katalogoko 399 bis fitxa: a) bi orrialdeetan 200 herri edo zerrendatzen ditu,
|
lehen
begirada baten aztergai ikusten dituenak. b) Beste bi orrialdeetan 16 lingua desberdin zerrendatzen ditu, bakoitzaren Famiglia, Ramo eta Gruppo bereiztuz: 31 famiglia, 63 ramo eta 217 gruppi dira zerrendatzen dituenak.
|
|
|
Frantzian egin zituen ikerketekin 6 liburu kaleratu zituen 1863 eta 1864an. Baina Europako dialektoen ikerketetan bereziki sartu aurretik, bigarren liburu poliglota ematen digu 1857an(
|
lehena
hamar urte lehenago, 1847an, argitaratu zuen Specimen lexici comparativi.... 6, non biltzen dituen Europako 52 hizkuntza eta dialekto: Parabola de Seminatore, ex Evangelio Mathaei, in LXXII Europaeas linguas ac dialectos versa et romanis characteribus expressa 7 Hemen agertzen dira latinezko testua eta honako itzulpen hauek:
|
|
|
Italice, Pedemontana, Valachice (Istria), Italiari dagozkionak. Dialektoka egindako lanetan, lehen aipatu dugun 1860koa da Italiari dagokion
|
lehena
, hots, genovesaren ahoskerakoa.
|
|
|
Parabola de Seminatore argitaratu zuenerako, urtebete lehenago egina zeukan 1856an
|
lehen
bisita Euskal Herrira, eta bidaian zebilela argitaratu zituen Donostian eta Baionan bi euskal liburu: Noticia de las obras vascongadas que han salido a luz después de las que cuenta el P. Larramendi, eta Vocabulaire de mots basques bas navarrais, traduites en langue franraise.
|
|
|
Hitz familia honen
|
lehen
lekukotasunak ez da harritzekoa, noski Azkuek dakartzanak baino lehenagokoak dira eta Sarasola 1980an s.u. agertzen zaigu Kapanagaren Cemaia edo agrabioa eguiten dabenac El que hi<;: iere ame naza, injuria (49 or.); nolanahi ere, ezagutzen ditudan hitz familia honen leku kotasun zaharrenak ez izenarenak aditzarenak baino RS eko (1596) biak ditugu: 23 Cematuoc oguien jala Los amena<;: ados comedores de pa eta 93
|
|
|
taldeak osatzea; hauen artean zuberotarrak (Constantindarrak etab.),
|
lehen
aldiz kazetara bilduak. Agian sekula ez da zubereraz hainbeste idatzi, herrietako berrie kin maiz orrialde bat inguru betetzen baitzuten.
|
|
|
Erlijioarentzat askatasun osoa, bereziki eskoletan, hori da hautagai xuriek hauteskundeetan lehen
|
lehenik
aldarrikatzen dutena. Gure kazetaria ere hun kitzenago du barne muinetatik erlijioa eskolatik kentzen duen lege horrek beste ezerk baino, zeren
|
|
|
Zeren eta hasieran batzuek eta besteek euskara berdintsu erabiltzen bazuten ere (erran nahi baita guti, hautesle eta herrietako kontseiluetako frankok frantsesik ere ez zekitelarik bizkitartean), erlijioaren eusle izate horrek euskara erabiltzera ez ezik apaintzera zeramatzan apaizak. Hortaz, hiru apaiz idazle finkoren euskara on eta kalitatezkoari esker kazetan gure hizkuntza goiti joan zen, Eskualdun Onaren garaian()
|
lehen
aldiz nagusituz frantsesari; eta kazeta gorrietan, aldiz, beheiti.
|
|
|
Hiriart Urrutik hiru kazetalan mota nagusi eta horiek agertoki zuten hiru sail ekarri ditu euskal kazetaritzara. Ezagunena iritzi artikulu nagusia da,
|
lehen
mintzaldi edo lehen solasaldi izendatu ohi zuena (fr. article de tete). Kazetaren buruan ezarria, lehen orrialdearen ezkerreko zerrendan, idazle buruzagiaren artikulua izan ohi zen, kazetaren politika markatzen zuena, egungo editorial direlakoen eitekoa.
|
|
|
Hiriart Urrutik hiru kazetalan mota nagusi eta horiek agertoki zuten hiru sail ekarri ditu euskal kazetaritzara. Ezagunena iritzi artikulu nagusia da, lehen mintzaldi edo
|
lehen
solasaldi izendatu ohi zuena (fr. article de tete). Kazetaren buruan ezarria, lehen orrialdearen ezkerreko zerrendan, idazle buruzagiaren artikulua izan ohi zen, kazetaren politika markatzen zuena, egungo editorial direlakoen eitekoa.
|
|
|
Ezagunena iritzi artikulu nagusia da, lehen mintzaldi edo lehen solasaldi izendatu ohi zuena (fr. article de tete). Kazetaren buruan ezarria,
|
lehen
orrialdearen ezkerreko zerrendan, idazle buruzagiaren artikulua izan ohi zen, kazetaren politika markatzen zuena, egungo editorial direlakoen eitekoa.
|
|
|
Halaber formak (argudiaketa, kontaera, elkarrizketa, deskripzioa). Forma horiei bi estilo nagusi dagozkie,
|
lehen
mintzaldiko diskurtso erretori koan erabiltzen dituenak, elkar osatuz, eta aldizkatuz: alde batetik, hizlari esti loa (batzuetan erran eta esaldi biribiletako sententzia estiloarekin c:; lkartuta), usu haren lagungarri erabiliz dialogismoa edo hizketa eta eztabaida teknika; bestetik, kontalari estiloa.
|
|
|
Batzuetan hark berak, bestetan besteren batek (Barbier etab.) idatziak. Zer eta zer sailari ohartu zitzaion Etxepare, Hiriart Urrutiren
|
lehen
mintzaldi eta herrietako berrien idazkeratik ere hainbat gauza ikasi zituena.5
|
|
|
Han hemenka, aste guztietako
|
lehen
mintzaldiaz bertzalde, guziz Zer eta zer deitu ozkan, ezagun zen, bai eta zuten ezagutzen aspaldian gehienek, haren eskukaldi berezia. Euskara bezala hedatu ere du Euskal Herrian euskararen amodioa, garbitu ondoan gure mintzai eder zaharra, zahartzearekin lotuak zitzaizkon helar gaixtoetarik.
|
|
|
Egun euskal tradiziokoak diren josta idazlanik guti ikusten dugu gure kazetetan, ez ateraldi, ez irri solas, ez bitxi ez bitzirik (irakurleak atseginik eman dakion merezi ez duelako edo?). Bereziki istorioek Hiriart Urruti kontalari handia dela erakusten digute, Euskal Herria sailekoek eta are
|
lehen
mintzaldiko anekdota eta pasadizoek aski erakutsi ez balute ere. Oso gutxi aipatua den alderdia, antologietan ere ipuinen bat edo beste baizik ez baita jasotzen.
|
|
|
4.1 Hizkuntzaren hotsetan eta erritmoan oinarrituriko hizkuntz baliabi de eta figurak
|
lehenik
. Hiriart Urrutik maisuki eta gutik bezala marruskatzen daki soinu bustien erabilera adierazkorra (zahar 1 xahar), eta orobat kontrako fenomenoa, haunditasun edo gaitzespenez markatua (xorta 1 zorta).
|
|
|
Hona hemen crasis figuraren erakusburu polit zenbait.
|
Lehena
Ferry hil ondoan, ahokia gurutzerik gabe eraman zutela-eta: Abereak bezala bizi; abereak bezala hil, abereak bezala ehortz.1 Hori dute deitzen gero errepublika. Ez da, ez, hori errepublika.
|
|
|
tan gelditzekotan (E 309,). 4.2 Irudi bidezko mintzaira eta figurez den bezainbatean, esan dezagun
|
lehenik
Hiriart Urrutik zinez ugari baliatzen dituela hitz eta adierazpide tro piko egin eta hizkuntzan finkatuak. Hots, hiztegietan irudizko esanahian agertzen direnak edo behar luketenak, ez baitira haren kazetalanetako guztiak ageri.
|
|
|
Eta, hain zuzen, irakurlearekin bat egiteko hizkuntz baliabide ugari ustiatzen ditu Hiriart Urrutik, adibidez datibo etikoa, kontaeran ere badarabilena. Orduko neskatxen apainzaletasuna maiseatuz, pasadizo bat kontatzen du, umorez,
|
lehen
mintzaldi baten amaieran:
|
|
|
171). Eta arrazoi du perpaus luze eta! aburren edo egituren aldizkatzea, bai eta hats luzeko ahopaldiak zituela maiteenik esatean,
|
lehen
mintzaldietako estiloari dagokionez batik bat. Adémak kazetaren buruzagigoa uztearen kariaz Etxeparek hartaz idatzi artiku luan kritikoagoa ageri da Hiriart Urrutiri buruz honen hilondokoan baino.
|
|
2019
|
|
|
Kontuan hartu behar da XIX. mendearen azken herenean jaiotako belaunaldi garrantzitsua desagertzen ari zela. Haiek izan ziren euskal kulturaren maila jaso zutenak XX. mendearen
|
lehen
herenean hainbat elkarteren bidez. Galera natural hori, gerra zibilaren eta Mundu Gerraren traumak areagotu egin zuen. Artean J. Urquijok() eta R.
|
|
|
F. Krutwigen gutuna J. Urquijori, [1949ko uztaila?].
|
Lehen
puntuan F. Krutwigek aipatzen zuen 1941eko ekaineko data akatsa da, Akademiaren gerraondoko lehen batzarra 1941eko apirilean(" IV") izan baitzen. Bestalde, JCVtik euskaltzainburuak 1941eko otsailean jaso zuen idatzizko baimenak J. Irigoyenen izendapena agindu egiten zuen.
|
|
|
F. Krutwigen gutuna J. Urquijori, [1949ko uztaila?]. Lehen puntuan F. Krutwigek aipatzen zuen 1941eko ekaineko data akatsa da, Akademiaren gerraondoko
|
lehen
batzarra 1941eko apirilean(" IV") izan baitzen. Bestalde, JCVtik euskaltzainburuak 1941eko otsailean jaso zuen idatzizko baimenak J. Irigoyenen izendapena agindu egiten zuen.
|
|
|
Horietako bik gerra zibil artekoak dirudite, batak" a-z" arteko hitzak hartzen ditu eta besteak" ch z" artekoak. Letrarik falta ez duen
|
lehen
corpusak 930 orri inguru ditu eta bigarrenak 765 orri. Bigarrena, eskuzko ohar edota
|
|
|
Lexikografia batzorderako R. M. Azkue, N. Oleaga eta J. Irigoyen izendatu zituzten 1941eko
|
lehen
batzarrean bertan. J. Irigoyenek, ordea, 1943ko otsailetik aurrera Akademiaren batzarretara joateari utzi zion.
|
|
|
2.3. Gerraondoko Euskaltzaindiaren
|
lehen
batzarra (Bilbo,).. 74
|
|
|
Kosta ahala kosta, Azkue euskaltzainburu eta euskal kulturaren erraldoia zutik dago. Lanean dirau, isilaldian bada ere, eta aldamenean ditu Oleaga,
|
lehenik
, eta gero Krutwig. Gipuzkoan Etxaide eta Lojendio ari dira, ozta ozta bada ere.
|
|
|
Nola Elissalde gure adiskide jauna da orko bakarra, nik eskatu dut 4 toki merezi dutela bederen Iparraldecoek; eta oyetan
|
lehena
zu, jauna; baietz ere erran didate.
|
|
|
379 ABA LAF: A. Irigarayren gutuna P. Lafitteri, A. Irigarayk 1933tik P. Lafitteri idatzi zizkion gutunetan
|
lehen
aldiz agertzen da" Iparralde" kontzeptu geopolitikoa.
|
|
|
Krutwigen bibliotekan oraindik gordetzen da Akademiaren Euskera agerkariaren 1931ko
|
lehen
zenbakiaren ale bat, non akademikoen zerrendari hainbat ikur erantsi baitzizkion, haien berri jakin ahala.384 Honela azaldu zion prozesua N. Ormaechea urgazle erbesteratuari 1951ko apirilean:
|
|
|
1937ko urtarriletik ekainera arte, Bilbon argitaratu zen euskara hutsezko historiako
|
lehen
egunkaria. EAJ PNVren Egunako erredaktore eta itzultzaile
|
|
|
1952ko Gabonetan N. Oleagarekin bildu ondoren, R. M. Azkueren Diccionario español y vasco (1916a) bukatu gabearen
|
lehen
bi liburukiak eskuratu zituen.894 Bilboko idazkariak, halaber, R. M. Azkueren beste gaztelania euskara hiztegi bat utzi zion, amaitu gabea, liburuki bakarrez osatua (cf.
|
|
|
Agiri ofizialean ez agertu arren, idazkariaren zirriborroaren arabera, frantziskotarraren dosierreko
|
lehen
puntuaren ardura I. M. Echaide eta A. Irigarayren esku utzi zuten. Une horretan BPDrekiko harremana erretzat jotzen zen, eta Donostiako ordezkarien ardura izan zen gestioak egitea, seguru asko GPD eta RSVAPen bidez, izan ere Gipuzkoan aldaketak gertatzen ari ziren, berehala ikusiko dugunez.
|
|
|
Berak idatzi zion abenduaren hasieran L. Villasanteri, Euskera agerkari berrituaren gorabeherak zehazteko. Frantziskotarrak agerkariaren
|
lehen
aroko aurkibidea osatu behar zuen, zenbaki berriko lan nagusia izango zena. Tolosako jeltzalearen ustez, honela banatu behar zen zenbaki berriko edukia:
|
|
|
40 orrialdeko liburuki xume bat izango zenez, arazoa ez zen ekonomikoa izango, baizik eta euskaltzainen borondate falta edo alferkeria. A. Irigaray eta L. Michelena bat zetozen egitasmoarekin eta" gazteen" parte hartzea ere nahi zuten agerkaria antolatu eta 1953ko
|
lehen
hiruhilekoan argitaratzeko.907
|
|
|
L. Villasante Arantzazuko bibliotekan ari zen osatzen Euskera agerkariaren
|
lehen
aroko aurkibidea, eta laguntza eskatu zion A. M. Labayeni zenbait xehetasun argitzeko.908 Oñatiko santutegian giro bizia zegoen, basilika berria eraikitzeko lanetan ari zirelako.909 N. Echániz apaizak, frantziskotarren giro euskaltzale hori baliatuz, Aránzazu aldizkariaren 1952ko udaberriko zenbakian santutegian euskal idazleen biltzar bat antolatzea eskatu zuen:
|
|
|
Errepublikaren garaitik zuen ametsari helduta, P. Axularren Guero berrargitaratzea ezinbesteko ikusten zuen, eredu estilistiko gisa Akademiak gomendatzeko, normatibizazio zorrotzago baten
|
lehen
urrats antzera. Gainera ortografia sinplifikatu nahi zuen, kontsonante ondoko" h" rik gabe, batez ere.
|
|
|
Bistan da A. Irigarayk, sortutako arazo politikoa gorabehera, ez zuela lapurtera literarioaren bidea amaitutzat jotzen, eta F. Krutwigek berak L. Villasanteri sarrera hitzaldia erbestean argitaratzea proposatu baino lehenago, prest zegoela idazlana BRSVAPen plazaratzeko, euskararen estandarizazio akademikoaren
|
lehen
urrats modura. Are Bilbon umezurtz geratutako Nuevo Ateneo-ren inguruko kideak ere baliatu nahi zituen lapurteraren aldeko giroari eusteko.917 Bistan dago A. Irigarayk GPD eta RSVAPeko kideekin zuen tratua, eta erbesteko abertzaleek salatzen zuten Akademiaren hutsaltasuna gainditzeko nahia.
|
|
|
Horrela, R. ...narekin, P. Zabalaren toponimia lanarekin, A. Tovarren fonologiazko artikuluarekin eta M. Lecuonaren arkeologia ikerketarekin batera, L. Villasanteren" Literatur euskara laphurrtarr klassikoaren gain eratua" ren lehen zatia argitaratu zen BRSAVPen 1952ko lehen zenbakian.919 Euskaraz idatzitako bakarra izateaz gain, A. Irigarayk egindako aurkezpena zeraman aurrean, gerraondoko Akademiaren
|
lehen
argitalpen ofizialtzat jo daitekeena.920 Kasu honetan, RSVAPen baimenari esker, aldizkarian sail berezi bat abiatzen zen euskaltzainen lanak plazaratzeko" Trabajos de la Academia= Euskaltzaindiaren lanak" goiburua916 ABA EUS: A. Irigarayren gutuna L. Villasanteri,.
|
|
|
Akademiaren 1953ko
|
lehen
batzarrean, I. M. Echaide eta A. Irigarayk euren arduraren berri eman zutela adierazi zen. Akta zirriborroan ez da ezer argitzen, baina, gero ikusiko dugunez, GPDko presidentearekin izandako bileraz aritu ziren seguru asko.
|
|
|
Hain zuzen, zenbait berri pozgarri eman ziren diru laguntzez, Gipuzkoako CAPi 5.000 pezetako laguntzagatik eskerrak ematea erabaki baitzen. Euskera agerkaria berriz argitaratzeaz den bezainbatean, L. Villasante
|
lehen
aroko aurkibideen() prestaketaz aritu zen. Hain zuzen, batzarrean Akademiaren agerkaria berriz argitaratzea erabaki zuten, eta Gipuzkoako L. Michelena, M. Lecuona eta A. M. Labayenen esku utzi zituzten horrekin lotutako zenbait ardura.
|
|
|
Aditza zaila izateak ez zuen hizkuntzaren beraren balioaz ezer adierazi nahi Salamancako Unibertsitateko errektorearen ustez (Zipitria 1953; Tovar 1953; Abásolo, López de Munain & Urbe 2004). A. Tovarri
|
lehen
azalpenak L. Michelenak eman zizkion, BRSVAPen erredakzioko arduradun gisa.941 Euskaltzainburuordeak, halaber, esplikazio bat ematera behartuta ikusi zuen bere burua: " El ataque de que fue Vd. objeto me pareció inf [u] ndado e incorrecto, aun cuando la incorrección, tengo por seguro, fue involuntaria". 942
|
|
|
1952ko martxoaren 23ko hauteskunde antidemokratikoen ondorioz, Espainiako diputazio guztiak berritu egin ziren. A. Elorriaga GPDko presidenteak hasieran karguan jarraitu arren, berehala dimisioa aurkeztu zuen, argitu gabeko arrazoiengatik.946 Agian A. Elorriagak korporazio berrituaren
|
lehen
saioan, apirilaren 2an, salatutako probintziako ogasunaren eta benefizentziaren egoera txarrak eragina izan zuen erabakian, ezabatutako kontzertu ekonomikoaren aldarrikapenarekin zukeen loturagatik. Dena dela, Herrizaintza ministerioak ez zuen dimisioa onartu apirilaren 26ra arte, ezta GPDko presidente berria
|
|
|
" Academias de la Lengua Española, de la Historia, de Ciencias ExacIrudia 2. " Instituto de España" ren
|
lehen
ekitaldi publikoa (Salamanca,). Mahaiburuan Leopoldo Eijo, Nicolás Franco, Francisco Gómez Jordana edota Pedro Sainz Rodríguez daude. tas, Físicas y Naturales, de Ciencias Morales y Políticas, de Bellas Artes de San Fernando y de Medicina". 88 Espainiako errege akademiei dei egiten zitzaien frankismoaren kultura inperialismora biltzera.
|
|
|
E. Orsen estilo barrokoari jarraituta, Falange ren imajinario inperialista elikatu zuten, Nafarroako" Covadonga" katolikotik. 1938ko urtarrilaren 31n osatutako
|
lehen
gobernu frankistan, P. Sainz Rodríguez() Hezkuntza Nazionaleko ministro monarkikoa izan zen. Bellas Artes etako zuzendari nagusi E. Ors izendatu zuen, Europan zuen ospeagatik.
|
|
|
IdeE k
|
lehen
ekitaldi publikoa 1938ko urtarrilaren 6an egin zuen Salamancako Unibertsitatean. Junta Técnica del Estado ko buruaz (F.
|