|
2003
|
|
|
KontuadageroetabiziagoaeginzitzaidalaAldudekomedikuaren, arrazoiak? ...ruaklerroenarteanostendutadaroatzanbenenoetariko bat, PiarresLafitte ondotxojabetuzenez.Bai, Aldudekomedikua HaeckeletaNietzsche bezalako batzuenliburukhiretserilotuzen, etaelizarenmoralakuestionatzeazgainzer eta eboluzionismoa sartunahiizanzueneuskararenmundura, kontrabandozizan arren.Horretazkonturatzea erabakigarri suertatuzitzaidan: JeanEtxepare une horretaraarteidazlelaikobatizanzen niretzat,
|
hau
da, euskalabifaunakoraraavis deigarrietainteresgarri bat; ostera, nirepredilektoabihurtuzueneboluzioaren zabalkundeanjardunzuelajakiteak.Unehorretatikaurreragogobiziaedukiizan dut, idazleazbestaldegizonaulertzeko, etabaigizonhorreninguruaere.
|
|
|
...nbakotasunaadieraztendubereetimologian, etahortiketorri dirafrantsesezeta gaztelaniazerabilidirenédentésetadesdentadosterminoak, ingelesez edentatesizendatubadiraere.Alabaina, benetanhaginbakoakinurrijaleetapangolinakdirasoilik, eta, horrela, gaztelaniazkoliburubatzuetanbereizitaikusikodituzudesdentadosetamaldentados direlakoak.Horrelako izendapenakgorabehera, armadiloerraldoiakehunbathaginditu,
|
hau
da, ugaztungehienekbainogehiago.
|
|
|
Tartehorretansuertatuziren, bada, Etxepareanaiak, etafortunaegin.Dirudienez, 1860rako, alhagunebihurtuzen, BuenosAirestik50 60legoatako erradioan zegoenazaleraosoa, etahainbesteardibazkatzenzen, nonhigadura arazolarriakagertubaitziren.Hamarkoiztueginzen baiardiensalneurriaetabai alhaguneena ere. Dirutza handiakeginziren, iainolako inbertsiorik gabeetaadministrazio zailtasunik gabe.Izan ere, lurrareneta artaldeen jabeek artzaineidirutan ordaindubeharrean, artaldeak erdibanauztenzizkieten,
|
hau
da, artzainarentzatizatenzirenbaiartilearenerdiaetabaibildotsenerdia; kontratuakamaitutakoan, artzainekberenartaldelortuberriekinlautxakurtxikitan alokatutakolurraldeetarajotzenzuten, eta, zeresanikez, urteenjoan etorrianlurrak erostenzituzten, etamilakaardirenjabezirenbihurtzen.
|
|
|
MañexXabaño() Aldudenjaiozen, Migelartzainaetxean.Hamazazpi urterekinUruguaikoosaba batenganajozuen, etahan arituzenlehenago saladero modura (gazitegikolangilea) etaosteanabeltzaintzanetabestelakonegozioetan.Lasterbatuzitzaion Mixelanaiagaztea.Biok bateraitzulizirenAldudera1878an, eta, halaber, egun bereanesposatuziren, Mañex, Xotroenekoalaba premuarekin. Marianne Etxarren()?, eta Mixel, Auzkikoarekin.Sei seme alaba edukizituen, hirumutikoetahiruneskato.Herrikoalkateaizanzen1885 1898tartean. Bestalde, Aldudekoemigrazio agenteetarikobatizanzen,
|
hau
da, jendeabilatzenzuen komisiopeanAmeriketarabidaltzeko.Halaere, gainerakoaldudarrenbizimodu bera edoegitenzuen: ganadu hazkuntzaesnetarako batezere; horrezgain, zerriek, oiloek, ortuaketa gaztainadiek hornitzen zutenXotroenekomahaia. Alabaina, garestiaterako zitzaionarren, zelarakozaldibatzukhaztenzituen, ziurrenezAmeriketakogaztaroarenoroitminaz.Hirurogeita hamarurte dituargazkian
|
|
|
jardunhorretara, baina, ezsosakirabaztearren, ez dagoesanbeharrik.Egiada, guremedikuabeste euskaltzaleezagunaskobainodezentegutxiago mugitzenzenordukoekitaldietara. Balirudike Aldudekoberezkourruntasunaketadiru faltak Etxepareguztizisolatudutela,
|
hau
da, ordukoeuskalmundutik atmantendudutela.
|
|
|
...eta, beraz, behartutazegoelagerlanhildakoeneta, zeresanikez, Frantziarengorazarreaegitera, baina, bestalde, gogo bihotzakinoizbainogartsuagozeuzkalaEuskalHerriarenalde.Aldehorretatik, konpromisozkoalokuzioaeginzuelapentsagenezake, balantzarenbesobiekhala holakooreka gordedezaten.Testuinguruarengarrantziazjabetzeko, izanere, nahikoada pasarteaAldudeko euskararenfonetismozjositadagoela konturatzea,
|
hau
da, goikoaipatumintzaldihorrekbaduEtxeparerengainerakotestuetan inoizereaurkitzenezdenezaugarribat.
|
|
|
Euskararenzoko mokoetagoiti, hala nolaAzkue, Campion, Altube, Lacombe; holandiarbat: Uhlenbeck; etabi frantses, LeónetaGavel, Baionakolizeoanerakasledirenak.Atseginekin entzunadugugeroztikSaroihandikereateraduelazerbaitonik(
|
hau
Urepeldarsemea, oraiParisenegoki).
|
|
|
Horrelaxeoteda. Zelanegiaztatuezdakidala, otueginzaitazkenean bideposiblebat: erdarazkoitzulpenetanbegiratzea.Etazelakoustekabea harrapatududan.Lehenagoetabehin, portugesezko itzulpenakoiudutapalategitik, horrelasuertatuda; bilatuegindutdagokionlerroa, etahara!, ConradbarikSolinoaurkitudut.Zerdok, ba,
|
hau
–! Orduan, Atxagakberak itzulitakobertsiorajodut, etaSolinorekin eginduttopoberriroere; horrez gainera, konturatu eginnaizpasartebereanbestemakinabataldaketatxikirikandiagertudirelagaztelaniazkoan.Ingelesezkoaerearakatudut.Berorretan, jakina, Solinusikusikoduzue.
|
|
|
Hedatukodeneanliburu
|
hau
, daukaguurratshandiaeginendutela, nahita ez, elgarretarat, mendiezhunaindikoidazleek.
|
|
|
HoriekguztiakPetöfi kproposaturiko eskemankokatukonituzkenikneuk. Alegia, komunikaziozientifikoanmailadesberdinakdaudelaonartuz,
|
hau
da, edozeingaisakontasundesberdinezazaldaitekeelaonartuz, mailabakoitzakhizkera modu bateskatukodu, lortunahidenzehaztasunakderrigortuta.Petöfi klaumailadefinituditu, alegia, a tikd rainokogradazioa, halatannon, diskurtsozientifikoarenzehaztasunagalduzbaitoaargitasunaren alde: nolabait, amailakoidazlanakerabatespezializatuakizateanguztiz kriptikoetaulergaitzakizangodirairakurlearruntarentzat, et...
|
|
|
Orokezagutzendugumamutzabat, gureetxetakomubletan, zuraribarnez barne, eztenazetaaztaparrez, batzutangauazbeharrietaratheltzen zaikunsega harrabotsbatekin, satorra, lurpezbezaladabilana.Deitzen daeuskara: zerrena.Zilatzenduzura, irintzen, harrotzen, zizkatzen, argaltzen, galtzen.Halaberguregorputza, errandugunlandarexkabihurdikatu, bihurriak.Gureharagikozerrenada,
|
hau
.
|
|
|
Emile Etxepare(), Aldudeko medikuarenanaia txikia.Lekorneutzieta Kanadaalderajozuenoso gazterik.Ziurrenezhandik bidalitakoargazkiadugu
|
hau
.
|
|
2006
|
|
|
Hori ere Goizuetakomotiko gaizto honek, esan behar al du? Ai,
|
hau
pena eta pesalonbrea, nerea! Begira zer dioen34
|
|
|
Egiaesateko, PierreLafittekapainduriko sasibalada batzuez Xabier Kaltzakortakegindako azterlana43 leitunuenerako, isilpeanzebilen autopsia
|
hau
, etaseguru naiz, satorbidezKaltzakortaneskura ereiritxizela; geroztik argitara zuen artikuluan44 ageriden, gertaleku, hitza etabestedeitaileasko baititut horren lekuko. Etabadakit, noski, honelako gehiagoereegonendela gordean.
|
|
|
Hain zuzen, Etchagarai Iparraldekoa izanlitekelajakiteaezdaahaztubehar. EzotelegokeJoseph en aurrekoak nondikdatozenaztertzerik. BadakiguharenaitaJuanBerdabiokoazelaetahonenaita,
|
hau
ereJuanGoizuetan, enterraruazela, Bainanonjaioa. Jakiterikbaialdago. Ezahaztulehen esanduguna: yotrohijonatural (Josephenanaia) havidodeMaríaEchagaray (abizenber diña; familikoa?) enlaBajaNavarra llamadoDonJuan queresideenlaciudaddeMendoza reinodeIndiashaceyaveinteyunaños (1714= 1693anjaioaberaz.Non?). Ezahaztu, nolanahiere, musikaz, Iparraldekokutsuaaitatudugula.
|
|
2007
|
|
|
Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburuki
|
hau
osorik edo zatika kopiatzea, ez sistema infomatikoekin beronen edukia biltzea, ez inongo sistema elektroniko edo mekanikoz, fotokimikoz, magnetikoz, elektrooptikoz, fotokopiaz, erregistratuz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako izan ezik, argitaratzailearen edo copyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimenik gabe.
|
|
|
Izan ere, intelektual baten emaitzak emankorrak izanez joango dira besteekiko ez adostasunek eta eztabaidek eraginda, iritziok pentsalari horren pentsamoldea landuaraziko baitute. Erakusle gisa, Piarres La, tteri buruzko gure lan
|
hau
, non jende ikasia baino ez zaigun agertuko irakaslearen sarekideen artean.
|
|
|
– Lan
|
hau
burutzeko eskuetan izan dugun idatzizko informazioa aberastea, elkarrizketen bidez lekukotasun berriak agertuz.
|
|
|
Ez dugu sarrera
|
hau
bukatu nahi lana osatzeko lagundu diguten guztiei geure esker onak eman gabe.
|
|
|
Eskerrak eman nahi dizkiegu, nola ez, tesirako funtsezko iturriak eskaini dizkiguten orduko garaikideei. Informazio baliagarria eskaintzeaz gain, eskertzekoa dena, ez genuke esan barik utzi nahi lan
|
hau
osatzeko eta orokorrean ikerkuntza mailan burutu dugun lan interesgarriena, aberasgarriena eta politena izan dela. Eskerrik asko, beraz, goian aipatu ditugun elkarrizketaturiko guztiei.
|
|
|
Jomuga zehazturik, ezinbesteko zaigu kontuan hartzea Emilio López Adanek dioskuna,
|
hau
da: Ipar Euskadiren historia kontenporanea ikertzeko beharrezkoa zaigu horko Aintzineko Erregimena aztertzea18.
|
|
|
Eskualdunarekin batera hainbat eratako eduki eta irakurleak zituzten argitalpenak aztertu ditugu lan
|
hau
osatzeko, jadanik esan dugun bezala: Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne, > Eskualduna, > Eskualzaleen> Biltzarra, Revista> Internacional> de> Estudios> Vascos, Euskera, Gure> Herria, Bulletin> Musée> Basque> eta Aintzina.
|
|
|
Ikusten dugu, beraz, 1920 hamarkadan sorturiko Gure> Herria> eta Bulletin> du> Musée> Basqueko idazleek Eskualduna> eta Eskualzaleen Biltzarraren helburu berberekin osatu zituztela artikuluak,
|
hau
da, euskaldunen ezaugarriak nabarmendu eta iraunarazteko; hain zuzen ere, aurreko parrafoetan azaldu dugun euskal burgesiaren xedea zen hori.
|
|
|
Dena dela, bai aldizkari eta elkarte atzerakoiek, baita berrikuntzen zaleak zirenek ere, lan
|
hau
osatzeko informazio ugariena eta, dagarriena eskaini digute, ondorengo lerroek erakutsiko diguten bezala.
|
|
|
Piarres La, ttek Esprit> eta Etudes> aldizkariak irakurtzen zituen, baita Emmanuel Mounier eta Jacques Maritainen lanak ere66,
|
hau
da, 1930 hamarkadan garatu ziren mugimendu ez konformisten argitalpenak67 Era berean, ezin dugu ahaztu Daniel Ropsek 1930 hamarkadan sortu zuen talde ez konformistetariko bat: Ordre> nouveau; mugimendu federalista izan zen Ordre> Nouveau> eskualdeen berezitasun eta eskubieei eustearen alde agertu zen.
|
|
|
1940ko irailera arte iraun zuen Ybarnégarayk ministro karguan, Pétainek kanpoan utzi baitzuen Gobernuaren hurrengo berrantolaketan. Ménouren ustez, isolazionismoaren edo isolamenduaren kontrakoa zelako utzi zuen Pétainek Ybarnégaray kanpoan,
|
hau
da, Alemaniarekin kolaboratzearen aurkakoa zelako88.
|
|
|
Ostera, buruzagiez gain, kide bakan batzuk baino ez ziren azaldu bileretara (harrigarria da 1923ko alean adierazitakoa,
|
hau
da, 80 partaide baino gehiago izan zirela bileretan): Edouard Casedevant 24 bider, Joachim Labrouche 23, Duvot 19 eta F. Lefort 18 Maiz joan ziren hauek ere:
|
|
|
Lankideek idatzi zituzten artikuluen kopuruaren arabera ordenatuz gero, honako zerrenda
|
hau
izango dugu:
|
|
|
Suposa daiteeken legez, Eskualduna> argitalpen xuria izanda eta Le> Réveil> Basque> errepublikar edo gorria, bien arteko kontra egitea etengabekoa izan zen. Kontrakotasun hori Ipar Euskal Herriko politikaren ezaugarriaren isla baino ez zen, J. Díaz Nocik azpimarratu duen bezala119; pertsonalismoa ere aipatzen du Díaz Nocik garaiko egoera politikoaren ezaugarri legez,
|
hau
da, potere politikoa pertsona batek izatea, hala nola Berdolyk eta Louis Etcheverryk.
|
|
|
Jadanik 1897an honako eskutitz
|
hau
idatzi zion Broussainek A zkueri: Lorsque tous les Basques instruits, clergé, avocats, médecins, notaires, commerçants industriels, comprendront vraiment les beautés de la langue basque, et nauront recours quà elle dans leurs relations sociales et au foyer paternel, ce jour là, lidée nationale fera rapidement son chemin et les séparatistes, qui ne sont encore quune poignée, seront alors légion.
|
|
|
Honako
|
hau
erantzun zion Constantinek Broussaini: Marchez sans crainte.
|
|
|
Tartean Jules Moulier Oxobi-k egin zuen posible astekaria kalera zedin, zuzendari izan barik. Oronosek azpimarratu duenez, Adémaren izendapenarekin apezpikuak lehenengoz hartu zuen parte Eskualdunaren zuzendariaren hautaketan167; eta ordutik aurrera Baionako apezpikuak Eskualdunaren zuzendari guztiak izendatu zituen,
|
hau
da, Jean Saint Pierre, Domingo Soubelet eta Xalbat Arotçarena.
|
|
|
Françoise Marie Gieure (Castets des Landes,) apezpikuaz honako informazio
|
hau
ematen digu Enciclopedia> Ilustrada> del> ais> Vascok: Su temperamento autoritario hizo que se le apodara le Colonel y que fuera cali, cado de prelat bonapartiste par temperament et bienveillant aux royalistes par calcul...
|
|
|
Deialdia euskaltzale ikasi zein ezikasiei zabaltzeko asmoa zuen Aranak,
|
hau
da, euskara maitatzen zuten guztiei. Hala ere, hainbat batzarkide ez zegoen ados deialdia euskaltzale ez ikasiei bidaltzeaz.
|
|
|
Hala ere, hainbat batzarkide ez zegoen ados deialdia euskaltzale ez ikasiei bidaltzeaz. Horrela, Guilbeauk Daranatzi honako
|
hau
adierazi zion:
|
|
|
1918an Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroako diputazioek, eta Baiona, Iruñe eta Gasteizko Apezpikuak deiturik,
|
hau
da, Eliz agintariak, Eusko Ikaskuntzaren biltzarra antolatu zuten Oñatin, euskal kultura langai harturik. Bilera hartan ateratako ondorioei iraunkortasuna eman nahian, erakunde berri bat sortzea erabaki zuten, hau da, Eusko Ikaskuntza.
|
|
|
1918an Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroako diputazioek, eta Baiona, Iruñe eta Gasteizko Apezpikuak deiturik, hau da, Eliz agintariak, Eusko Ikaskuntzaren biltzarra antolatu zuten Oñatin, euskal kultura langai harturik. Bilera hartan ateratako ondorioei iraunkortasuna eman nahian, erakunde berri bat sortzea erabaki zuten,
|
hau
da, Eusko Ikaskuntza. Julián Elorza elkarte berriaren lehendakari izendatu zuten, Julio Urkijo lehendakariorde eta Angel Apraiz Bartzelonako unibertsitateko katedraduna idazkari269.
|
|
|
Azken puntu honetan Euskaltzaindia gehitu diogu elkarteen hirukote horri. Baina Euskaltzaindia Eusko Ikaskuntzaren babespean sortu zen; beraz, jatorri berbera izan zuten biek, Akademiaren jomuga bestelakoa izan bazen ere,
|
hau
da, euskara hizkuntza, nkatzea. Horrela, helburu desberdinak izanda, zenbait kide komun izan zituzten Euskaltzaindiak eta Eusko Ikaskuntzak:
|
|
|
Piarres La, tte gazteak 20 urte zituen idazten hasi zenean aipatu aldizkarian. Hala ere, idatzitako artikuluen kopuruek erakusten digute jadanik 1930 urtearen amaieran lau idazlek baino ez zutela La, ttek baino artikulu gehiago idatzi,
|
hau
da, Jean Barbier, Jean Elissalde, Henri Gavel eta Jules Moulierek; eta 1938an, inork ere ez zuen La, tte gainditzen.
|
|
|
Laukiak orain arte ikusi ez duguna erakusten digu: Eskualdunan idatzi zuten lankideek beste aldizkariren baten ere idatzi zuten,
|
hau
da, Gure> Herrian; eta horren etsenplu nagusia Piarres La, tte izan zen (86 artikulu argitaratu zituen Gure> Herrian eta 238 Eskualdunan). Aldizkari bietan asko idatzi zuten Laurent Apésteguy, Jean Elissalde eta Jean Etcheparek ere, baita Jean Barbier, Louis Dassance, Pierre Duhour, Jules Moulier eta Jean Saint Pierrek ere, artikuluen kopurua askoz txikiagoa izan bazen ere.
|
|
|
Savant érudit382 eta très érudit et très informé383 deitu zuen Henri Gavelek. Baina Georges Hérelle izan zen goren eraman zituena Daranatzi zuzenduriko laudorioak,
|
hau
esan baitzuen:
|
|
|
Georges Lacomberen aburuz, Joseph Nogaret zen lun des espoirs de la bascologie412 Jean Lamarqueren ustez, Nogareten Petite> Histoire> du> Pays> Basque> liburuak a parfaitement atteint413 zeukan helburua,
|
hau
da, Donner au grand public, sur lhistoire des Basques quelques notions succinctes, mais rigoureusement exactes414 Azkenez, Nogareten Une> nouvelle> istoire> de> Saint Jean de Luz> liburu berriaren aurkezpen eta gomendioa egin zuen Philippe Veyrinek (Se recommande des mêmes mérites que le précédent415), zuzenketaren bat egin bazion ere416.
|
|
|
José Eizagirre adizkidea z honako
|
hau
adierazi zuen Jules Moulierek: Nehork egitekotz, jaun horrek goretsiko dauku, behar bezala, donostiarren lana439.
|
|
|
Ikusten dugun legez, Eusko Ikaskuntzaren edo RIEVeren lankideei buruzko aipamenak urriak izan ziren Gure> Herrian, egon bazeuden ere. Kritiketatik, bat izan ezik,
|
hau
da, Angel Irigaraik Donostiari zuzendurikoa, laudoriozkoak izan ziren guztiak. Beste aldetik, Albert Léon izan zen bakarra, kritikari eta kritikatua aldi berean izateari dagokionez.
|
|
|
Euskara estandarraren, nkatze prozedurarekin jarraituz, Jean Etcheparek proposatu zuen sortu berri zegoen euskara testuetan erabiltzen hastea, hala nola, Gure> Herria> aldizkarian eta erlijio liburuetan;
|
hau
da, irakurleria intelektualari zuzenduriko testuetan erabili, herritarrei eskaini baino lehen481 Ados agertu zen La, tte Etcheparerekin erlijiozko testuez baliatzeari zegokionez, azpimarratuz erlijio liburuek eginkizun handia zutela euskal hizkuntza iraunaraztearen alorrean482.
|
|
|
Laurent Apésteguyren ustez, euskaltzainek mintzaira zailchkoa derabilate, arruntean nekez deramakeguna507, Resurrección Mª de Azkue buruaren hizkeraz
|
hau
badio ere: Mintzaile choragarri hau, aho aberatsekoa, eskuara itzulikatuz, zalu eta biphil dabilana508.
|
|
|
Laurent Apésteguyren ustez, euskaltzainek mintzaira zailchkoa derabilate, arruntean nekez deramakeguna507, Resurrección Mª de Azkue buruaren hizkeraz hau badio ere: Mintzaile choragarri
|
hau
, aho aberatsekoa, eskuara itzulikatuz, zalu eta biphil dabilana508.
|
|
|
Donostia musikariarentzat travailleur infatigable512 zen Azkue. Henri Gavelek honako
|
hau
adierazi zuen Azkueren Hiztegiaz: conçu dans un esprit à la fois scienti, que et pratique513.
|
|
|
Georges Lacombek, Azkueren Hiztegiaz honako
|
hau
adierazi bazuen ere: Il a limmense mérite de navoir négligé aucun des dialectes515, iturrieri dagokienez, idatzizkoetatik erdia baino ez erabiltzea egotzi zion eta ahozkoetatik ere gutxi.
|
|
|
Urkijori buruzkoak laudoriozkoak ziren, Azkue eta Lhandek, berriz, kontrako komentarioak ere jaso zituzten. Ulergarria da, zeren eta Euskaltzaindia burutzen saiatu zen lana konplexua baitzen,
|
hau
da, euskalkien arteko hurbilketa zela medio, euskara batua sortzea. Iparraldeko hiztunentzat arazoetariko bat aranisten pentsamoldearen eragin handia izan zen, Iparraldeko euskalkien pisua murrizten baitzuen.
|
|
|
Laburbilduz, 1920 eta 1930 hamarkadetako Iparraldeko sare kulturalaren berri izango dugu Henri Dop, dElbée, Gavel, La, tte, Moulier eta Veyrinek Gure> Herrian egin zituzten kritikei esker. Kritikari horiek garaiko sare intelektualaren partaideak ziren, partaideak ziren era berean kritikak jaso zituztenak,
|
hau
da, Azkue, Barbier, Colas, Daranatz, Lhande, Urquijo, Veyrin eta Vinson.
|
|
|
Bulletineko lankidetza gainerako aldizkariekin erkatzen badugu, honako lauki
|
hau
lortuko dugu:
|
|
|
Beraz, Bulletin> du> Musée> Basquen idatzi zuten lankideetatik bostek baino ez zuten beste aldizkariren baten idatzi,
|
hau
da, SSLAB, Gure> Herria> edo RIEVen. Zientziaren hainbat eremu arakatzen zituzten aldizkariak ziren, SSLAB> eta RIEV> intelektualki, Gure> Herria> jende ez ikasiarengandik hurbilagotik.
|
|
|
Beste aldetik, Bulletinen idazteaz gain beste aldizkariren baten idatzi zuten bost intelektual horietatik, lauk, Daranatz, Donostia, Gavel eta Veyrinek, harreman berriak sorrarazi zituzten aldizkarien artean, konkretuki Bulletin> du> Musée> Basque, > Gure> Herria> eta RIEVen artean;
|
hau
da, Iparraldeko eta Hegoaldeko aldizkarien artean, orain arte ikusi ez duguna. Iparralde eta Hegoaldearen arteko harreman berriak ezarri zituzten Jean Baptista Daranatz, Henri Gavel eta Philippe Veyrinek, Bulletinen idazteaz gain, RIEVen ere idatzi zutelako; eta aita Donostiak Bulletin> u> Musée> Basque> eta Gure> Herrian lanak argitaratu zituelako, RIEVen idazteaz gain.
|
|
|
Dena dela, Felix Ospitalek, batasunak indarra dakarrelakoan, beharrezko ikusten zuen eskuindarren batasuna biltzea,
|
hau
da, euskaltzaleen egitarauak eskuinerantz jotzen zuten partiduen begikotasuna zain zezan. Horrela adierazi zion Piarres La, tteri:
|
|
|
Puntu
|
hau
amaitzeko, esango dugu talde euskaltzaleak bakarrik hogei partaide eta 230 harpidedun izan zituela; bilerak burutu bazituen ere, ez dugu partidu politiko izatera heldu zelako berririk642; guk dakigunez, talde folkloriko bezala aritu zen soilik.
|
|
|
Zentralizazioaren kontrakoak izatearekin batera, euskaltzaleak ez ziren sozialismoaren aldekoak. Hori zela eta, 1935eko maiatzeko udal hauteskundeetan sozialistek irabazi zutenean honako
|
hau
adierazi zuten etsipenez Aintzina> aldizkarian: damurik aithortu behar dugu zozialistak gure eskualdetan nausitzen ari direla673.
|
|
|
Euskaltzalearen sentipen abertzaleari buruz adierazi du Piarres Xarrittonek Iparraldeko euskaltzaleak euskal nazioa kontzeptuaren aldekoak zirela baina, konturaturik garai hartan Franzia kontzeptua ezin ukituzkoa zela, derrigorrezko ikusi zuten euskal nazioaren kontzeptua alde batera utzi eta erregionalismoaren eremuan kokatzea685 Era berean, egitarau erregionalista garatzen saiatu baziren ere?
|
hau
da, politika alorreko asmoak izan bazituzten ere?, Iparraldeko euskaltzaleek folklore eta literatura alorreko ekintzak baino ez zituzten burutu, Frantziako politika zentralistak beste motatako ekintzetarako biderik ez zuen uzten eta.
|
|
|
Aintzinaren lankideak aztertu ditugun aldizkarien lankideekin konparaturik, honako lauki
|
hau
lortu dugu:
|
|
|
Aintzina> argitaratua izan zenean, honelako aurkezpen
|
hau
egin zuen Gure Herriak:
|
|
|
Laburbilduz, La, ttek garatu zuen mugimendu euskaltzaleko ia inork ez zuen ekintzarik burutu talde euskaltzaletik at. Bakarrik Piarres La, tte eta Jean de Jaureguibérry joan ziren maiztasunez talde euskalzaleko bileretara ez ere, beste elkarte bateko bileretara,
|
hau
da Gure Herria elkartearen batzarretara. Era berean, lauk baino ez zuten aldizkarietan idatzi:
|
|
|
Are gehiago, La, tte Herria> apaizen eskuetatik kentzen saiatu zen,
|
hau
da, Herria> laikotzen, bai idazleen aldetik, baita saltzeko lekuen aldetik ere (elizak garai hartan). Ez zen hain erraza izan, ostera, garaiko idazle gehienak apaizak baitziren813.
|
|
|
Munduko Lehen Gerra amaitu berri zegoen eta gerran ibilitako lankideek hainbat pentsaerakin itzuli ziren Euskal Herrira (nabarmenki gerlari ohien pentsaeraz,
|
hau
da, gerran parte hartu izanaren urguiluaz). Gazteok Adéma Eskualdunaren zuzendariarengandik urruntzeko nahia agertu zuten, Eskualdunan idazteari uko eginez eta aldizkari berri bat sortzeko guraria erakutsiz.
|
|
|
Horrela, 1930 zein 1940 hamarkadetako garaiko egoerak beharturik,
|
hau
da, orduko mandatarien pentsamoldeetara moldatu behar izanik, ezinezkoa izan zen euskal nazioa garatzearen aldeko aurrepausorik burutzea. Euskaltzaleek, beraz, euskaltasunaren aldeko aldarrikapen kontserbadore eta geldoa baino ezin zuten garatu, kultura eta folklore mailako ekintzak burutzera eta euren pentsamolde abertzaleak Aintzina> aldizkarian erdi erakustera mugatuz.
|
|
|
Baina gure sarearen benetazko intelektual arituek parte hartu zuten 1940 hamarkadako gertakizun kultural nagusian,
|
hau
da, Herria> aldizkari berriaren sorreran: Louis Dassance, Pierre Duhour, Jean Elissalde, Jean Hiriart Urruty, Piarres La, tte, Leon Leon, Jules Moulier, André Ospital eta Jean Saint Pierre.
|
|
|
Lan
|
hau
burutzeko funtzezko izan zaizkigu 1996 eta 1998 urteen artean egindako elkarriztetak, 1930 eta 1940 hamarkadetako Iparraldeko euskalzale edo garaikideei egindakoak.
|
|
2008
|
|
|
jotzen diren elementuak zehaztea bezain garrantzitsua edo are garrantzitsuagoa da, gure ustez, zein elementu ez duen onartzen zehaztea. Eta
|
hau
guztiz bat dator aplikazio konputazionalen barruan egiten diren Gramatika Zuzentzaileek beharrezko duten informazioarekin.
|
|
|
Eta esana dugun bezala, une honetan horixe da gure ikuspegi konputazionaletik lortu nahi duguna. Hortaz, hasteko oso baliagarri eta beharrezko tzat jotzen dugu azterketa
|
hau
.
|
|
|
Autore honen ustez, goiko en ideia berari jarraituz, jokaera sintaktiko bera erakusten duten aditzek antzeko semantika dute, eta hortaz, jokaera sintaktiko horretatik abiatuta sail semantikoak egitea posible da. Jokaera sintaktiko
|
hau
berak, alternantzia, delakoen bidez azaltzen du:
|
|
|
Azken batean, berak teoria bat planteatzen du baina gero ez dirudi azkeneraino iristen denik. Autoreak eginkizun
|
hau
etorkizu nerako uzten du, hizkuntza gehiagotan egiten diren azterketen zain. Bere lanean, orduan, dirudienez garrantzia handiagoa eman dio oinarrizko egitura eta horiei lotu riko egitura sintaktikoak aurkezteari.
|
|
|
Orduan, lehenengo kasuan, ez du dirudi inongo desagertzerik dagoenik, baizik eta bi funtzioak elementu beraren baitan gera tzen direla esan daiteke. Bigarrenaren kasuan, berriz, bi elementuren presentzia derri gorrezkoa da, eta hori pluraltasunaren bidez adierazten da;
|
hau
da, adizkia plurala da, erreziprokotasunean parte hartzen duten entitateak sintagma berean daudelako nola baiteko pluraltasuna adierazten (numero plurala edota kopulazioa, esaterako). Hortaz, hauetan ere bi funtzioak bi elementu horien bidez adierazten direla dirudi.
|
|
|
lortzen da (Hale and Keyser, 1991). Beste batzuek, aldiz, inkoatibotasuna lexikoan bertan dagoen baliotzat hartzen dute,
|
hau
da, lexikoko egituran zehaztu beharreko egitura gisa (Levin & Rappaport, 1992b). Gu, Levin eta Rappaport i jarraituz, inkoatibotasuna lexikoko balio gisa ikusiko dugu, horrek ez baitigu behartzen egitura bata edo bestea hautatzera oinarrizko egitura gisa.
|
|
|
Izan ere, badira aditzak berezko inkoatibotzat jo tzen direnak, esaterako, erori, > ez dutenak pareko kausatiborik(* erori du;* jaio du); eta baita berezko kausatibotzat jotzen direnak, eragin, esaterako, ez dutenak pareko inkoatiborik(* eragin da). Operazio lexikalen bidea hartuz gero(
|
hau
da, oinarrizko egitura bat hautatzera joko bagenu), hautatuko genukeen oinarrizko egituraren arabe ra, bi kasuotan aditzaren forma bera ere aldatu genuke. Oinarrizkotzat kau satiboa hartuz gero, erori, agian bota tik sortu genuke, eta inkoatiboa hartuz gero, eragin en inkoatiboa lortzeko gertatu??
|
|
|
Argitu dezagun, halere, guk kasutzat deklinabide tauletako atzizki oro jotzen ditugula;
|
hau
da, ez dugu bereizketarik egingo kasu gramatikal (absolutibo, ergatibo eta datibo) eta bestelakoen artean; guretzat denak izango dira kasuak: kasu ergatiboa, kasu absolutiboa, kasu adlatiboa, kasu ablatiboa?
|
|
|
izendatu izan da. Afektibotasun
|
hau
, normalean posesio erlazio batean datzala esan ohi da: semea> ketatik> etorri> zaio> (bere semea), alaba> bahitu> diote> (bere alaba), liburua> kendu> e> (bere liburua) ama> erotu> zaio> (bere ama), irakaslea> haserretu> zaigu> (gure irakas lea).
|
|
|
semea> ketatik> etorri> zaio> (bere semea), alaba> bahitu> diote> (bere alaba), liburua> kendu> e> (bere liburua) ama> erotu> zaio> (bere ama), irakaslea> haserretu> zaigu> (gure irakas lea). Eta posesio erlazio
|
hau
askotan parte oso erlazioa izaten da: besoa> apurtu> zaio> (gorputz osotik besoa); mahaiari> hanka> kendu> diote> (mahairi zati bat)?
|
|
|
Batetik badira eransketa hutsa erakusten ez dutenak (nahiz eta hori ere erakuts dezaketen);
|
hau
da, kasu konbinazio berean bat etor ezin daitezkeenak. Adib.
|
|
|
Edota, DU ere onartu arren, ia beti DIO motaz agertzen diren aditzak;
|
hau
da, ia goikoen pareko, datiboa berezkoa dutenak:
|
|
|
Balio hauen guztien aurrean, gure hautua izan da datiboa markatzea bakarrik, batetik, eransketa hutsa ez denean, bestetik, datiboa onartzen denean bakarrik, eta azkenik, ia beti datiboa erabiltzen denean; azken hauetarako corpusari begiratuko dio gularik bereziki,
|
hau
da, corpusean bakarrik datiboaz agertzen bada, markatu egingo dugu; aldiz, ez bada hala, ez dugu markatuko.
|
|
|
nalak, ahal duen neurrian, hizkuntzalaritza orokorretik edan eta gero hori guztia kon putazionalki tratagarri izango den modu batean jartzen du. Ahal duen neurrian diogu, izan ere, hizkuntzalaritza konputazionalak corpus> errealen> gainean>(
|
hau
da, gure eguneroko jardunean topatzen ditugun euskarazko testuen gainean) egiten du lan, eta corpus erreal hauek ezagutu eta analizatu ahal izateko beharrezkoa den sistematiza zioaren bila jotzen duenean, behin baino gehiagotan topatzen du agor hizkuntzalari tza orokorraren iturria, askotan baliabide automatikoen eskaerei erantzuteko nahikoa suertatzen ez delarik. Puntu honetan, automatizazio prozesua, hizkuntzalaritza oro korraren lagungarri bihurtzen da, eta fenomeno linguistiko jakin bat definitzerakoan beharrezko diren ezaugarri eta prozedurak, gizakiok gure kabuz beharbada errepara tuko ez genizkienak, argitan jartzen dizkigu.
|
|
|
Adibide batera joaz,, iritzi? ...da zenbait> iritzi> edo iritzi> bat> topatzen dugunean, lehenengoak mugagabearen marka (ez ageria) daramala, eta, aldiz, bigarrenak, ez; edota iritziak> hitza, Alkatearen> iritziak> rak> harritu> ditu> edo Egunkariek> herritarren> iritziak> plazaratu> dituzte> gisako esaldietan ager daitekeela?
|
hau
da, ergatibo singular gisa nahiz absolutibo plural gisa. Orobat, iritzi?
|
|
|
Anbiguotasun mota
|
hau
oinarrizkoa da hizkuntzalaritza konputazionalean. Azterketa teorikoetan, berriz, planteatu ere ez da egiten, sorkuntzatik abiaturik, ez zaiolako testuinguruari erreferentziarik egiten, eta, besterik gabe, sortzetik, delako interpretazioarekin datorrela suposatzen delako.
|
|
|
Hitz bitan esateko,, sintaxi partziala? perpausaren, analisi osoa, ri kontrajarria ulertu behar da, perpausaren ulerkuntza osoa lortu gabe, zenbait meka nismo eta tekniken bidez (Abney 1991, 1997), analisi sintaktiko tradizionalaren infor mazio zati erabilgarriak lortzean baitatza;
|
hau
da, analisi osoa lortzerik ez dagoene an, gutxienez, tarteko emaitzak aurkezten dira, eta analisi aukera anbiguoak modu xeheago eta erabilgarriagoan erakusten dira. Gure taldean, horrelako mekanismoei esker, gai gara perpauseko sintagmak dagokien informazio morfosintaktikoarekin identifikatzeko; eta horiexek baliatu dira, hain zuzen ere, besteak beste, azpikategori zazioaren azterketan lagungarri izateko (Arriola & Soroa, 1996; Aldezabal et al.
|
|
|
Lan
|
hau
, orduan, taldeak garatutako bide horiek erabilgarri ditugula, lexikoa sintaxiari begira lantzen hasiko garen unean kokatu behar da. Taldean garatu ditugun tresnek, beraz, batetik, guk azterkizun dugun gaiari buruzko informazioa dute beha rrezko aurrerapausoak emateko, baina bestetik, baliagarri izango zaizkigu horixe bera lortzeko.
|
|
|
batetik, bi argumentuz osatutako aditzak egongo dira, azalean subjektu eta objektuaz gauzatzen direnak eta horrexegatik aditz iragankorrak deituak; eta bestetik, argumentu bakarreko aditzak. Hauen artean, batetik izango dira azalean subjektua eta aditz morfologia zein markaketa iragankorra erakusten dutenak,
|
hau
da,
|
|
|
argumentu bakarreko iragankorrak, inergatiboak deiturikoak; eta bestetik, azalean subjektua eta aditz morfologia zein markaketa iragangaitza erakusten dutenak,
|
hau
da, argumentu bakarreko iragangaitzak, inakusatiboak deituko dituztenak (sailkapen klasikoko iragangaitzak, alegia) 1.
|
|
|
esaten dut zeren eta Administrazioak bere komunikazioetan egiten duen okerrik handiena hauxe baita: teknolektoan oinarritutako mezuak kaleratzea;
|
hau
da, Administrazio barruko diskurtsoa, eta horrek askotan dakarren guztia (testu korapilatsuak, akastunak, uler gaitzak), herritarrekiko komunikazioetan erabiltzea, kontuan izan gabe herritarrak ez dakiela kode hori deskodetzen, eta garrantzitsuena, ez duela zertan jakin.
|
|
|
Hori da Kanadako kasua eta, neurri apalagoan, baita gurea ere. Menpean dagoen hizkuntza (frantsesa Kanadan, euskara Euskal Herrian) gogor saiatzen da bezeroak bereganatzen,
|
hau
da, irakurleak erakartzen, eta horretarako, hizkuntza zaindua, diseinu erakargarria eta horrelako baliabideak erabiltzen ditu. Hizkuntza menperatzailea laster konturatzen da berrikuntzaz eta ez dio inolako lotsarik ematen txikiak jorratutako bide berritik abiatzeak.
|
|
|
Errepikapenak eta erredundantziak gertaera arruntak dira ahozko hizkeran. Elementu horiekin gehiegi kezkatzen ez den batek, eta hiztunak nola esan nahi duen jakin nahiko ez lukeen norbaitek, ziur asko nahiago luke errepikapen horiek kentzea (goiko adibidean, eskuineko zutabea, alegia),
|
hau
da, ezkerreko zutabea eskuineko moduko batera itzuliko luke, beti ere testuaren edukia, zer esan nahi izan duen edo eduki semantikoa, errazago uler eta aztertu ahal izateko. Eta arrazoi bat baino gehiago du horretarako, besteak beste, mezua antolatzeko modu propioa duela ahozko hizkuntzak nola idatzizkoak.
|
|
|
(1) < eta esan nuen ez/ nundik dator fama
|
hau
ez I nundik dator fama hau/
|
|
|
(1) < eta esan nuen ez/ nundik dator fama hau ez I nundik dator fama
|
hau
/
|
|
|
Bi atalen arteko esanahia nahikoa antzekoa da, ezer gutxi aldatzen baita. Adibidez, (2) eta (4), edota beste adibide hirukote
|
hau
:
|
|
|
(6) </ letra
|
hau
kantatzen zuela aldatuta ez?
|
|
|
(9) <// eta mundu guztian da/ istoria hau/ istoria
|
hau
ez da bakarrik euskalduna/
|
|
|
I istoria
|
hau
da Grezian eta da unibertsala// > (B.A.) B
|
|
|
(11) </ badakizue nolakoa den ajedrezko zea? // I ba ajedrezko zean ere/
|
hau
da e ajedreza/ > (B.A.) A B
|
|
|
(9) <// eta mundu guztian da/ istoria
|
hau
/ istoria hau ez da bakarrik euskalduna/
|
|
|
d) Funtzio fatikoa. Azpimarratzekoa da baita ere errepikapenen funtzio
|
hau
, esatariaren eta hartzailearen artean kanal fisiko eta psikikoak luzatzen ditu eta.
|
|
|
erdibana eta silepsia izenekoak, biak ahozko hizkuntzaren ezaugarri bikaintzat jotzen baitira. Bi eraikuntzok, bestalde, ez ditugu sakon aztertuko, gure gogoetarekiko behar den heintxoan baino,
|
hau
da, ahozko hizkuntza deskribatzeko argitasunik ematen duen neurrian.
|
|
|
Ikus azpimarratutako sintagmak: komunztadura ad sensum egina dago,
|
hau
da, pentsamenduari begira eta ez sintaxiaren bitartez.
|