|
2000
|
|
|
Festen hordikeria hitz lerrokadak zuzen idatzi ahal izateko oztopo gaindigaitz delako ziurrenik, Sanferminen inguruko martxandising aren arloan bazen hutsune bat, nabarmena, gaiaz libururik ez izatea, tuN ristendako orri gutxiko argitalpentxoetatik haratago. Hu<3 tsune horri antzeman eta taxuzko lan batekin betetzen ass matzea merezimenduzkoa da, behingoz erdal elebakarzaleei aurrea harturik, lurralde honetako bi eletan eskaini baitzaie hiriko bizilagun eta bisitariei hainbeste maite dituzten ospakizunen gaineko liburua, zabalkunde
|
handiko
uj esku opari izateko moduan diseinatua.
|
|
|
Nafarroan izan dugun lehiaketarik ospetsuena izan zen hura. Diru pribatuek hornituko dute orain sona
|
handia
izateko bidean jarri duten Juan Zelaia saiakera saria. Pamiela etxearen produktua da, euskaldun jendea buruari hazka jarri nahi duena, ile kalpar azpian pentsamendu edo iritzi, analisi edo proposamenik topatzerik bat ote den jakitera emanen diguna.
|
|
|
Obsesio pertsonalei behin betiko kitto emateko ariketa da, mendekantza gupidagabea. Beti ere, tamaina txikiagokoa izanagatik interes
|
handiagokoa
da agian Sanchez Ostizen beraren esku artetik atera den beste lan bat. Hiru liburutto ñimiño (12 zm. luze, 10 zm. zabal) dira, hirurak bat eginik, sasi faksimilean argitaratuak.
|
|
|
Urte askotako utzikeria eta atzerapenaz bat batean ohartu izan balira bezala, agintariek eraikin
|
handi
enblematikoen lasterraldiari heldu diote. Ondare arkitektonikoan inbertitzeko aldia da, hogei bat urtetan, gastua unean uneko ekitaldien antolaketan eta kaxet handiko artisten kontratazioan egin ondoren.
|
|
|
Urte askotako utzikeria eta atzerapenaz bat batean ohartu izan balira bezala, agintariek eraikin handi enblematikoen lasterraldiari heldu diote. Ondare arkitektonikoan inbertitzeko aldia da, hogei bat urtetan, gastua unean uneko ekitaldien antolaketan eta kaxet
|
handiko
artisten kontratazioan egin ondoren. Beste gisa batez ere esan daiteke:
|
|
|
Aldaketa
|
handia
eman da urtebetean nafar gizartearen dinamikan. Eta egia izanik ere zenbait pentsalari artikulistak egina zutela euskararen aurkako erauntsiari koN bertura ideologikoa emateko lana, euskaltzaleen ahalak egiazki ahuldu dituen faktorea beste alde batean ageri da. sEuskaltasunaren izenean joka, hilka, ari dira batzuk.
|
|
|
Nahi ala ez, jarduera horretan ari direnen errokide dira, gara, euskaldunak. Lastre
|
handia
da hori guretzat Nafarroako paraje hauetan. Euskarari ordainarazi nahi diote eta horretan ari dira.
|
|
|
Antzerki talde profesionalak, harrokeria
|
handirik gabe
eta enpresa egitura sortuta, finkatzea lortzen ari dira. Garrantzi handia du bizibide dituzten antzezlanak arrakastatsu suertatzeak, baina, tamalez, ez da beti hala izaten, eta Sarean bertan sarbidea duten antzezlan batzuek ez dituzte aurreikuspenak betetzen.
|
|
|
Antzerki talde profesionalak, harrokeria handirik gabe eta enpresa egitura sortuta, finkatzea lortzen ari dira. Garrantzi
|
handia
du bizibide dituzten antzezlanak arrakastatsu suertatzeak, baina, tamalez, ez da beti hala izaten, eta Sarean bertan sarbidea duten antzezlan batzuek ez dituzte aurreikuspenak betetzen. Era berean, garrantzi handia du erakunde publikoen laguntzak.
|
|
|
Garrantzi handia du bizibide dituzten antzezlanak arrakastatsu suertatzeak, baina, tamalez, ez da beti hala izaten, eta Sarean bertan sarbidea duten antzezlan batzuek ez dituzte aurreikuspenak betetzen. Era berean, garrantzi
|
handia
du erakunde publikoen laguntzak. Nagusia Eusko Jaurlaritzak urtero ematen duena da, Sarea osatuta, dirulaguntzaz gain hainbat antzokitara iritsi ahal izatea bermatzen duena.
|
|
|
Fenomeno bitxia ekarri dio talde profesionalen gorakada eta arrakasta honek aktoreen bizimoduari. Denok dakigu aktoreek emanaldiko izaten dutela irabazpidea, eta gehienetan ez dela oso kopuru
|
handia
izaten. Egia da talde horiek emanaldi kopuru handi samarra bermatzen dutela gehienetan, baina aktoreak milaka kilometro egiten hasi dira askotan emanaldi bakarra eskaini eta berriz ere bueltan etortzeko.
|
|
|
Denok dakigu aktoreek emanaldiko izaten dutela irabazpidea, eta gehienetan ez dela oso kopuru handia izaten. Egia da talde horiek emanaldi kopuru
|
handi
samarra bermatzen dutela gehienetan, baina aktoreak milaka kilometro egiten hasi dira askotan emanaldi bakarra eskaini eta berriz ere bueltan etortzeko. Eta ez dirudi bizimodu horri luze eusteko modurik dagoenik.
|
|
|
Bestalde, antzerki amateurrak ez ditu une gozoak bizi. Tradizio
|
handiko
talde asko aritzen ziren lanean Euskal Herrian, baina gaur egun oso gutxi dira obra berria prestatzen ausartzen direnak. Horren adibide garbia Azpeitiko Antzerki Jaialdia da, antzerki amateurraren berariazko eremua izana, gaur egun ia testimoniala bihurtu da euren parte hartzea eta antzerki talde profesionalek osatzen dute ia guztiz kartelera.
|
|
|
" Izenik gabeko" idazle gero eta gehiagoren liburuak dira aipagarri. Gero eta gazte eta ezezagun gehiagok idazten dituzte kalitatezko lanak, freskotasun
|
handiaz
idatzi ere, eta betiko" behi sakratuek" literatura ona egin dute, maila mantendu nahi izanez gero.
|
|
|
Askotarikoak dira idazleek aukeraturiko gaiak. Iraganak eta historiak presentzia
|
handia
dute oraindik ere, eta baita, nolabait, herrian bizi dugun egoera politikoak ere (askotan zeharka azaldua). Gaiak, ordea, dibertsifikatuz doaz, idazleen jatorria, adina eta erreferente kulturala ugalduz doazen neurri berean.
|
|
|
Sexuak, esaterako, protagonismoa irabazi du gazteagoen artean. Hiriak ere presentzia
|
handiagoa
du euskal literaturan. Idazleak kaletarrak dira, laikoak, gizon eta emakumeak, unibertsitarioak, eleanizdunak, eta munduan zehar askotxo ibilitakoak.
|
|
|
Ikastolakumeak dira 30 urtetik beherako gehienak. Agian hori da berritasun
|
handiena
aurreko belaunaldietakoekin konparatuta.
|
|
|
Ugaritasuna bai, barietatea ere bai, kopuru gero eta
|
handiagoak
, baina non dago kritika. Zeinek lagunduko dio irakurleari lanen baliotasuna neurtzen?
|
|
|
Benetan, alimaleko lana egin dute, bai egoitzako eraberritze lanetan, sbai kanpainako jardueretan eta hau guztia dohaintasun osoz, jakina. Bere euskaltasunari zentzu bat ematen dion gazteria bat da, zinez, Muskildikoa, eta Xiberoko Botzaren egonleku berria ikuskatzerat etorriko zaretenok, muskildiar gazte horien esku hartze oso
|
handiaz
gogoratuko zaretelakoan nago. Bisitaldi horretan erakutsiko dizuete, ziur aski, emanaldiak jendaurrean egiteko gela handia.
|
|
|
Bere euskaltasunari zentzu bat ematen dion gazteria bat da, zinez, Muskildikoa, eta Xiberoko Botzaren egonleku berria ikuskatzerat etorriko zaretenok, muskildiar gazte horien esku hartze oso handiaz gogoratuko zaretelakoan nago. Bisitaldi horretan erakutsiko dizuete, ziur aski, emanaldiak jendaurrean egiteko gela
|
handia
. Hau izango da Xiberoko Botzaren egoitza berriaren ekarpen handienetatik bat, saioak jende aurrean egingo diren gela honek lotura are sendoagoa egingo baitu irratiaren eta haren entzuleen artean.
|
|
|
Bisitaldi horretan erakutsiko dizuete, ziur aski, emanaldiak jendaurrean egiteko gela handia. Hau izango da Xiberoko Botzaren egoitza berriaren ekarpen
|
handienetatik
bat, saioak jende aurrean egingo diren gela honek lotura are sendoagoa egingo baitu irratiaren eta haren entzuleen artean. Entzuleak baino gehiago, azken finean, jarduleak, parte hartzaileak nahi eta merezi baititu Xiberoko Botza bezalako irrati batek. j
|
|
|
Edukiak, beraz, bazekarren bere garramuratxoa. Menturaz, argitalpen harrigarriren bat ere tartean izan zitekeen, titulu
|
handi
mandi baten azpian hutsik eta deus gabe orri zuriak ematen dituzten horietakoa. Agian, gaztelaniaz ezagutu genuen Calendario Zaragozano hura ere, urrundik baino, hur hurretik zuen gure eskuarteko horrek.
|
|
|
Sasoi batean ere, handik etorri ziren Euskal Herria berpizteko gogoak eta grinak. Hiriburua zuen
|
handi
zabal eta langintsua.
|
|
|
Zoritxarrez, norbere doktrinaren postulatuak edo ideologiaren aurriritziak jakintza arlora eramateko tentazioak behin eta berriro errepikatu dira historian zehar. Hortxe ditugu, alde batetik, Galileoren astronomi aurkikuntzen eliz kondena biribila —oraintsu, laurehun urte geroago, Vatikanoak, eskuzabaltasun
|
handia
erakutsiz, hura amnistiatu digun arren— edo Darwinen eboluzio teoriaren gaitzespena, arrazoi bertsuengatik gertatua. Ezagunak dira, halaber, zer nolako hondamen kalteak ekarri zizkioten SESBaren ekonomiari Trofim D. Lysenkok nekazaritzan eta abel hazkuntzan eskala handitan eginiko esperimentuek, mitxurinismoaren urratsei jarraikiz, marxismoaren postulatuak biologiari aplikatuz hobekuntza genetikoak erdietsi nahi izan zituenean.
|
|
|
Urte batzuk lehenago, bere arloko kongresu baterako, aipatu irakasle hori Madrileko unibertsitate batera etorri zen. Bere alaba Salomek, orain dela urte batzuk Euskaltzaindiaren kide urgazle izendatuak, eskatua zion, Espainiako hiriburura egiten zuen bisitaz baliatuz, euskal gramatikaren bat eros ziezaiola, hark gure hizkuntza ikasteko gogoa baitzuen, tipologian haienarekin, georgierarekin alegia, antz
|
handia
du eta. Sinposioan zehar Gabunia jaunak unibertsitate hartako errektorea agurtzera hurbildu eta, paradaz baliatuz, galde egin zion ea Madrilen zein liburu dendatan eros zezakeen euskal gramatika bat.
|
|
|
Eta informazio eta ulerpenik ez horrek oraindik ere bere horretan dirau. Hirurogeita hamarren bukaeran oihartzun
|
handia
eragin zuten prentsan Adolfo Suarez Espainiako orduko lehendakariaren esanek, hots, irrigarria iruditzen zitzaiola, ezinezkoa baitzen, fisika euskaraz irakatsi nahi izatea. Horrek halako eskandalu txikia sorrarazi zuen, eta berehala erantzun zioten gure unibertsitateko irakasle batzuek, irakasgai hori euskaraz aspaldian ematen zihardutenek.
|
|
|
Hortaz, bere garaiko gizarte egoera ikusita, Unamunok —Barojak, Sabino Aranak eta beste anitzen antzera— bere obretan espainiera erabili nahiago izan zuen, hots, hizkuntza jadanik batua eta aurrekoek egokitua, eta ama hizkuntza zuen aldetik, euskara baino hobeki zerabilena, literatur euskara batua sortzen aritu baino. Gaztelaniaren aldeko aukera honek, gainera, irakurle askoz gehiagorengana heltzeko era eskaintzen zien, ezagutza eta ospe
|
handiagoarekin batera
, bai eta, kasu batzuetan, ekonomian eta politikan etekin hobeak lortzeko parada ere.
|
|
|
Denboraren joan etorrian, politika abagune faboragarriagoak heldu zitzaizkigun, demografi hazkuntzarekin batera. Jendea, bestalde, baserritik hirietaratzen hasi zen, ikastolak sortu eta gizarteak gure herriko kultura eta balioez sentiberatasun
|
handiagoa
hartu izan du. Horrek euskara batua ekarri digu, irakaskuntzan, komunikabideetan eta, gaur egun, administrazioan ere gero eta sentitzenago den premiari erantzun nahirik.
|
|
|
Santi Onaindiak argitaraturiko euskal poesiaren antologian haren gabon kanta bat jarri zuen eta han bertso hau irakur daiteke: " Geure euskera baño/ berba ederrago/ ez da gauza ain
|
aundi
/ zelebratuko". Milla euskal olerki eder, Itxaropena Arg., Zarautz, 1954, 676 or. Unamunoren euskararen beste erakusgai bat, halaber," Agur arbola bedeinkatube" artikuluan dugu, 1888.ean Eus kal Erria aldizkarian argitaratua, 299 or.
|
|
|
/ zenburuak berak dioenez, Migel Unamunok bere bizitzan zehar euskararekiko izan zuen, edo, hobeki esan, izan zituen jarrerak jorratzeko asmotan natorkizue. Zer esanik ez, honi buruz lehen ere asko esan eta idatzi da, baina oraindik bazterretan entzun eta irakurri behar izaten ditugunak gogoan izanik, ez dut uste gaizki etorriko zaigunik Bilboko idazle eta filosofo
|
handiak
gure hizkuntzaz adierazi zituenak berriz maiseatzea, haiek testuinguru egokian hobeki ulertzeko.
|
|
|
Izan ere, orain dakigunez, txinera, gaur hizkuntza silababakarren eredua, aurreko garaietan malgukaria izan zen, eta beraz, ustezko igobide itzulezin hura oinarririk gabeko aurriritzi hutsa besterik ez zen. Beste muturrera joanik, autore batzuek diotenez, gaurko ingelesak, jatorriz malgukaria izanda, gero eta joera
|
handiagoa
dauka silababakartasunera.
|
|
|
Begiak edertasunaren graduak dira, eta edozein izan liteke kalitatea:
|
handiak
izatea, txikiak izatea, beltzak izatea, argiak izatea, alaiak izatea, tristeak izatea... Ez al zuen jabearen begiak gizentzen behia?
|
|
|
Berariaz eginiko itsuskeria da hau, umore beltzeko tanta bat. Halako ugari ageri dira J.A. Artzeren lehen aroan, onustea eta zurrunkeria kolpatzeko probokazioak diren lizun zikin eginiko poemekin batera, egituraz oso sotilak diren zenbait testu laburretan isuritako lirikotasunarekin kontraste
|
handia
egiten dutenak. Horixe zekarren Artzek bere lehen liburuan, baina ez gintuen horrengatik hainbeste harrotu euskaldunok —literaturzaleok zein euskaltzaleok— Isturitzetik Tolosan barru hark.
|
|
|
Gizarte materialista honetan ez etsitzeko ahalegin poetikoa da bere azken obra ere, salmodia kutsuko hegalditan antolatua. Poetak ez du galdu, haatik, hitzaren alderdi guztiak ustiatzeko talentua, baina orain joko haiek zama semantiko
|
handiagoa
dute, eta esan liteke adieraren arabera antolatzen direla. Lehen zeukan espazioaren eta soinuaren ardura berberaz, orain Artze abiatua da formaren liberaziotik barnearen liberaziora.
|
|
|
Koloreak, hotsak, dastak, usainak, ukituak... hau da, naturaren ñabardura guztiak izendatzeko ahalmena daukan poeta dugu Perurena. Halako jakinduriaz non esan bailiteke gure ruralismo guztiak deskubritu ezin izan zuen Naturaren kantore
|
handi
bat dugula bere obra. Ez ordea jarrera ideologiko edo aldeaurreko hautu baten ondorioz; ez dugu haren lanetan deus aurkituko elaborazio hutsez egina, dena ematen zaigu lehenagoko hausnartze zuhur baten ostean —hitzaren adiera jatorrean," auzmartze" baten ostean, berak esanen lukeen gisan—, Perurena zentzumenen poeta delako lehenik:
|
|
|
Apaingarria, ederra bada ere, askotan ez baita adierazkorra, aitzitik, kutsatzailea da. Estrofatik bertso librera egin zuenean, Juan Mari Lekuonak mantendu egin zuen aldizkako errima bat, eragin
|
handia
zeukana hala erritmoan nola tonuan, sententzia biribiltzeko; baina geroago poema multzoen errematerako kopletan eta zirkunstantziazko bertsoetan baino ez zuen erabili(" Liburuen karroxa"). Puntua estrofa klasikoetara ekarrita herri poesiaren baliabideak eta haren zama ironikoa erabiltzeko duen trebetasuna nabarmendu zen; bestetik, bertso librea puntuaz osoro biluzita bere poemak kontzeptualki guztiz zehatzak bilakatu ziren, eta hau salbuespena da lirikan.
|
|
|
Baina paradoxa bada ere, otsoen anaia egiten da. Pudore
|
handi
bat dago, ene aburuz, Montoiaren poesiaren funtsean, gainez egin ez diezaion gorde egiten duen lurreko kondenatuekiko elkartasun handi bat, arauak eder deklaratu duen ororen gorrotoa delako berea.
|
|
|
Baina paradoxa bada ere, otsoen anaia egiten da. Pudore handi bat dago, ene aburuz, Montoiaren poesiaren funtsean, gainez egin ez diezaion gorde egiten duen lurreko kondenatuekiko elkartasun
|
handi
bat, arauak eder deklaratu duen ororen gorrotoa delako berea.
|
|
|
beste poeta bat. Badakit Rikardo Arregik ezagutzen zuela Montoiaren lana, eta ez bera bezala gasteiztarra delako, baizik eta hura bezala irakurle
|
handia
delako. Arregi oso kontzientea da malkoa, alegia, lirika, oso landua dagoela, gai eternalek —heriotzak, maitasunak, maitasun ezak... — eragindako komunleku handi bat besterik ez dela.
|
|
|
Badakit Rikardo Arregik ezagutzen zuela Montoiaren lana, eta ez bera bezala gasteiztarra delako, baizik eta hura bezala irakurle handia delako. Arregi oso kontzientea da malkoa, alegia, lirika, oso landua dagoela, gai eternalek —heriotzak, maitasunak, maitasun ezak... — eragindako komunleku
|
handi
bat besterik ez dela. " Ezer berririk ez dago" esaten digu poema batean, eta hala ere ez da isiltzen, jarraitu egiten du" baina kristalaren bestaldean ikusiriko itsaso eta zerua/ ez dira engoitik berdinak" esateko.
|
|
|
Horregatik gainditzen du kultismoa, horregatik ez da apaingarri hutsa ageri duen dotorezia. Bere aipu ugariak ez dira sortzaile
|
handiek
daukaten elementu arrotzen asimilatzeko ahalmena besterik, Parthenon beldurgarria Altubeko lainoak biltzen du, Sarajevoko muinoek inguratzen dute bere Gasteiz, Ponpeian amaitzen du Zapateria kaletik barrena... Hori, besteak beste, zeharbidez eta berak duen manera finean, gure historiaren zekena kritikatzeko modua da.
|
|
|
Egia da" Zazpiak Bat" izeneko poema egin zuela, egia da semeari aizkora eskuan hartu eta indarka hasteko esaten diola galdutako foruei eginikoan, baina funtsean ez du beste Euskal Herria bat amesten, eta ez da zapaldu bat, subjektiboki. Orixe zapaldu
|
handi
bat da, ezin du malenkonian aterbetu, atzean uzten duena herri baten suntsimendua izan da, eta urteetako alferrikako lan bat, maila pertsonalean. Bi polo horien artean," Amerikako pampetan" eta" Amate baten itzalpean" poemek hartzen duten mende erdi horretan eta biek ere ordezkatzen duten jarrera guztiz kontrajarri horien artean kokatzen da, nolabait, exilioko poesia.
|
|
|
Poema horretan neke
|
handirik gabe
atzematen ditugu Lizardiren eraginak poesiaren pertsonifikazioan eta aditz trinkoen erabileran, berbarako, baina batez ere poetak begiak lauso, malkotan edukitzeak, dakarkigu Lizardi akordura. Bai, sentimentalkeria hori ere Lizardiri zor dio gure poesiak, eta poeta berez malkontzi hutsa delako usteak baluke arrazoirik Salbatore Mitxelenaren formula eder hura irakurrita," zeinen ederra den olerkaritza/ biotzak min duenean!".
|
|
|
Derrotaren kontzientzia honek ez garamatza ordea malkokeriara: poetak askatasun egarri
|
handi
batean kantatzen du" hegoak ebaki banizkio...". Hain zuzen," txoriñoak kaiolan tristerik du kantatzen..." horren ondorio eta erreakzio dugu, poeta ez baitago jadanik kaiolan, ez da identifikatzen ez zuhaitzarekin, ez langile erahildurekin, ez zakurrarekin, kanpotik ari da —derrotatua baina biktimismorik gabe— eta gorazarre egiten dio eroriari, hari zuzentzen zaio, memorian jasotzen du, bere poesia ez baita lanturako, malkoa isuriko duen arren.
|
|
|
Lizardik urrunean entzunarazten digun zerra hotsak zirrara sentimental batez durduzatzen gaitu, zerrautsak errautsa ekarki gogora... Arestik ez digu zerraren hotsa entzunarazten, trontzalarien biraoak baizik,
|
handik
Anton, hemendik Gilen, biak berdin madarikatzen... Eta eszena horren aurrean, Lizardiren kontenplazioa ukatzen du Arestik, ikusle pasibo izatetik poemaren zati izatera ematen du urrats poetak, enborraren izariak hartzen ditu okerbidearen handia neurtzeko.
|
|
|
Arestik ez digu zerraren hotsa entzunarazten, trontzalarien biraoak baizik, handik Anton, hemendik Gilen, biak berdin madarikatzen... Eta eszena horren aurrean, Lizardiren kontenplazioa ukatzen du Arestik, ikusle pasibo izatetik poemaren zati izatera ematen du urrats poetak, enborraren izariak hartzen ditu okerbidearen
|
handia
neurtzeko. Pauso horretan, sinbolismotik errealismora dagoen aldea iragaten du euskal poesiak, mende honetan gure poesiak ezagutu dituen iraultzetarik bat ekarriz.
|
|
|
Neurtzerakoan antiojuak bustitzen zitzaizkiola esaten digu poetak. Negar egiten duela ulertzen dut nik, gizonaren ahuleziaren eta lanaren
|
handiaren
arteko desorekak amorratuta, inpotentziak gainez eginda. Malkoa isurtzen zaion aldi bakarra du ia bere obra osoan, eta zeharbidez aitortzen digu, ahalke da, ez du lirikotasun merkea egin nahi edo sentimentalkeria baliatu.
|
|
|
Obra laburreko poeta dugun arren, Rikardo Arregik larderia
|
handiz
eraiki du kanon propio bat. Bere bigarren liburuan ni pertsonalak presentzia handia hartu du, eta gure egunerokoaren detaile arruntak txertatzen dizkio mundu mitikoari, indar handiko kontrastetan.
|
|
|
Obra laburreko poeta dugun arren, Rikardo Arregik larderia handiz eraiki du kanon propio bat. Bere bigarren liburuan ni pertsonalak presentzia
|
handia
hartu du, eta gure egunerokoaren detaile arruntak txertatzen dizkio mundu mitikoari, indar handiko kontrastetan.
|
|
|
Obra laburreko poeta dugun arren, Rikardo Arregik larderia handiz eraiki du kanon propio bat. Bere bigarren liburuan ni pertsonalak presentzia handia hartu du, eta gure egunerokoaren detaile arruntak txertatzen dizkio mundu mitikoari, indar
|
handiko
kontrastetan.
|
|
|
Lizardik malko poetiko asko isuri zituen, eta onartu dugu noski denak ez zirela" ari dut negarra" esan beharrerainoko faltsuak izan. Maitearen heriotza, esaterako, gai" poetikoa" izanagatik, semearenean ez bezala esperientzia errealean oinarririk ez zeukana, oso trataera desberdinez aurkezten digu" Mattasunaren illetea" n edo" Etxeko kea" n; amonarena lantzen duenean berriz, alde
|
handia
dago" Amona" izeneko hartatik" Biotzean min dut" ezagunera:
|
|
|
" Aingura bota dut Arratsaldean/ Oina ezarri dut Udazkenean." Iruditeria mailako lorpenok, alabaina, ez zuten poeta errazkerian mugatu. Orixek aholkatu moduan beti goragoko asmoz, bere poemek gero eta distira partzial gutiago dute, metafora baliabide tekniko bezala ulertzetik poema bera metafora
|
handi
bat bezala lantzera jo baitzuen, amonaren heriotzaren trataerak, adibidez, frogatzen duen bezala: " Biotzean min dut" eresitik" Asaba zarren baratza" eta are" Euskal Pizkundea" poema sinbolikoetara dagoen aldeak adierazten du poetaren eboluzioa.
|
|
|
Nik bisitatu nuenean, urria ongi aurrera ordurako, Euskal Herriko kostaldeak tarteka, udazkenetan, eman ohi dizkigun lainoz zipriztindutako zeru urdina nagusitu zen, eta hankapeko belardian nabaria zen freskura, eta gorriaren gama pil pilean zegoen aurretik izandako berdea arboletako hostoetatik desagertzen ari zen bitartean. Eta hantxe zeuden Chillidaren eskultura
|
handiak
, beti han egon balira bezala, betiko han baleude bezala, euren tokia, artistak sortu zituenetik, hura izan balitz bezala, eta orain arte esanahi osoa erakusteko gauza izan ez balira bezala. Ez nuen patrikako CD horietako bat eraman, Johann Sebastian Bachen laugarrensuit e a —Csaba Onzcayren celloak joa, esate baterako— aldi berean entzun ahal izateko, baina beharbada komenigarria izango litzateke artistaren sorkuntzan hainbesteko garrantzia izan omen duen musikaz laguntzea Chillida lekura egindako bisita.
|
|
|
Artearen balioaz behin baino gehiagotan aritu gara orrialde hauetan, artearen balioaz baino gehiago artearen definizioaz ere bai, beti ere hitz
|
handi
hauek jakitunen esku uzteko, eta artea bera definitzea lan nekeza dela esateko.
|
|
|
Esate baterako, guk aurrehistoriako artelantzat dauzkagun leize zuloetako marrazkien kasuan, biharamuneko ehizan zortea edo abilezia lagun izan zitezen balio zuen animalien figurak paretean marrazteak. Baina artearen balio instrumental hori atzean gelditu eta artelana berezko balioa hartuz joan bada ere —gaur egungo ia balio absolutua iritsi arte—, artearen instrumentalizazioak gero eta indar gehiago hartu du, indar ideologiko
|
handiagoa
, zehazki esateko. Gaur, artea ez da artea bakarrik, ideologiak taxutu eta molda ditzakeen instrumentua ere bada.
|
|
|
Horrek ezin gaitzake eraman, hala ere —eta pentsamendu bakarraren sareetan erortzeko arriskua espreski uxatu nahian—, udazken honen hasieran Euskal Herrian gertakari
|
haundia
izan dena ezkutatzera, edota garrantzi izpirik kentzera Eduardo Chillidak Hernaniko Zabalaga baserrian museo bizia zabaltzeari.
|
|
|
Chillida oraindik bizirik dago, eta ez da bera desagertu arte itxaron behar izan, bere lana guztion esku uzteko, berak Bachen musika adina maite duen baserri horretan. Baina balio positibo horrekin batera, kezkatu egin nau Chillidaren museoa zabaltzeak sortu duen oihartzun mediatiko ikaragarrian, bere obraren inguruko debate
|
handirik
ikusi ez izanak. Niri ere gustatzen zait Chillidaren lana, beste askori bezala, baina aho bakar batek hitz egin du Chillidaren lanaren inguruan aste guztiotan, eta faltan bota dut orain hamarkada batzuk Jorge Oteizarekin sortutako tirabira, haserre eta eztabaidak gaur egun berpiztu ez izana, ez Oteizarekin —ez zuten eta alferrik elkar besarkatu bi artistek, lehenagoko gorabeherak atzean utzi izanaren sinbolo gisa— baina bai Chillidaren obrak dituen kritiko gogorrekin, baditu eta.
|
|
|
Beanen larruan sentitzen den pasarteraino). Kazetaritza lana literaturarekin uztartzen duen liburu honek berdin biltzen ditu bere orrietara Caracasko egunkarietako kontaktu orrialdeetako iragarki xelebreak nahiz titular
|
handiak
. Aristi erreportaietan trebatutako idazlea da, eta ironiaren irazitik pasata damaigu oraingoan ere Venezuelako bere ikuspegi guztiz pertsonalaren berri:
|
|
|
Euskal editoreek, ikasliburuei ezarri zaien beherapen librea gainerako liburuetara hedatuko ote den susmoa dute eta horrek liburuaren zirkuitu naturala birrintzea ekarriko duela adierazi du Jorge Gimenez, Euskal Editoreen Elkarteko lehendakariak: " txikiak desagertu eta saltoki
|
handiek
merkatua euren salmenten arabera kontrolatuko dute, errentagarritasun murritzeko liburuen argitalpena kolokan jarriz". Saiakera eta poesia berriro ere kaltetu.
|
|
|
Erregaiekin gertatu den gauza bera gerta omen daiteke liburuekin ere: hasieran prezioak jaitsi ondoren epe ertainera garestitu egingo dira liburuak, oligopolioa sortu eta enpresa
|
handiek
erabakiko baitute prezioen politika. Liburua beti izan da erregai aproposa, izan ere.
|
|
|
Zibernautak gehien interesatzen zaizkion informazioak irakurtzen ditu, berriketa guneetan edo eztabaida foroetan sartzen da, irakurleen lehentasunak ikertzeko erabiltzen diren bozketetan parte hartzen du, denda birtualetan nahi dituen produktuak aukera ditzake eta, horrez gain, posta elektronikoaren bitartez erredakziora helaraz ditzake bere iritziak nahiz iradokizunak, baliabide honek daukan berehalakotasunaz baliatuz. Egunkari hauek guztiek on line prozesua garatzen duten heinean, bertan sortzen den feedback aberasgarriak gero eta komunikazio maila
|
handiagoa
lortzen du.
|
|
|
Datu base baten bitartez etxebizitza bat aurki daiteke, aurretik definiturik dauden bilaketa eremuak erabiliz. Zerbitzu hau informazio inmobiliarioa eskaintzen hasi zen eta
|
handik
gutxira enpleguaren eta motorraren arloetara ere zabaldu zen.
|
|
|
Azpimarratzekoa da Grupo Correo aurrera eramaten ari den ekimena bere egunkari guztiak sarean ager daitezen, eta kalitate maila
|
handiarekin
gainera. Zalantzarik gabe, webgune hauen guztien produktu izarra hiri edo herrietako informazioa da, tokian tokiko berriak, alegia.
|
|
|
EGMk 1999ko martxoan plazaratutako datuen arabera, azpimarra daiteke zibernautaren profilak ez duela zerikusirik betidanik ezagutu dugun prentsa irakurlearenarekin: Internetekoa gazteagoa da, maila ekonomiko
|
handiagoa
du, Autonomia Erkidego batzuetan kokaturik dago eta eremu hauek ez dira prentsa idatzia gehien kontsumitzen dutenak. Horrela ulertzen da betiko prentsaren eta digitalaren artean kasu batzuetan agertzen den elkarrekikotasun eza irakurleen kopuruari dagokionean.
|
|
|
HTML lengoaiak eskaintzen dituen lotura hipertestualak, orain dela urte gutxira arte pentsaezinak ziren aukerak ematen ditu. Hau dela eta, behin eta berriz entzun dugun" egunkari pertsonalizatuari" buruzko leloak inoiz baino gaurkotasun
|
handiagoa
hartzen du eta beste dimentsio berri batean sartzen da. Orain, nabegatzaileak berak aukera dezake bere albiste zerbitzu propioa, webgunearen eskaintza sorta bere nahien arabera diseinatu eta gero.
|
|
|
CD ROMean egindako bildumak alde batean uzten baditugu, kazetaritza elektronikoa ez da orain dela gutxira arte aintzat hartu egunkarien idazgeletan. Interneten hedapenarekin kazetaritza elektronikoak berpizkunde
|
handia
ezagutu du. World Wide Web edo munduko amaraun handiaren garapena Timothy Berners Lee britainiarra eta
|
|
|
Interneten hedapenarekin kazetaritza elektronikoak berpizkunde handia ezagutu du. World Wide Web edo munduko amaraun
|
handiaren
garapena Timothy Berners Lee britainiarra eta
|
|
|
Bestalde, aipatzekoa da Estatu espainiarreko 81 egunkari digital horietatik herenak bakarrik, 27 alegia, daudela OJDren kontrolpean. Eta hauen artean El Pas da bisita gehien jasotzen duena (92.281 kontsulta/ egunean); bigarren postuan, eta alde
|
handiarekin
, El Mundo dago (41.079 k/ e) eta hirugarreneanMarcakirol egunkaria (29.286 k/ e).
|
|
|
Momentuz dirua irabazten dutenak balio erantsi
|
handia
eskaintzen dutenak dira. Balio erantsi hau normalean ekonomikoa da, adibidez Burtsaren informazioa zuzenean, edo paperean aurkitzen ez diren beste zerbitzu batzuk (No ticias de la Comunicacion, 178 zb., 30 or.).
|
|
|
Egunkari gehienak 50 milioi hasi gara jasotzen Interneteko publizitateari esker. Hala ere, horrek ez du esan nahi edizio elektronikoekin dirua irabazten ari denik, sortutako gastuak diru sarrerak baino
|
handiagoak
direlako (Noticias de la Comunicacion, 178 zb., 30 or.).
|
|
|
Estatu Batuetan Los Angeles Times, Chicago Tribune, Washington Post edo Knight Ridder taldeko egunkariak hasi dira esparru berri hau jorratzen. Egia esan, iragarki sailkatuen arloan Internetek izan dezakeen eragin
|
handiak
ondoeza zabaldu du egunkari" klasikoen" arduradun ekonomikoen artean. Bernardo Daz Nostyk adierazten duenez, Badago faktore ekonomiko garrantzitsu bat komunikabide inprimatuak Interneterantz bultzatzeko.
|
|
|
Hilzorian dagoen kultura bat berpizteko, eta hauxe da hemen hartzen dugun jarrera, estatuak bere neutraltasuna alboratu luke. Kultura bi (edo gehiago) lurralde berean elkarren ondoan edota elkarrekin nahastuta daudenean —guztiak legedian berdin babesturik daudela suposatuz, asko suposatzea dena—, hezkuntza elebiduna izateko eskubideak bermaturik egon luke, hala nola administrazioaren edozein sailekiko harremanak hiritarrak aukeratzen duen hizkuntzan burutzeko, gure eguneroko bizitzan eragin
|
handia
duten bi arlo baino ez aipatzearren. Eskakizun hauek autoritateak" ekintza positiboa" delako neurri multzo bat onartzera eraman ditzakete.
|
|
|
6 Kulturak berez baliotsuak direlako (ikuspuntu esentzialistatzat jo dezakegun ikuspegia, alegia) edota esanguratsu diren bizimodu ezberdinetara sarbidea eskaintzen dutelako (ikuspegi instrumental bezala bataiatu daitekeen ikuspegia), garrantzi
|
handiko
auzia bada ere, idazki honetan jorratuko ez dugun gaia da.
|
|
|
Liberalek, beraien defentsan, beraiek ez dutela tesi soziala inolaz ere ukatzen esaten dute. Beraiek ere gizakiek txertaturik daudeneko komunitate eta egitura kulturalarekiko lotura estua daukatela aitortzen dute, ezinezkoa baita zentzudunak eta esanguratsuak diren aukerak ulertzea, neurri
|
handi
batean, ingurune soziokulturala aintzat hartu gabe. Liberalak eta bere kritikoak bat badatoz tesi sozialarekin, zertan datza orduan haien arteko desadostasuna?
|
|
|
Laburbilduz, orain arte honako argudio hauek garatu ditugu: ...ere ikuskera partikularra inposatu behar ez dielarik; 2) hemendik ondorioztatzen da estatuak politika antiperfekzionista bat jarraitu behar duela, politika mota hori bermatzeko bizimodu onen aniztasunaren aurrean neutraltasunez jokatu behar duelarik; 3) gizabanakoa benetan autodetermina dadin, berau inguratzen dueneko ingurune kulturala babestu beharra dago, ingurune horrek eskaintzen baitio, hein
|
handi
batean, desiragarri eta gaitzesgarri diren bizimodu onen ikuskera.
|
|
|
Nazioarteko Harremanen ikuspegitik begiratuta balio
|
handia
eman behar zaio lehen Eusko Jaurlaritzaren sorrerari (1936an), hori izan zen-eta kanpo jardueraren urrats kualitatibo nagusia. Instituzio mailako jarduera bati ekin zitzaion, Jaurlaritzaren inguruan.
|
|
|
10) Nazioarteko jarduera: aipatutako adierazle guztiek zentzu
|
handiagoa
dute elkarturik interpretatzen baditugu. Horrez gain, lehenengo Eusko Jaurlaritzaren jokabidea modu espezifikoan baloratzeko beste bi adierazle eransten dira:
|
|
|
2) Kanpo jardueraren bultzada eta garapen nabarmenak: 1910eko hamarkadaren bigarren erdian eta 1920ko hamarkadaren hasieran aurrerapauso
|
handiak
eman ziren kanpo jarduera mailan, Lehen Mundu Gerraren eta gerraren ondoko gertaeren eraginez. Buruzagi nazionalistak kanpora jotzeko beharraz jabetu ziren; horrek ahalegin teorikoak ekarri zituen berekin, eta ahalegin horiek zenbait ekimenetan islatu ziren.
|
|
|
Eskemaren adierazle batzuk osaturik daude dagoeneko, eta beste batzuk agertzen hasten dira. Kanpo jardueraren eredua, gabeziak eta mugak izan arren, osatuta dago hein
|
handi
batean (5 kapitulua," Kanpo jarduera fase postaranistan II.(): euskal arazoa nazioarteko mailara eramateko lehen ahaleginak").
|
|
|
Horrek guztiak emaitza erabakigarri bat ekarri zuen: nazioarteko jardueraren mailak, betetako eginkizunek, antolakuntza egiturak, gauzatutako harremanek, zabaldutako ordezkaritzek (ofizialak zein ofiziosoak), egindako propagandak... euskal nazionalismoak —mugimendu politiko bezala— ordura arte lortutakoa baino garrantzi eta hedadura praktiko
|
handiagoa
izan zuten.
|
|
|
Revista de Estudios Va sc os (lehenengo urteanGernika Eusko Jakintza izenburuarekin batera), eta EuskoFolklore. Real Sociedad Vascongada de Amigos del Pas. Biak oso maila intelektual
|
handikoak
ziren, kolaboratzen zuten idazleen izenak ikustean susma daitekeen bezala: Violet Alford, Severo de Altube, Isidoro de Fagoaga, Ramiro Arrue, Louis Dassance, Jean Elissalde, Pierre Lhande, Pierre Lafitte, Nicolas Ormaetxea, Ramon d’Erze, Justo Garate, Georges Lacombe, Rene Lacombe, Manuel de la Sota, Rene Lafon...
|
|
|
Euzko Gogoa ren kasuan, Gernik a-ren ean esaten genuenaren antzekoa aipa daiteke. Aldizkari hori ahalegin
|
handi
baten adibidea izan zen, Zaitegirena alegia, sarritan behar den bezala gehiegi goratu ez dena. Hedabide txiki horretatik asmo handiko proiektua aurrera eramaten saiatu zen, gure hizkuntzari beste kultura maila emateko nahiarekin.
|
|
|
Aldizkari hori ahalegin handi baten adibidea izan zen, Zaitegirena alegia, sarritan behar den bezala gehiegi goratu ez dena. Hedabide txiki horretatik asmo
|
handiko
proiektua aurrera eramaten saiatu zen, gure hizkuntzari beste kultura maila emateko nahiarekin. Euzko Gogoa ren kasuan, ipar nagusiak filosofia, hizkuntza eta literatura klasikoak izan ziren, agian elitistegiak ziren oinarrietatik abiatuta.
|
|
|
unibertsitaterik gabe, euskararen irakaskuntza erabat baztertuta, populazio euskaldun gehiena analfabetismoan murgilduta, Euzko Gogoa ren bidea intelektual talde txiki batena izan zen, apenas ondorioak jaso zituena. Gaur egun, urteak igaro ondoren, aldizkari honekin oraindik ordaindu gabeko zor
|
handi
bat dugu, mitikoa bihurtu den izengoitia inoiz ez baita berriro ere berrargitaratu eta publikazio osoa eskuratzea zaila baita.
|
|
|
Kolaboratzaileen artean, beste aldetik, Jose Maria Lasarte, Pedro Beitia eta Joseba Rezola zeuden. Orrialde haietan, balio historiko eta soziologiko
|
handiko
informazioa aurki dezakegu, ezen Euskal Herriarekin lotura zuten albisteak zehaztasun guztiekin jasotzen baitzituzten. Normalean, hiru atal bereizten ziren buletinean:
|
|
|
Kezka nagusia, gure herriak sufritzen zuen errepresioa izaten zen eta baita Erregimeneko ustelkeriari buruzko datuak ere, hots, salaketa politikoa. Baina edukiak balore
|
handikoak
baziren ere, inpresio tresnak, ostera, oso eskasak ziren:
|
|
|
Orain arte esandakoa lau hitzetan nola hala laburtzeko, esan daiteke 1936 gerraren erbestean argitaratu ziren aldizkarien kopurua sarritan pentsatzen dena baino
|
handiago
dela, eta horiek, orokorrean, zirkunstantzia haiek kontuan hartuta, duintasun handikoak izan zirela. Europan argitaratutakoen artean azpimarratzekoak dira bereziki lau goiburuak:
|
|
|
Orain arte esandakoa lau hitzetan nola hala laburtzeko, esan daiteke 1936 gerraren erbestean argitaratu ziren aldizkarien kopurua sarritan pentsatzen dena baino handiago dela, eta horiek, orokorrean, zirkunstantzia haiek kontuan hartuta, duintasun
|
handikoak
izan zirela. Europan argitaratutakoen artean azpimarratzekoak dira bereziki lau goiburuak:
|
|
|
Euzko Enda, Euzko Deya, Ge rn ikaeta Euzko Gogoa. Hauetan, lehen eskuko informazio iturri aberatsa eta balio
|
handiko
testimonioak eta lanak aurki ditzakegu, nahiz eta oraindik gutxi baloratuta eta aztertuta izan. Dena dela, Franco hil ondoren, horietatik lehen etapako Euzko Deya eta Gernika berrargitaratu direla esan beharra dago.
|
|
|
Eta, gainera, oraindik garai horietako testigu asko bizirik zeuden bitartean gertatu da hori, sarritan lehen eskuko testigantzak eskuratzeko aukera zegoenean. Dudarik gabe, ahanztura honekin gure ondare kultural eta historikoari ez diogu mesede
|
handirik
egiten, baina, zoritxarrez, hori bide da gaur egungo giza dinamika, eta beraz, horren aurka ezer gutxi egin ahal dugu orrialde hauetatik. j
|
|
|
Aldizkariaren bigarren zenbakia 1948an agertu zen, behin 1946an Picavea hil eta gero. Lan horren ardura nagusia, hasierako lau zenbakietan, Juan Thalamas Labandibarren eskuetan gelditu zen hein
|
handi
batean; bosgarren zenbakitik aurrera, aldiz, kezka hori Isidoro de Fagoagak jaso zuen, abeslari eta idazle beratar hori Argentinatik itzuli ondoren. Zenbaki horretan, argitaratzaileek oso garbi uzten zuten, gizazaletasuna eta aniztasuna errebindikatuz, lehenengo aitzindariaren jarraitzaileak izateko borondate sutsua zutela.
|
|
|
Artikulu gehienak gazteleraz idatzita zeuden, nahiz eta batzuk euskaraz zein frantsesez ere agertu izan. Argitalpen honen aldizkakotasuna oso irregularra izan zen, neurri
|
handi
batean azkenean publikazioaren arduradun nagusia izan zen Isidoro de Fagoagaren bizitzaren aldaketen ondorioz. Horrela, 1951n, Fagoagak Argentinara joan behar izan zuenean, aldizkaria Buenos Airesen hasi zen argitaratzen, jakina, ideologikoki edo estetikoki aldaketa handirik sufritu gabe.
|
|
|
Argitalpen honen aldizkakotasuna oso irregularra izan zen, neurri handi batean azkenean publikazioaren arduradun nagusia izan zen Isidoro de Fagoagaren bizitzaren aldaketen ondorioz. Horrela, 1951n, Fagoagak Argentinara joan behar izan zuenean, aldizkaria Buenos Airesen hasi zen argitaratzen, jakina, ideologikoki edo estetikoki aldaketa
|
handirik
sufritu gabe.
|
|
|
Kolaboratzaileen kopurua oso
|
handia
zen; aipatutako bi fundatzaileak izan zirenekin batera, izen handiko pertsonak ditugu: Lopez de Mendizabal, Inazio Eizmendi, Victor Ruiz Añibarro, Justo GarateOlars o, Miguel Astiz
|
|
|
Kolaboratzaileen kopurua oso handia zen; aipatutako bi fundatzaileak izan zirenekin batera, izen
|
handiko
pertsonak ditugu: Lopez de Mendizabal, Inazio Eizmendi, Victor Ruiz Añibarro, Justo GarateOlars o, Miguel Astiz
|
|
|
Behin baino gehiagotan Euskal Herritik at eginiko lanak betirako galdu dira, eta hori gertatu ez denean, bigarren mailako ekimen bezala gogoratu dira, balio gutxiko lan boluntarista baten emaitza kaskar bezala. Errealitatea ez da hori izan, eta askotan, balio
|
handiko
ekimenak estatu desberdinetan sakabanatuta gelditu izan dira. Produkzio horren barruan, esan daiteke batik bat aldizkariak direla gehienbat oraingo ahanzturaren beste erbeste horretan erori direnak.
|
|
|
Jakina denez, horien artean militarrek begi onez ikusten ez zituzten intelektual eta artista asko zeuden, besteak beste, Pio Baroja, Rafael Picavea, Isidoro de Fagoaga edo Jose Miguel de Barandiaranen mailako pertsonalitateak. Horrelako kolektiboen garrantzia azaltzeko, esan daiteke, ihes egiten zutenen artean hainbeste kazetari zeudenez, 1939 urtean Donibane Lohizuneko Argizabal baitan ospe
|
handia
lortuko zuen" kazetarien errepublika" deritzona sortu zela, hau da, hedabideekin lotura zuzena zeukaten zenbait pertsonek antolatutakoa.
|
|
|
1936ko udan, garrantzi
|
handiko
euskal pertsonalitate bat heldu zen Parisera: Rafael Picavea, kazetaria eta Madrilgo Gorteetan EAJren diputatua izandakoa.
|
|
|
Baieztapen honek, frantsesez eta, neurri apalago batean, ingelesez argitaratzen ziren artikuluen kopuru garrantzitsua,
|
handiagoa
gerraren aurreratzearekin, argitzen du.
|
|
|
lehenengo orrialdean uneko berri politiko eta sozialak jasotzen ziren eta, barruan, sail desberdin batzuk(" Baiona’tik"," Naskaldiya"," Hojeando la prensa adversa"), komentarioak, erreportaiak, iritzi artikuluak, hemeroteka, publizitatea. Aipatzekoa da egitura honek antz
|
handia
gordetzen zuela 1937an zehar Bilbon argitaratu zen Eguna kazetariak izan zuen antolaketarekin.
|