|
2002
|
|
|
DONOSTIA ALDEA
|
LEHEN
KARLISTALDIAN
|
|
|
Liburuak, Mª Rosario Roqueroren hitzaurre bat darama, non argitzen den militar liberal horri aipatu gerran jokatzea egokitu zitzaion rola. Mirasolgo kondea, besteak beste, Espartero jeneralaren ordezkaria izan zen
|
Lehen
Karlistaldian, eta biak izan ziren garaituak Zumalakarregi jeneralaren indarrengatik Deskargako goietan. Baina liburu honetan Gipuzkoan egon zen garaiaz mintzo da kondea, 1837an Donostia aldean gerra bukatutzat eman zenean gertatutako liskarrez.
|
|
2003
|
|
|
XIX. mendean barna, batzuek eta besteek jasan zituzten bizpahiru gerla gaizto, kalte handiak egin zizkietenak orori:
|
lehen
Karlistaldia(), bigarren Karlistaldia() eta Ameriketan Espainiako inperioaren azken gerla(). Gerla horiek guztiek larriagotu eta gaizkitu baizik ez zituzten euskaldunen eta espainolen arteko gaizki hartzeak.
|
|
2004
|
|
|
Hain zuzen, urtebete geroago, 1826an, onartu zen Batzar Etxea eraikitzeko proiektua. Tamalez, Antonio Etxebarria arkitektoaren hasierako asmoak ezin izan ziren guztiz burutu,
|
lehen
karlistaldiak lanak etenarazi baitzituen 1833an. Hala, artxibategiaren guztiz bestaldean egin gura zuen armak gordetzeko tegia ezin izan zen eraiki, baina bai behintzat artxibategia bera eta Batzar Aretoa.
|
|
2006
|
|
|
Historiaren hariak izenburuko liburuan: Historiaurretik hasiz euskal lurraren adina, gizakia Nafarroan, erromatarren garaia, lehen euskal estatua, VIII X. mende arteko kasiarrak eta dinastia piriniarrak, XI. XII. mendeetako Euskal Herria, independentziaren amaieraren hasiera, Nafarroako estatu europarraren desagerpena, iraultza liberalaren aroa,
|
Lehen
Karlistaldia, Borboikoen Errestaurazioa, XX. mendeko testuingurua eta frankismo ostea eta Trantsizioa aztertu ditu. Historia osoko une ezberdinetan «nafar» izeneko jendeek bizileku propioa izan duten eremua »zabalagoa hasieran, gero eta estuagoa mendeak igaro ahala» hartu du bere lanaren marko gisa.
|
|
2007
|
|
|
Aragoiko Koroan bezala, gerra batzuek eman zioten aukera Madrilgo gobernuari foru araubidea" Monarkiaren batasun konstituzionalean" urtzeko:
|
lehen
karlistaldiak() Nafarroan, eta bigarrenak() beste hiru probintzietan. Gaur egungo historiografian bada adostasun bat karlistaldien foruzaletasuna gutxiesteko.
|
|
2008
|
|
|
edo jainkozko obligazioa, auskalo. Nazarioren aitak, izan ere, ez zuen
|
lehen
karlistaldian parte hartu, artean umea zelako; are gehiago: gerra hasi ahala, egun berean?
|
|
|
turuta bat ere oparitu ez zion, bada, joan aurretik! Anaia gerrara joan zenean, beraz? 1833tik 1840ra luzatu zen
|
lehen
karlistaldia?, hiru urte zituen Nazarioren aitak, zeinak ez baitzuen Atanasio gehiago ikusi, ez bizirik ez hilik, gerraren azken hasperenean. Bergarako ituna sinatu baino urte erdi lehenago, bala batek haren burua lehertu eta ez baitzuten hilotza etxera ekarri?
|
|
|
Izan ere, hori da Nafarroaren zilegitasunaren iturri bakarra, eta ez instituzioetatik etor litekeena.
|
Lehen
karlistaldian, adibidez, oldarturiko herriarengan zegoen zilegitasuna, ez instituzioetan, tropa karlistak baitziren Nafarroako egiazko tradizioaren alde borrokatzen ari zirenak; nafar erakundeek, ordea, ataka horretan muzin egin zioten Nafarroaren historiari, legitimitatea galduz.
|
|
|
Lehenik eta behin, euskaldunen irudi berria dugu. Liburua 1840.eko hamarkadan agertu arren, egilea aitzineko hamarkadako azken urteetan ibili zen Euskal Herrian (eta penintsulan) zehar, hau da,
|
lehen
karlistaldiko urteetan. Zumalakarregik gidaturiko armada karlistaren erresistentziari esker, euskaldunak ausartak eta borrokarako prestuak izatearen ospea zabaldu zen Europan zehar.
|
|
|
Zigatarrek 1835ean
|
Lehen
Karlistaldian gertatutako pasarte bat islatu zuten. Karlistek kanoi batzuk egin zituzten, eta Espoz y Mina jeneral liberala Baztanera etortzen zela jakitean kanoiak ezkutatu zituzten.
|
|
|
Gerrara joatea baitzen Nazarioren aitaren irrikazko ametsa... edo jainkozko obligazioa, auskalo. Nazarioren aitak, izan ere, ez zuen
|
lehen
karlistaldian parte hartu, artean umea zelako; are gehiago: gerra hasi ahala –egun berean– jaio zen hura, 1833ko azaroaren 14an, nafar boluntario matxinatuek Lizarran Tomas Zumalakarregi buruzagi izendatu zutèn egunean doi.
|
|
2014
|
|
|
|
Lehen
Karlistaldian Durango salbu Hiria zen etsai, orduko klase nazional bakarraren etsaia, Hiriaren kontrako sentimen horiek plazaratu zituzten gure koblakariek:
|
|
|
Martin Saldiasi gerra garai batean bizitzea suertatu zitzaion, hain justu ere XIX. mendearen bukaeran,
|
Lehen
Karlistaldiaren urteetan. Don Karlosen aldekoekin zegoen bera, Zumalakarregi jeneralaren esanetara, eta aurka zituen liberalak, Espainiako Armadaren tropak, Isabel erreginaren alde jokatutakoak.
|
|
2016
|
|
|
Berrehun urte baino gehiagoko eraikinik sekula ikusi ez duen Alsinarentzat usain berezia du denak, denboraren makinan sartu eta Erdi Arora eraman balute bezala, brastakoan ate bat zabaldu eta fraide bi edo zaldun armatu bat aterako zaiola imajinatzen du, halakoxea baita giroa, eta halakoa halaber emakumearen irudimena. ...ale gris eta jauregi dotoreen zerrenda egiten, horretarako daude gida turistikoak; ez ditugu gogoratuko Bergarak historian zehar izan dituen une gorenak ere, hala nola Peñafloridako kondeak Errege Mintegia jarri zuenekoa, Angiolillo anarkista garrotez hil zutenekoa Canovas presidente espainiarra Santa Agedako bainuetxean tiroz garbitzeagatik, edo Espartero eta Maroto jeneralek elkar besarkatu eta
|
lehen
Karlistaldia amaitu zuteneko hura, adimen politikoaren garaipena batzuentzat, saldukeria gaitza besteentzat... Hor daude historia liburuak horiek denak ikertu nahi dituenarentzat.
|
|
|
Deskribatu, diagrama baten bidez,
|
Lehen
Karlistaldian. Bakea eta Foruak, mugimenduak zer kausa eta
|
|
|
Villafuertesko kondeak. Bakea eta foruak? mugimendua sustatzea
|
Lehen
Karlistaldian.
|
|
|
|
Lehen
Karlistaldia amaitzea helburu
|
|
|
aldekoa. 1837tik aurrera,
|
Lehen
Karlistaldian,. Bakea
|
|
|
|
Lehen
Karlistaldia
|
|
|
5
|
Lehen
Karlistaldia desberdina izango al zen Zumalakarregi gabe?
|
|
2017
|
|
|
– Deskribatu, diagrama baten bidez,
|
Lehen
Karlistaldian. Bakea eta Foruak, mugimenduak zer kausa
|
|
|
|
Lehen
Karlistaldia
|
|
|
5
|
Lehen
Karlistaldia desberdina izango al zen Zumalakarregi gabe?
|
|
|
d Deskribatu, diagrama baten bidez,
|
Lehen
Karlistaldian" Bakea eta Foruak" mugimenduak zer kausa eta ondorio izan zituen karlistentzat eta liberalentzat.
|
|
|
Villafuertesko kondeak' Bakea eta foruak' mugimendua sustatzea
|
Lehen
Karlistaldian.
|
|
|
Biziarteko senatari izendatua," Bakea eta Foruak" kanpaina sustatu zuen, foruetan oinarritutako mugimendu politiko liberala,
|
Lehen
Karlistaldia amaitzea helburu zuena.
|
|
|
" Villafuerteseko kondea liberala izan arren, zenbait elementu moderatu eta tradizionalen aldekoa ere bazen, hala nola monarkia, eliza eta foruak errespetatzearen aldekoa. 1837tik aurrera,
|
Lehen
Karlistaldian," Bakea eta Foruak" kanpainaren bultzatzaileetako bat izan zen; kanpainaren helburua gerra geldiaraztea zen, euskal karlistek armak eta Don Karlosen kausa bertan behera utz zitzatzen sustatuz. Muñagorrik (1838) eskatzen zuen" Bakea eta Foruak" ekimenaren aldeko Baionako Batzordeko kide izan zen.
|
|
|
XIV. mendean eraiki zuten monasterioa, eta
|
Lehen
Karlistaldian sute batean suntsitu zuten. Oso egoera prekarioan pasa ditu urte luzeak, eta iaz, erortzeko arriskuan zeuden paretak konpondu zituzten.
|
|
|
|
Lehen
Karlistaldian borrokatu ostean, Martin Gipuzkoako bere etxera itzuliko da, eta han, harrituta, bere anaia gazte Joakin ohikoa baino askoz ere handiagoa dela aurkituko du. Mundu osoak Lurreko gizon handiena ikusteko ordaindu nahi izango duelakoan, bi anaiek bidaia luze bati ekingo diote, Europan zehar.
|
|
|
Eneko Sagardoy, Joseba Usabiaga, Ramon Agirre, Aia Kruse, Iñigo Aranburu.Sinopsia: "
|
Lehen
Karlistaldian borrokatu ostean, Martin Gipuzkoako bere etxera itzuliko da, eta han, harrituta, bere anaia gazte Joakin ohikoa baino askoz ere handiagoa dela aurkituko du. Mundu osoak Lurreko gizon handiena ikusteko ordaindu nahi izango duelakoan, bi anaiek bidaia luze bati ekingo diote, Europan zehar.
|
|
2018
|
|
|
Bermeoko frantziskotarren nobiziatuan sartu zen 1829an, eta bertan amaituko du lehen ikasturtea, gero Arabako Bastidan hurrengo biak, eta 1833an Bilboko komentura bidaliko dute Teologia ikastera. Baina urte bereko irailean hil zen Fernando VII.a Espainiako erregea, eta
|
Lehen
Karlistaldia abiatu(). Horren ondorioz, Bilboko frantziskotarren komentuan kuartela, munizio biltegia eta kartzela jarri ziren, eta, zer esanik ez, frantziskotarrek hanka egin behar izan zuten.
|
|
2019
|
|
|
Sara izeneko gizona artin Saldiasi gerra garai batean bizitzea suertatu zitzaion, hain justu ere XIX. mendearen bukaeran,
|
Lehen
Karlistaldiaren urteetan. Don Karlosen aldekoekin zegoen bera, Zumalakarregi jeneralaren esanetara, eta aurka zituen liberalak, Espainiako Armadaren tropak, Isabel erreginaren alde jokatutakoak.
|
|
2020
|
|
|
Hiru urte baziren Bigarren Karlistaldia amaitu zela eta Antonio Canovas del Castillo politikari espainiar zentralistak Araba, Bizkai eta Gipuzkoako foruak indargabetu zituela. Nafarroakoak 1841etik zeuden indargabetuta,
|
Lehen
Karlistaldia amaitu zenetik.
|
|
|
Marc Legasseren Gastibeltzaren karabinak abentura eleberrian ere behin eta berriz agertzen da Bidasoko eskualdea eta mugaldea errealismo magikoaren misterioan bildua.
|
Lehen
Karlistaldian girotua, Santi Gastibeltza pertsonaiak matxinada sustatzen du Bertizaranean, Elizondon zauritzen dute, Legasara eramaten dute eta han hiltzen da. Jean Baptiste Daskonagerre Donibane Lohizuneko idazle eta Kontseilu Nagusiko kidearen Atheka gaitzeko oihartzunak edo Les échos du pas de Roland liburua ere mugaldean dago kokatuta, eta alderik alde zeharkatzen du mugak.
|
|
|
Bi urtean lau argitalpen izan zituen, liburuaren arrakastaren erakusgarri. Daskonagerreren obrak Ganix Antxordoki mugalari ospetsuaren abenturak kontatzen ditu, bereziki
|
lehen
Karlistaldiaren testuinguruan Don Carlosen emazte Maria Teresa portugesari mugaz bestaldera pasatzen lagundu zionekoa. 1838an, Beirako Maria Teresa erreginagai portugesa Salzburgen bidaia luzeari lotu zitzaion Don Carlos senarrarekin elkartzeko.
|
|
|
Lehena Ibarran, Azaldegiko errotan, jarri zen martxan 1805ean, baina Espainiako Independentzia Gerran frantsesak etorri zirenean erre egin zuten, 1812an. Gerora,
|
Lehen
Karlistaldiaren ondoren, 1842an sortu zen paper jarraituko lehen industria, La Esperanza izenekoa, eta hortik aurrera bata bestearen atzetik ireki ziren paper fabrikak bailara guztian. 1971n, Gipuzkoan hogeita bat paper fabrika zeuden, eta horietariko gehienak Tolosaldean.
|
|
2021
|
|
|
Izatez, bertsopaperen arrakasta horren atzean aurki daitekeen arrazoi nagusienetako bat garaiko gatazka politikoetan legoke. Zavalak azaltzen duenez,
|
Lehen
Karlistaldian izan zuten lehen loraldia, polarizazio politikoak ekarritako propaganda bitartekoei erantzuteko kontzienteki baliatuko baitira bertsoak: " Creo que fueron los liberales quienes echaron a andar por este otro camino de las hojas volantes, tratando de convencer a las partidas carlistas a que depusieran las armas.
|
|
|
1820an, Fernando VII.aren aginduz eratutako juntak aboliziorako argudio juridikoak argitaratu zituen.
|
Lehen
Karlistaldia() liberalek irabazi zuten foruen kaltetan. 1841ean Nafarroakoak deuseztatu ziren, eta gainerakoak 1876an, Bigarren Karlistaldia() berriro ere liberalek irabazi ondoren.
|
|
|
|
Lehen
Karlistaldiarekin() abiarazi zen martxa sendo batekin kazetaritza moderno hori Hegoaldean, eta Iparraldean 1830eko iraultzaren bueltan. Eta bertsolaritzak 1840ko hamarkadan izan zuen lehen aldiz arreta jarraitu bat Agosti Xahok Ariel aldizkarian eskaintzen dizkion testuekin.
|
|
|
115). Eta fenomenoaren historia ere jorratzen du, XVIII. mendean sortu eta
|
Lehen
Karlistaldian orokortu zela azalduaz. Mende luze batez euskarak inprentan zuen sarbide nagusia paper hauek izan zirela dio:
|
|
|
Antonio Zavalak, bertsopaperek izan duten ikertzaile garrantzitsuenak, kazetaritzaren eta genero horren arteko paralelismoa ezartzeko aukera irekitzen du, bestalde. Euskal kazetaritzaren lehen gailurra
|
Lehen
Karlistaldietan gertatu zen, polarizazioak ekarri zuen propaganda beharrari erantzunez, eta behar hori muturreraino iritsi zenean, apaiz karlistek nekazariengan zuten eraginari aurre egin nahian, liberalek euskarazko lehen testuak sartu zituzten prentsan, errendizioa eskatuaz. Zavalak bertsopaperen lehen gailurra ere Lehen Karlistaldietan jazo zela dio, propaganda beharrek ekarri zutela loratzea, eta liberalek ireki zutela bidea, errendizioa eskatzeko:
|
|
|
Euskal kazetaritzaren lehen gailurra Lehen Karlistaldietan gertatu zen, polarizazioak ekarri zuen propaganda beharrari erantzunez, eta behar hori muturreraino iritsi zenean, apaiz karlistek nekazariengan zuten eraginari aurre egin nahian, liberalek euskarazko lehen testuak sartu zituzten prentsan, errendizioa eskatuaz. Zavalak bertsopaperen lehen gailurra ere
|
Lehen
Karlistaldietan jazo zela dio, propaganda beharrek ekarri zutela loratzea, eta liberalek ireki zutela bidea, errendizioa eskatzeko: " Creo que fueron los liberales quienes echaron a andar por este otro camino de las hojas volantes, tratando de convencer a las partidas carlistas a que depusieran las armas.
|
|
|
XVI XVIII. mendeen artean, siderurgiaren hazkundeak eta itsasontzien eraikuntzak zuraren eskaera handia eragin zuten, eta Bizkaia osoan basoak birsortzeko aukerak gainditu ziren. Horri gehitu behar zaio
|
Lehen
Karlistaldian Pagasarrik pairatu zituen suteak.
|
|
|
21 1800 urtean jarri zuten estatuaz ari da.
|
Lehen
karlistaldian, 1836an, kalteak eragin zizkioten eta kendu egin zuten.
|
|
2022
|
|
|
Baina badirudi historiaren geruza horren azpian geruza zaharragoak daudela, orain argitara ateratzen ari direnak. Lau hobi komun topatu dituzte, eta frogek erakusten dute haietako bi behintzat
|
lehen
karlistaldiaren garaikoak direla, 1833tik 1839ra arteko epekoak; oso litekeena da besteak ere garai bertsukoak izatea.
|
|
|
Hobietako batean aurkitutako objektuek lagundu dute lantegi horretan. Adibidez, botoi batzuk agertu dira,
|
lehen
karlistaldiaren garaian armada liberalak erabiltzen zuen ikurrarekin: horregatik uste dute gorpu horiek soldadu liberalenak izan daitezkeela.
|
|
|
Txanpon mota hori lehenagotik ere erabiltzen zen arren, aurkitutakoek 1833ko data daukate grabaturik. «Horrek kokatzen gaitu
|
lehen
karlistaldiaren garaian, 1833tik 1836ra, gutxi gorabehera», azaldu du Ormazak. «Guk lanean jarraituko dugu, aztertu ditugun agirien bidez badakigulako hemen liberalak zein karlistak lurperatu zituztela, baina oraingoz hauxe da daukaguna».
|
|
|
Ezagunak dira haren arrimuan sortutako Euskalerriaren Adiskideen Elkartea eta kimika laborategia, Laboratoriuma, non Juan Jose eta Fausto Elhuyar anaiek wolframioa isolatzea lortu zuten. Ezaguna da" Bergarako besarkada" delako hitzarmena ere, 1839an Maroto jeneral karlistak eta Espartero jeneral liberalak
|
Lehen
Karlistaldiaren bakea irudikatzeko Bergaran aurkeztutako bake ituna. Bergarak zapore bat baldin badu, errelleno eta tostoiena da, izena eman diotelakoz herriari.
|
|
2023
|
|
|
1795ean, Konbentzio Gerran, militarrek dena suntsitu zuten. Kanoidun gotorlekua eraiki zuten, eta
|
Lehen
Karlistaldian ere erabili zuten.
|
|
|
Joxe Mari Iparragirrek() hamalau urterekin etxetik ihes egin zuen
|
Lehen
Karlistaldian karlisten bandoan gerra egiteko, eta, gerra horretan erakutsitako ausardiagatik —hiru aldiz zauritu zuten— Karlos V.aren ohorezko guardiako kide izendatu zuten. Gerra galduta, 19 urterekin, Frantziara ihesi joan behar izan zuen.
|
|
|
1820an, Fernando VII.aren aginduz eratutako Juntak aboliziorako argudio juridikoak argitaratu zituen.
|
Lehen
Karlistaldia() liberalek irabazi zuten Foruen kaltetan. 1841ean Nafarroakoak deuseztatu ziren, eta gainerakoak 1876an, Bigarren Karlistaldia() berriro ere liberalek irabazi ondoren.
|
|
|
Txoriren kaperaz gain, zubiak harrizko bi dorre zituen ibaiaren bi muturretan, baina
|
Lehen
Karlistaldian ia guztiz suntsitu ziren. Hurrengo zaharberritze lanak ez ziren hain gorabeheratsuak izan; zubiaren zoladura 1989an aldatu zuten, eta XI. mendeko harri handiak eta irregularrak galtzada harriekin ordezkatu zituzten.
|
|
|
Kontuan hartuz orduko euskal jendartea tradizionala eta elizkoia zela, haren pentsamoldea biziki aitzindaria zen; arrunt erromantikoa, ezkertiarra eta laikoa zen. Idazle zuberotarrak
|
lehen
karlistaldiari buruzko bi testu idatzi zituen. Euskaldunen jatorriaren eta historiaren inguruko zenbait kontakizunen asmatzaile izan zen, hala nola Aitorren kondairarena.
|
|
|
1835ean,
|
Lehen
Karlistaldiaren denboran, Nafarroara joan zen eta Zumalakarregi pertsonaiaz liluraturik gelditu zen. 1848ko Iraultzan errepublikaren aldeko buruzagi aritu zen Baionan.
|