|
2000
|
|
|
Ahal zuen aldi oroz, bidaian joaten bazen ere, Kanbon betiko errotu zen, Ipar Euskal Herriko bizi giroa eta Euskal etniaren berezitasunak inspirazio iturri bilakaturik. Hain zuzen, arrantzale eta laborariak margotu
|
ez
ezik, idatzi eta hitzaldi franko ere eman zituen, besteak beste Euskaldunak Iberoen ondorengoak zirela argudiatuz. Arraza mota ederrenak mestizajearen ondorio zirela sinetsita zegoen.
|
|
|
Gure kontrako eraso, irain, probokazio eta zikina botatzearen jarrerak badu esplikazioa edo arrazoi garbi samarra. Orain arte, abertzaletasunaren izenean, indarkeria erabiltzeak, abertzaletasunaren beraren helburuak eta ideiak ere kutsatu
|
ez
ezik, kritika lerro erraza uzten zien bere etsaiei. Baina Lizarra Garaziko hitzarmenaz geroztik, joku arauak erabat aldatu dira gure artean.
|
|
|
Kazetari ikerketak telebistan dirua eta denbora eskatzen ditu gainera eta arrakasta, oso gutxitan jo daiteke ziurtzat. Alabaina, sona handiena duten telebistetan jakin badakite kate baten heldutasuna fikziozko telesailekin
|
ez
ezik, erreportaje eta dokumentalen bidez ere lortzen dela. Ikerketa erreportaje batek esaterako, batez beste 15 milioi pezetako (600.000 bat libera) aurrekontua behar du, ikuskizun saio baten erdia, alegia.
|
|
|
Sarritan borroka galduetatik etorri garelako eta adiskideen hitzek galdu dutelako herri hau, idazle gazte batek aipatu bezala. Idazterako orduan kontatuko dugunean
|
ez
ezik generoari ere erreparatzen diogu baina. Darabilgun generoa ere, daramagun bizimoduaren islada delako.
|
|
|
Besterik ezean, eskerrak Vladimir-en ekitaldietara etorri
|
ez
ezik, inguruko herrietatik zein presondegi eta erbestetik lubaki honetatik hitzen bidez erresistentzia posible egiten duzuenoi. Gunter Grass-ek aipatu bezala literaturak iraungo badu, era subertsiboan iraungo duelako.
|
|
|
Jon Elosegiren esanetan gaurko egunean Euskadiko enplegu, aberastasun eta ongizate hobi aberatsena izan daiteke Internet, gure lurraldean unibertsitariak ugari eta onak direlako. Internetek enpresa tradizionalaren egitura aldatzen duela jakinik, Elosegiren ustez XXI. mendea stock options direlakoen mendea izango da, eta horrexegatik ordainketa sistema honen alde agertu da, langileak motibatzeko eta saritzeko
|
ez
ezik langileak enpresaren arrakastaren partaide egiteko modua eskaintzen duelako.
|
|
|
Beraz, xehe mehe non gauden jakin nahi genuen". Halaxe, bi etxe hauen entzule azterketaz aparte, enpresa pribatu batekin galdeketa bat egin eta emaitza horiek berretsi
|
ez
ezik, audientzia hobea ere eman die.
|
|
|
Baina lehenik eta behin, ulergarri eta atsegina izan behar du, hori gabe alferrik dira erabil ditzakegun trikimailuak. Era berean, ipuina eta txotxongiloak
|
ez
ezik, apaingarri eta argiak ere kutunki zaindu behar dira girotzeko.
|
|
|
Hiltzat ere jo zuten, harik eta eliz bateko eskaileretan markesa batek ezagutu zuen arte; beste eskaleekin batera, listua zeriola, tontotua zegoen. Kontuak kontu, ezintasunari aurre egin eta ongi kostata, bi urteren buruan memoria eta mintzamena berreskuratu
|
ez
ezik, ezker eskuarekin ere marrazten ikasi zuen, bere ibilbidea 20 urte gehiagoz luzaraziz. Orobat, Clara emaztea utzi eta beste batekin ezkondu zen.
|
|
|
Badira ikusi bezain aise ahaztu egiten diren antzezlanak. " Ez da hain erraza" baina, momentuan gozatu
|
ez
ezik, gogoeta ere piztea lortzen duen horietakoa dugu. Komertziala (zentzu onean) izango da euskaraz ere.
|
|
|
Ikasbide ere gertatzen da gazteek mikro aurrean jarduten
|
ez
ezik, informazioa lantzen ere ikas dezaten. Alabaina, Arrakalaren apustua entzuleria zabaltzea da, Lekeitiar guztientzako irratia izan dadin.
|
|
|
Mintzaira bat baino gehiago jakitean izugarri zabaltzen zaizu munduaz duzun ikuspegia, hala da, mundua leku garaiago batetik ikusteko parada ematen baitizu. Komunikazioa
|
ez
ezik, ikusmolde bat, logika bat ere baduelako. Egin kontu," gora gu eta gutarrak" esaldiaren esanahia ulertzeko euskara ikasi egin behar da, ez da aski norbaitek azaltzea.
|
|
|
Hori izan da zailtasunik handiena, berez, motzak diren pasadizoak uztartu ordu t' erdiko dramaturgia egiteko, beti ere Manolitoren mundua islatuz, hau da, Carabanchel auzoa, familia, lagunak, eskola eta abar. Liburuak
|
ez
ezik, irrati emankizunak eta" El Pais" eko artikuluak ere baliatu nituen. Behin materiala pilatuta neukala, fintzen hasi nintzen.
|
|
|
Alabaina, euskararekiko konpromisoa ez baita egun bakarreko afera. Laudion
|
ez
ezik, Arabako beste herri askotan ere izan dira kontzertu, hitzaldi, antzezlan eta erakusketak. Besteak beste, Kepa Junkerak, Koldo Zuazok, Kukubiltxok eta Takolo, Pirritx eta Porrotxek hartu dute parte Araba Euskarazeko kultur egitarauan.
|
|
|
Errazti familiak ikastola bat sortu zuen Laudioko Galmaka auzoan 1960an. Ikastola
|
ez
ezik, eliza, lantegi bat eta etxebizitzak ere eraiki zituen.Garai hartan euskara galerazia zegoen, hori dela eta, ikastolaelizaren ondoan zegoenez, bertan katekesia irakasten zela esaten zuten. Hiruzpalau urte pasatutakoan," Escuela Particular de Galmaka" izenarekin legeztatu zen, ez zuten esan euskaraz klaseak ematen zituztela," hizkuntza ofizialean" baizik eta astean euskara ordu bat.
|
|
|
Giro gehiago sortu behar da. Orain plazan dauden zaharrak
|
ez
ezik, gazteak ere behar dira ikusten eta apustutan.
|
|
|
hizkuntza, kultura, politika... Bere begiz ikusiak
|
ez
ezik, bibliografia handia erabili zuen oraingo liburu mardula oinarri sendoen gainean osatu arte: " The Basque History of the World".
|
|
|
MAITASUNEZ
|
ez
ezik, zintzo idatzi du Kurlanskyk eta, beharbada, hortik ere heldu da liburuak izan duen harrera ona. Euskadi Irratiko New Yorkeko berriemaile Olatz Arrietak eman zigun berri ona Eguberrietan.
|
|
|
Landareen aldetik, mundu osoan soilik euskal kostaldean bizi den Armeria euskadiensis landare endemikoa
|
ez
ezik, gure itsaslabarretan nahiko arraroak diren Limonium binervosum, Cochlearia danica eta Spergularia rupicola landareak ere deskribatu dira hemen.
|
|
|
Hau da, Nafarroako populazioaren bi herenek gutxienez elebitasuna nahiko luke 40 urteko epean. Izan ere, matrikulazio datuek bat egiten dute horrekin eta esan liteke pentsatu
|
ez
ezik horren aldeko apustua ere egiten dutela. Azter dezagun alderdiz alderdi:
|
|
|
Pastoralak kasik 100 urte bizitu zituen Maddalen Jauregiberriren bizia du kontagai, Frantziako bi gerrak eta Espainiako gerra zibila ardatz direla. Taula gainean, Maddalenen sendikoak
|
ez
ezik, alemaniarrak eta Francoren zaleak ere agertuko dira. Hizkuntza izaeraren zimendu handiena zela oharturik, euskararen defendatzaile sutsua bilakatu zen aloztarra.
|
|
|
Orain, neuk jartzen dizkiot baldintzak eta debekuak nire buruari: " Abiatzeko bideak ez dik orube partikularrik zeharkatu behar... ehiza sasoian ez diagu ehiztarien ondotik ibili behar... todoterrenoen pistetatik ez dik merezi, dena hautsa eta zarata baita... poliziak zaintzen dituen errepetidoretatik urrun, mesedez... giriek maite dituzten kasko famatuetan hago lasai, euskaraz entzunik atzerritar bezala tratatzen bahaute ere... lagunen txaboletan
|
ez
ezak sua aipa... erdara hutsezko seinaleak erauzi baino lehen, kontuz, begira inor ez dagoen...". Eta araudiak oso nahasiak direnean, bagoaz Pirinioetara, gora, urrun, pentsatuz gorago joan zela Luis Pedro eta bazekiela zergatik
|
|
|
Plazaolak dioenez," momentuz ez gaude MCCn sartuta. Dena den, aukera dago langileak Goienako bazkide izateko, udalak
|
ez
ezik, erakunde pribatuak ere bazkide laguntzaileak izan daitezke".
|
|
|
kirol emanaldiak, kultura ekitaldiak, herrietako festak eta abar. Dudarik ez da honek jauzi kualitatibo ikaragarria dakarrela, herrietako ordezkaritzetatik
|
ez
ezik, bailarako edozein bazterretatik ere zuzenean emititu dugulako" erantsi du Aldanondok.
|
|
|
Ez diogu gazteriari historiaren gure interpretazioa eman. Ikastoletan teknikoki maila oso ona izan da, baina humanitateetan oso apala, Frantzian
|
ez
ezik Europa osoan bezala. Guk ez diegu belaunaldi berriei bere herriaren historia kontatu.
|
|
|
Ikastola gehienetan Bertsularien Lagunak elkarteak ikastaroak ematen ditu. Hendaia, Ziburu eta Baionan
|
ez
ezik, barnealdean ere gauzak serioski mugitzen hasi dira. (...).
|
|
|
Halere, edo horregatik hain zuzen ere, ez dago prest drogen inguruan eraiki diren iruzur engainagarriak salatu gabe uzteko, jakin badakielako gezur horiek gizartea kontrolatu eta milioi askotako irabaziak lortzeko asmatu direla. Zergatik alkohola eta tabakoa, esate baterako, lasai asko eros eta har daitezke, beste droga askoren kontsumoa debekatua
|
ez
ezik zigortua ere dagoenean. Zergatik ez dira legeztatzen guztiak, duela hirurogeita hamazazpi urte Enrico Malatesta anarkistak eta gaur egun askok eskatzen duten moduan?
|
|
|
1987ko Joseba Sarrionandiak idatzi zuen Marinel zaharrak betirako kondenatu bat besterik ez dela badakien bezala, eta" Tren luze bat" ean" Trena beti infernurantz doa" la badakien bezala. Coleridge
|
ez
ezik, Kafkaren narrazioen absurdua eta ulertu ezinaren oihartzuna sumatzen da, zein oker egin duen ez dakien kondenatu horren patu gogorrean, azken batean giza patuaren ezinbestearen eta ulertezinaren sinboloa baita.
|
|
|
Hamairu istorio labur dira eta ipuin bakoitzaren hasieran itzultzaileak egileen eta obren iruzkin eta aipamenak egiten ditu. Poesian bezala, narratiban ere Sarrionandiarengan Jon Miranderen eragina nabaritu genezake, aurrerago aipatuko ditugun bere lehenengo bi ipuinen estiloan eta taxuan
|
ez
ezik, umore beltzeko narrazio hauek itzultzeari ekin ziolako, zuberotarrak hasitako arloari jarraipena emanez. Bestalde, umore beltzeko ipuinen arloan badira zenbait adibide Sarrionandiaren ipuin originalen artean ere esate baterako," Ukabilka" ipuina Ifarraldeko orduak liburuan (1987).
|
|
|
Leku eta denbora ardatzen tratamenduari dagokionez, kritiko gehienek nabarmendu dute Sarrionandiak" aldi iraganetara labaintzeko duen joera" (Argia), Susako komentariogileak gehitzen du narrazioetako leku eta denbora asko zehazgabeak
|
ez
ezik, ez denbora eta ez espazio direla. Leiendazko denbora eta tokiak dira, fabularen edo narrazio fantastikoen koordenadetan kokatzen dituelarik:
|
|
|
Salamancako katedran irakaskuntza lan ona bete zuen, bereziki Ameriketan indioekin egiten ari ziren gehiegikeriak, Frai Bartolomé de Las Casas misiolariaren salakuntzetan oinarriturik, bere iritzien gogoetetan osatzean, Relectiones zirelakoak burutuz. Bere hitzaldi haietara joaten ziren Zuzenbidean aritzen ziren ikasleak
|
ez
ezik zenbait irakasle ere, hauen artean Martin Azpilkueta nafarra. Hitzaldi haietako azkenengoak, 1539 urtean, De indis eta De iure belli deritzen saioak, garrantzitsuenetarikoak izan ziren.
|
|
|
Zuzenbidea eta Letrak Aix en Provence hirian egin ondoren Parisera aldatu zen, 1914an doktoretza egiteko. Sorbonan
|
ez
ezik beste toki batzuetan ere eskolak eman zituen. Frantziako IV. Errepublikan kontseilari izan zen, De Gaulle jeneralaren kontseilari juridikoa ere bai eta, mentalitatez hain zabala zenez, seguruenik, beregandiko ideia izan zen De Gaullek euskaldunoi euskarazko eskolak eskaintzea ere; baina, zoritxarrez, eskainitakoa betetzera ez zen iritsi.
|
|
|
Eta ez edonolako ofizialtasuna, epaitegietan erabili beharrekoa baizik. Eta, gaur egun, han
|
ez
ezik hemen ere epaitegietan euskarari sarrera ematea nekeza zaigu, nahiz eta gaztelera zein euskara maila berean ofizialtzat hartuak izan. Badugu hor euskaldunok eta Euskal Jaurlaritzak zereginik.
|
|
|
Harantzago joanaz nioen, nik gazteleraren aurka ez nuela ezer, nire bigarren hizkuntza nuela eta maite
|
ez
ezik beharrezko; hala ere, etorkizunari begira, hirugarren baten premian geundela zientzia, teknika eta harreman zabalagoetarako, eta beharrezko ikusten nuela ingelesa, noski. Aurretik Quebec aipatu nionez eta ondotik ingelesaren baliapen hobea, nire erantzuna ez zuen hain gogoz hartu.
|
|
|
Historia gaia errazegi nahasten da alde guztietatik begiratu ezik. Uste horretaz ahalegindu nintzen Hondarribiko elizaren historiagintzan, alde batetik
|
ez
ezik beste zenbait alderditatik lekukotasunak ikusiz eta kontuan hartuz, horrela osatu bainuen Santa María de la Asunción de Hondarribia. Historia, arquitectura y arte (1998) liburuan historiari zegokiona.
|
|
|
Euskara
|
ez
ezik latina ere irakatsi beharra ote dugu. Zeren, 1998an Euskal Erkidegoko Legebiltzarrerako hauteskundeetan politikarien aldetik astakeriarik aski entzun izan dugu.
|
|
|
Baina bere herriaren alde gizontasunez begiak itzarririk adi egon nahi dutenei, Arturo Campionen Navarra en su vida histórica (1929) eta El Genio de Navarra (1936) deritzen liburuen berrirakurketa komeni zaie. Gainera, gogoan izan Campion zenak Lingua Navarrorum eredugarri hura har eta, ikasi
|
ez
ezik, euskaraz idazteari ere eman ziola.
|
|
|
aipatu. Madre, ren ordez, edo gurasoengandik ikasitako. Jaungoikoa? aldarrikatu. Dios, en ordez, zigorrik larriena leporatu beharra zuen, eraztuna eskuratu
|
ez
ezik, eskolako mutilik ankerrenak galtzak jaitsi eta maisuaren mahaian ipurdiz gora jartzen baitzuen, maisuak idizilez zigortzeko. Horren beldurrak behartzen zituen haurrak gazteleraz egitera eta gurasoak, haurrok eskolatuak izango baziren, euskara baztertu eta gazteleraz ahalegintzera.
|
|
|
Izan ere, hamalau urtetik gorako bi miloi t' erdiko populazioa duen EuskalHerri penintsularretik, %54, 1ek egunerokoa du egunkaria irakurtzea. Hori bainogehiago dena, aipatzekoa da, halaber, egunkari bakarra irakurri
|
ez
ezik bi eta hirueskuratu eta irakurtzeko zaletasuna erakusten dutenen kopurua: %20, 7.
|
|
|
Horretan, eragin mediatikoak foma berezia hartzen du, estatu indartsuenekinposatu nahi duten errepresentazioa islatzen eta ezartzen baitute hedabideek, moduerrutinazko batean. Euskal Herriak, kasu, beste bi nazio indartsurekin lehiatu behar dumediatikoki, eta, botere harremanean
|
ez
ezik sare mediatikoan ere gutxitua agertzendenez, gertaera, pertsonaia, toki eta momentu garrantzitsuak Espainiaren eta Frantziaren ikuspegi nazionalaren arabera ematen zaizkio antolatuta eta eraikita, hedabiderik nagusienen eskuetatik behinik behin.
|
|
|
Herritarrak
|
ez
ezik, beste herriak ere kontrolatzeko interesa izaten dute estatuek. Sare telematikoen erabilpenean zehar estatu boteretsuek besteen jarduera ekonomikoak eta politikoak zain ditzakete, haien subiranotasunaren aukerak gutxiagotuz.
|
|
|
Esanahiaren dimentsioa
|
ez
ezik, horrek definitzen du ikuspegi psikoanalitikoa.Eszenaren kontzeptu hau lehen deskribatu dugun Moreno-ren ikuspegi psikodramatikoaren berdintsua da.
|
|
|
Neurehomeopataren aurrean eseri naiz. Oso ongi hartu nau; neure ondoez fisikoez
|
ez
ezik, neure buruaz ere arduratzen da. Oraindik bukatu gabe dudan artikuluaz gogoratzennaiz.
|
|
|
Formalki, lortuko zenakordioak (1940ko martxoan) ez zuen Ministroa izango sinatzaile, eta konfidentziazkozirkular gisara zabaldu zen adostutakoa, buletin ofizialera pasatu gabe. Bestalde, oraineuskaraz
|
ez
ezik katalanaz ere arduratzen dira agintariak, bietarako arau orokor berakproposatuz.
|
|
|
Arauek agintari zibilak
|
ez
ezik eliztarrak ere ukitu zituzten: Gobernari etaGotzainak, baina baita Alkate eta Parrokoak ere.
|
|
|
Elizaren kasuan, arau jakin batzuk
|
ez
ezik hizkuntz ohitura eginak zituen elizbarrutiak, aurreko hamarkadetan duintasun berriz eraman nahi izan zirenak, gainera (ikusi besterik ez dago, adibidez, nola eman zitzaion leku hizkuntzari, eta nola gozabertako euskara Gasteizko Gotzaindegiaren Buletinean eta Katekesian).
|
|
|
Baina Elizan zaharra zena eta Monarkian Administrazio eta Eskola bidez egin nahiizan zen hizkuntz politika nahikoa aldenduak zeuden beren irizpide eta helburuetan.Eta, aldenduak
|
ez
ezik, kontra ere bai arlo batzuetan. Eliza erromatarraren EuskalHerriko (eta beste hainbat tokitako) hizkuntzazko kulturapenean historikoki alde kritikagarririk franko ageri bada ere, arlo honetan elkarren lehian jarri ziren bi botereenhizkuntz politiken aldea nabaria da.
|
|
|
Komentuak bazituen bere sermolariak, etxean
|
ez
ezik inguruko eta probintziakoherrietara euskaraz mintzatzera joan ohi zirenak. Predikari euskaldun hauen arteaneman ditzakegu A. Mitxelena Nagusia, J. M. Bengoa debarra, J. A. Amundarainorendaindarra, J. Lasa matximentarra, eta besterik.
|
|
|
Protagonista nagusiekin batera, erakunde bakoitzeko bigarren eta azken mailakoagintariak ere bazeuden (Gobernariak, Guardia Zibil Buruak; Alkateak, Parrokoak, komentuetako Nagusiak), eta, dena jasan edo gozatzen, Mugimenduko ekintzaileak etakristau eliztar xumeak. Azken hauek, gainera, norberaren ekimenaren edo gogoarenarabera, ikusle
|
ez
ezik salatari ere bilaka zitezkeen.
|
|
|
99; Ferrer 1985: passim), beren familiartepolitikoan
|
ez
ezik Errepublikarenean geratutako korronte batzuetan ere (Rossell 1977: 78).
|
|
|
Monarkia isabeldarrak edo canovistak gaztelaniaz bakarrik egiteko joera makurrabaldin bazuen, karlismoarentzat, aitzitik, euskara edo katalana ez ziren izan sekulahizkuntza arrotzak, inoiz gudaroste karlistako euskaldunen hizkuntz ohiturez zenbaittalde gaztelau elebakar kexu izateraino. Bestalde, armak irabazle suertatu eta berariazko Aldundiak eratu zituztenean, euskararen aldeko politikarik ere egin nahi izanzen, arrazoi ideologikoengatik
|
ez
ezik hizkuntzari aitortzen zioten kultur balioagatikere.
|
|
|
Testu baten irakurketan egiten diren etenaldietariko batzuk ez dira testuan preseski adierazita egoten puntuazio marken bidez. Diskurtsoan etenak egiteari, idazlearenestiloak nola hiztunarenak ere eragiten diote. Koma gabeko esaldi luzeak aurkitzekoaukera kontuan hartu behar da, eta horrekin batera, puntu egokiak aurkitzea horiekegiteko, zeren diskurtso jarraituaren sintesiak, eten barik, antinaturala
|
ez
ezik, entzulearen baitan itolarria ere eragiten baitu.
|
|
|
– Aditzen erro silababakarrekoei dagozkien azentu markek erroa topatzekoazterketa morfologikoa behar dute; azterketa hori, korapilatsua
|
ez
ezik, osogarestia da, konputagailuen ikuspuntutik. Hala ere, hiztegi eta programaziotramankuluen laguntzaz alderdi hau kontuan har daiteke, mugak dauzkan arren.
|
|
|
Hizkuntzabakoitzak kulturaren arabera eratzen ditu gizonaren moldeak eta kategoriak. Alabaiñamolde eta kategoria horien bidez mintzo gera; mintzatu
|
ez
ezik, naturaleza aztertu erehizkuntzaren hausnarbide horietxen bidez egiten dugu, fenomenu edo lotura hau edohura erreparatuz ala alde batera utziz. Gure pentsakera osoa, hortaz, hizkuntzarenarragoa horietan urtzen da, eta gero hormatzen edo gogortzen; eta munduko gureezaguera horietxek oiñarri diralarik eraikitzen dugu?
|
|
|
Karlistaden garaian ere, kontrabandoa ohiko ekimena zen, bai Kantabriara zein Burgosera joan etorriak eginez. Harreman honen eragina ongi islatu da Karrantzako makina bat baserritan, euskal baserrien ohiko ezaugarriak
|
ez
ezik, Kantabria aldekoen ezaugarriak baitituzte.
|
|
|
Frantziako hezkuntza sistema nazionalaren sorreraz hitz egiteko, nahitaez iraultza frantsesari luzatu behar diogu begirada. Hezkuntza arloan sistema horrek izan dituen eraginak, nahiz bat batekoak ez izan, Frantzian
|
ez
ezik Europa osoan ere nabarmenak izan dira60 Helburuak gauzatzeko urte asko pasa behar izan arren, Iraultza frantsesak hezkuntza sistema nazionalaren zutabeak ezarri zituela esan daiteke, eta errealitate hau guztiz oinarrizkoa da Estatu Nazio frantsesa eraikitzeko gertatu zen prozesuan61 Horrela, 1789ko abenduan aldarrikatutako dekretu baten bidez, Nazio Biltzar Konstituziogileak garbi asko eraku...
|
|
|
Alderantziz, izen horretaz oroitzen zenean, Euskal Herrira bueltatu nahi izaten zuen, Rocío García de Mainuetaren larrua behin eta berriz jotzeko. Hankarteko makila
|
ez
ezik potroak ere barruraino sartzeko, mendekuz, gorrotoz, askatasunez. Eta titietatik heltzeko, min egiteraino, Eider itotzeko erabiliko zituzkeen esku eta indar berberez, mendekuz, gorrotoz...
|
|
|
Kontua da martxoa
|
ez
ezik apirila ere ziztuan joan zela, eta noski, maiatzean oso gutxitan azaldu zen Eider pisutik, Irlandako bidaiaren prestaketetan baitzegoen buru belarri murgilduta, eta Irlanda ez zen beste edozer bigarren mailara pasatzen zuen automatikoki.
|
|
|
Baina, ulertu
|
ez
ezik, bertze galdegite bat nuen nik buruan orduko:
|
|
|
Eta, bat batean, hutsune handi baterat zabaldu zitzaizkidan bortz zentzuen leihoak, bortzak baterat, eta bihotzak
|
ez
ezik buruak ere ihes egin zidan hutsune hartarik, kordea galtzen nuela.
|
|
|
Zeren, teologoa
|
ez
ezik filologoa ere izanik, biziki maite baitzenuen euskara... halako moldez, non ongi baino hobeki oroitzen baitut, nola egin zenidan Axularren aipu hura, buruz:
|
|
|
" Hona hemen, hona hemen bai, zuen etorkizuna, eta damu zaitezte, bada...!", erakusten zuelarik modu hartan ezen ezin hobeki mugitzen zituela teatroaren hariak, nola baitzegokion, hezkuntzaz eta ikaskuntzaz, jesuita bati. Eta, sermoi luzeak egiten zituen arren, ez zen aise marrantatzen eta erlasten zen predikaria, eta, hala berean, nekez adituko zen bere sermoi haietan eliztarren xuxurlarik, zeren eta haiek guztiak izaiten baitzituen berari adi, hitzarekin
|
ez
ezik bozarekin ere liluratuko balitu bezala, bozaren sekeretu guztien jaun eta jabe.
|
|
|
Baina ama
|
ez
ezik, ni ere hunkiturik atera nintzen, partikularzki biharamuneko sermoian, ortziralekoan, kontatu zuenean ezen bazela etxe batean zortzi urteko mutil bat, bekatu mortalean hil eta infernurat joan zena. Eta nola kontatu zituen ume bekatariaren sufrimendu lazgarriak xehetasun oroz, zatiz zati eta puskaz puska, oinetako azazkaletarik hasi eta buruko azken ileraino...!
|
|
|
Baina nik gehien igurikitzen nuena, zeren, bai aita Bartolomek jauregian, eta bai jesuitek Iruñako kolejioan, bertzerik ez baitzidaten irakatsi, ez zenuen aipatu ere egin. Eklesiastikoan
|
ez
ezik Erran Zaharretan eta Salmoetan ere azaltzen denaz ari natzaizu: Initium sapientiae timor Domini, baina ez, ez zirudien ezen Jainkoaren beldurra zela jakintasunaren haste eta printzipio, sostengu eta lehen harri.
|
|
|
ekaitza duk batez ere, noiz eta aro batetik bertzerat egiten baitu eta noiz eta bide berrien urratzerat abiatzen baita, nola gertatzen den egun. Eta, nola diagonaletarik hobeki adieraz daitezkeen ekaitzaren errealitatea eta ekaitzaren desoreka koadroaren simetri ardatzetarik baino, hala bihur daitezkek diagonalak koadroaren ardatz. Edo erran zezakeat, bertze hitz batzuetan, ezen pintura zaharrean koadroa bat zela eta beti bat zela, bere osoan
|
ez
ezik zati bakoitzean ere; pintura berrian, aldiz, iduri bakoitzak eta zati bakoitzak bere libertatea dik, bere dantza dantzatzen dik, eta koadroaren batasuna elementuen libertate horretan eta dantza horretan aurkitu beharra zagok bertze deusetan baino gehiago, formen libertateak libertatearen forma islatuko balu bezala... —eta, bere teoria hura azaldu ondoren, bere ondoreak atera zituen—:
|
|
|
Eta enetzat ere Jainkoak egin tenplu hori gizonek egin ditzaketenen gainetik zagok... —erran zidan osabak, zeina hitzez
|
ez
ezik begiz ere mintzatu baitzitzaidan, argiz gainezka zituen bere begietarik, mens mundi aren bihotza bere bihotzean taupaka balu bezala; edo Leonardoren kintaesentzia; edo Brunoren mens indita rebus a7.
|
|
|
Eta aita —gainbeherari eta kinka larri hari buru egiteko, buruan irakiten zituen ideiei gorputz emaiten ziela eta bide berriak urratzen—, Baionako, Donibane Lohizuneko eta Pasaiako portuetako arduradunekin eta inguru haietako dendariekin eta tratulariekin harremanetan jarri zen. Eta, nola muturra nonahi den sartzen baitzuen, hala sartu zen, arrantzaren munduan
|
ez
ezik —Donibaneko bakailao untzienean nagusiki—, kafearen eta txokolatearen, baita tabako eta tabako hautsaren munduan ere, Baionako arno saltzaileekin zituen tratuak eta irabazpideak ahantzi gabe. Olagintzaz denaz bezainbatean, berriz,, eta ateak egiteari utzi, eta segak, igitaiak, aizkorak eta aingurak egiten hasi zen.
|
|
|
Kontakizunaren akabatzeko, ordea, derradan ezen ikusleek bi zezen haiek izan zituztela sari, hain izan zen perfeta eta akasgabea jendearen lana, zeren, alde batetik, plazarat biluzgorri sartu ziren bi zezen haiek are biluzgorriago utzi baitzituzten hondarrean, eta, bertzetik, zeren ez baitzegoen zalantzarik ezen zezen bi haiek akabatu zituztela, osorik
|
ez
ezik puskaz puska eta mokoz moko ere bai, atomoz atomo, frogatzen zutelarik, modu hartan, ezen Demokritoren teoria atomista egiazkoa bezain errefutaezina zela. Baina urbiaindarrok filosofiaren historiari egun hartan eginikako kontribuzionea eta ekarpena handia izanik, are handiagoa izan zen Dionisos edo Bakoren omenez ondoren egina, zeren, zezen haiek atsegin sari zituztela jakin bezain fite, burdinak eta harriak, ikatza eta egurra eraman baitzituzten ikusleek plazarat, eta han berean erre eta xispildu zituzten bi zezenak.
|
|
|
Izan ere, Alessandro, tapizen eta alfonbren alderakotzat, gizon aditua da eta fidantzia osokoa... eta, horregatik, Urbiainerat etortzeko mezua eta gaztigua utzi diot, Donibaneko porturat hel dadinerako —eta, barrenaino hats hartzen zuela, erran zuen—: Baina alfonbrak eta tapizak
|
ez
ezik, koadro batzuk ere ipini nahi nituzke, eta horretarakotz... —eta isilik geratu zen istant batez, mahaiari beha.
|
|
|
Eta ni ere, paradoxa haren aitzinean, zurturik bezala geratu nintzen... Ordea, urteak aitzina doazkidan neurrian, ongi bai ongi ohitu behar izan dut paradoxa horretarat, zeren eritasunean eta zorigaiztoan ikasi baitut ezen badirela huts hura baino hutsagoak diren hutsak, espazioa
|
ez
ezik denbora bera ere eta bizitza bera ere bete dezaketenak eta betetzen dutenak. Baina ene arimak deus guti zekien orduan hartaz, zeren gazte bainintzen eta zeren gaztetasunaren indarra bainuen, hutsaren gainean jauzi egiteko...
|
|
|
Izan ere, zentzuak eta ebidentziak erraiten didate ezen ez dagoela meza itemisaest etik hasterik, zeren nihaur ere izana bainaiz nehoiz, mezazale
|
ez
ezik, mezajale ere, eta zeren baitakit, halatan, zertaz ari natzaizun: bada baldinba, nola liburuaren anitz orritan jauregiko jendeaz ariko bainatzaizu, eta nola batzuk eta bertzeak hemendik harat eta handik honat ikusteko parada izanen baitugu, jauregia eta jauregi ingurua zer nolakoa zen adieraziko dizut berant baino lehen.
|
|
|
Orduan bai, istantean altxatu zizkidan berriro begiak, baina begi haiek, ezusteko batez
|
ez
ezik, kezka batez ere mintzatu zitzaizkidan, erran nahi balidate bezala: " Argi ibil, Joanes, burutik egiten hasia haiz, eta burua begiratu huke".
|
|
|
Larrutik ordainduko duala erran diat, eta larrutik ordainduko duk! —keinatu
|
ez
ezik jaurtiki ere egiten zuen gizon baten aitzinean zegoen anaia, desbenturatuki.
|
|
|
Baina osaba konbentzitzeko gai ote nintzen eta ene argumentuak hain pisuak ote ziren? Zeren, hasteko, bazkalorduan —hantxe genituen egun hartan osaba Joanikot eta Pedro Huizi ere, zeinak, bertze nonbait erran dizudan bezala, haserre antzean baitzebiltzan sasoin hartan, eta zeinak, egun hartan
|
ez
ezik, bertze anitzetan ere etortzen baitziren bazkaltzerat, aitak hala nahi izaiten zuelako, hura etxean egoiten zenean—; bazkalordu hartan, bada, ez zen bertze mintzagairik izan, Mattin eta Elbiraren artean gertatua baizen. Baina, aitak, amak eta aita Bartolomek ateratzen zituzten arrazoinen aitzinean, osaba, ohi ez bezala, isil isilik egon zen denbora guztian, atsekabetua eta desgogara.
|
|
|
Eta nigar zotinka jalgi nintzen handik, sentsazio ilun bezain garratz harekin, zeinak adierazten baitzidan ezen laguntza bila joan eta laguna galdu nuela, zeren, maisu
|
ez
ezik, lagun ere izan bainuen ordu arte osaba, konfiantzazko laguna.
|
|
|
Eta kontseilari haien artean mendekua nuen labana, eta gorrotoa eta urguilua zorroztarri. Eta neure mendeku nahiaren eta neure odol irakiduraren lehen abiatze eta oldartze hartan jakin nuen ezen ez ninduela nehork geldiaraziko... zeren eta ene gorrotoa eta ene urguilua naturalak
|
ez
ezik borondatezkoak ere baitziren, eta zeren gorputzean ez ezik ariman ere sentitzen bainituen.
|
|
|
Eta kontseilari haien artean mendekua nuen labana, eta gorrotoa eta urguilua zorroztarri. Eta neure mendeku nahiaren eta neure odol irakiduraren lehen abiatze eta oldartze hartan jakin nuen ezen ez ninduela nehork geldiaraziko... zeren eta ene gorrotoa eta ene urguilua naturalak ez ezik borondatezkoak ere baitziren, eta zeren gorputzean
|
ez
ezik ariman ere sentitzen bainituen.
|
|
|
—eta, eri erakuslea goititzen zuela, erantsi zuen—: Hala, bada, jakizu, alde batetik, ezen Potosi goiti beheiti doala eta gaurkoa ez dela atzokoa, zeren egun bateko zilarra biharamuneko hauts bihurtu baitzen —Sibiliatik atera zenetik bere galeoiko hainbat kideren ezpainetarik aditua zuen iritzia aditu zion Joxek aita Zacaríasi ere—, eta zeren, harat joaitea, ondorez, nekea eta gaitza
|
ez
ezik, erokeria hutsa ere izan baitaiteke, baita munduko ezpataririk handienarentzat ere, zure entseiuaren fruituak idorrak, agorrak eta hautsaren parekoak izan litezkeelako, finean. Eta jakizu, bertzetik, ezen, Potosirat joan gabe ere, badirela Santo Tomáseko asentamenduaren ondoan etxaldeak edo haziendak, batik bat behi aziendaren hazkuntzari emanak eta zureak bezalako beso indartsuen beharrean daudenak, beren ondasunen begiratzeko eta ordenaren ezartzeko, eta nagusi haietarik bati eskain diezazkiokezula zeure zerbitzuak eta endrezuak...
|
|
|
Bizkaitarrak, zeina baitzen, urguilutsua
|
ez
ezik, liskartia ere, erran zuen:
|
|
|
Izan ere, biharamunean —merkatu egun hartan, beraz, zeinean, aziendak eta ganaduak
|
ez
ezik, bertako fruituen miresteko parada ere izan baikenuen: patatak, aguakateak, guaiabak, mangoak, bananak, eta bertze mila tuberkulu eta fruitu, hauek zaku batzuetan, horiek moritxearen palmaz eginikako saskietan eta haiek ihizko otarreetan—, bortz gizon iritsi ziren Santo Tomáserat, zaldiz, gibeletik morroi batzuk zituztela, batzuk zuriak, beren asto eta mandoetan, eta bertzeak, gehienak, indiar horiak, oinez zihoazenak, bakoitza bere kargarekin, zeren eta haien artean lau motatakoak baitziren zamariak:
|
|
|
Baina orduan bizkaitarra oldartu zen, eta
|
ez
ez zekielako ezen ur irakinean ez zela eulirik pausatzen, baina harroegia zelako nehork eulitzat har zezan. Eta aulkitik altxatu, eta maginatik ezpata ateratzen zuela, erran zuen:
|
|
|
Zeren zure sinesterik gabe ezin egin baitezaket aitzina... eta zeren zure oferenda hori izan baitaiteke zure sineste faltaren ordaina"; eta, nola nik hain maite bainuen aita, erran nion: " Be hatza
|
ez
ezik, oin osoa ere bai";" Ez, ez", ihardetsi zidan hark," hatzarekin aski izanen duzu, zeren erlikiako gorpuzkiaren neurrikoa behar baitu, mirakuluaren eskertzeko, Jainkoari egin beharreko oferendak. Baina, hori bai", mehatxatu ninduen," jakizu ezen hau kontu ezin seriosagoa dela eta, baldin orain eman hitza betetzen ez baduzu, zuhaur izanen zaitugula hilotz, berant baino lehen, eta infernurako bidean, ondorez, hitza jateagatik"; eta, erranaren arabera, iragan zuen gizonak gaua aitarekin, erlikia bi eskuen artean zeukala, Avilako santari otoitz eginez debozione osoz...
|
|
|
—Haatik, jaun Joanes Etxegoien, ez nuke nahi ergeltzat har nazazun, zeren beldur bainaiz pikaro gezurti hutsa ez ote zaren, edo, hobeki, segur nago haietarik bat zarela... baina jakizu ezen zeure eskuetan duzula, zeure etorkizuna
|
ez
ezik, zeure lagunena ere, eta izugarria izanen litzatekeela baldin zeure egitekoan huts eginen bazenu... zeren neure lagunekin mintzatu bainaiz eta guztiok zuen kontra deklaratuko baikenuke, nagusiaren alaba sendatzeko entseiuan huts eginen bazenu, zeure erlikia horrekin iruzur egiteagatik eta Lorenzo hain modu gaixtoan hiltzeagatik... Eta jaun Santiago de Tapioles y Villarrín —eta bere tituluen lista eman zuen berriro... eta berriro hartu zuen atseden, jakina, harik eta berriro ekin zion arte, titulu haietarik bat errepikatzen zuela, mementu hartan bertzeak baino inportantago irizten ziolako edo—:
|
|
|
Eta, aitona Nikolasen oroitzapenarekin batean, gogoan ditut Juvenalen hitzak: Morte magis metuenda senectus, zeren, ulertu
|
ez
ezik, sentitzen ere hasi bainaiz ezen zahartzaroa heriotza baino beldurgarriagoa izan daitekeela.
|
|
|
—Eta, lehen eginkizuna
|
ez
ezik, bigarrena eta hirugarrena ere bai...!
|
|
|
" Orain dela zortzi bederatzi urte erran niana erranen diat berriro... zeren eta orduan zismatikoa hintzen, eta orain ez gutiago... Baina, zismatikoa haizen arren eta ni katolikoa, biok ere giristinoak gaituk, nola baita Pedro ere, eta hargatik gaituk hirurok ere anaiak, odolaren baitan
|
ez
ezik, Kristoren baitan ere". Ailitez hire hitz horiek giristino guztien bihotzean erroturik, giristinoak giristinoen kontra para ez daitezen sekula mila gerla odoltsutan, anitzetan gertatu izan den bezala, eta hemendik aitzina ere gertatuko den bezala, segur...!
|
|
|
Eta hala zen guztia Rosa de Osoriorekin eta hala ehotzen zuen egunoroz zeta fin batez gure amorioaren oihala... eta hala eta halatan zen hura, munduan ezagutu izan ditudan bertze emazteki guztiekin konparaturik, diferent. Izan ere, ene amorio guztiak begietan hasi eta begietan akabatu izan zitzaizkidan, harekin izan nuena salbu... zeren Rosa jakintsua zen eta bere jakintasuna jartzen zuen gure amorioaren zerbitzuan, eta zeren, ondorez, behakoak
|
ez
ezik, hitzak ere genituen, eta hitzek are sakonago egiten zuten begiek adierazia eta are urrunago eramaiten gintuzten, urratsez urrats.
|
|
|
Baina, ongi ohartuko zinen bezala, jaun André, Antonio ez zen aise etsitzen zuèn edo lehen kolpean errendatzen zèn gizon flakoa eta herbala, eta, nola baitzen, halatan, setatsua eta ezin ostinatuagoa —ogi gogorrari
|
ez
ezik, harriei eta arrazoinbiderik gaitzenei ere hortzak zorrotz erakusteko gai—, hala, berehala ediren zion arrazoin ihardestezin hari ere ihardespena:
|
|
|
Oso jende ona dela, egoismoak eta harrokeriak kutsatu gabea: indiar gorri batzuk dira, hemen
|
ez
ezik Santo Tomásen inguruan ere bizi direnak. Baina bada hango eta hemengo indiarren artean alderik; izan ere, hemengoak ongi tratatu genituen, eta haiek berdin ihardetsi digute; Santo Tomás ingurukoak, berriz, gaizki tratatu zituzten, eta, ondorez, haiek guztiak erreboltatu ziren, guti batzuk izan ezik...
|
|
|
Eta ene gogogabetasun hura igarri egiten zitzaidan, baita trabailatzeko orduan eta bertze harremanetan ere, eta don Venanciok ere, zeinak bainindukan, semetzat
|
ez
ezik, adiskidetzat ere, igarri egin zidan, eta egun batean hala solastatu zitzaidan:
|
|
|
Eta Horaziok ideia ausart haiek zituen, eta ideia haiekin nola ez zen, bada, gaizki ikusia izanen, Quitoko unibertsitatean
|
ez
ezik bertze edozein unibertsitatetan ere, jaun André...! Baina Horaziok erran zuena eta bertze ingeles hark erran zuena... eta don Venancioren ingururat biltzen zen talde hartako bertze kide guztiek ere erraiten zutena aditzerat eman nahi izanen banizu, orrien faltan aurkituko nintzateke, zeren, arestian erran dizudan bezala, haiek guztiak, edo kasik gehienak, ikasiak eta buruz ongi jantziak baitziren, eta zeren don Venanciok jende haiek gonbidatzen baitzituen noizik behin bere etxerat, halako suertez, non guztiok izaiten baikintuen orduan solasturi, bazkari baten edo bertze zernahiren aitzakian... eta zeren, geure solas haietaz baino areago, doña Rosa de Osorioz mintzatu nahi bainizuke orain, eta harekin izan nuen amorioaz, zeina izan baitzen, ordu arte izan nituen bertze amoriozko historia guztien aldean, net diferent.
|
|
|
Eta neguaren erdian eguberriak izaiten ziren, eta festaburu hartarako, amak hala manaturik, etxean jaiotza ipintzeko usantza hartu genuen, zeren eta amaren sortetxean ere, han Ezpeldoin, usantza hura baitzuten. Eta jaiotza ezin ederrago hartan lurrezko iduriak jartzen genituen, bazelako Urbiainen baxeragile eta tupinagile bat, baxerak eta tupinak
|
ez
ezik lurrezko eta buztinezko bertze mila ontzi ere egiten zituena eta trebetasun handia zuena bai material haiek eskuz lantzeko eta bai idurien egiteko ere, halako tailuz, non harenak izaiten baitziren jaiotzan jartzen genituen iduri haiek guztiak: san Jose, Ama Birjina eta Jesus Haurra; artzainak eta ardiak, zaldiak eta astoak... baita hiru erregeak ere, errege egunez jartzen genituenak...
|
|
|
—Denbora guti daramat zurekin, Joanes, eta oraino ez zaitut behar bezala ezagutzen. Halarik ere, zure prezeptorea naizen neurrian, irakasle
|
ez
ezik zure lagun ere izan nahi nuke, zeren eta ni filosofoa eta teologoa bainaiz, eta zu, berriz, apez jaun don Frantziskok ongi erraiten duen bezala, etxe honetako filosofo tipia, eta, halatan, biok gara filosofo eta biok izan gaitezke lagun handiak. Baina, hasteko, zerbait argitu nahi nuke zurekin.
|
|
|
—Amorostu
|
ez
ezik, aspaldi ezkondu nintzen ni zientziarekin, jaun Marcel! —eta, eskua lehenik bihotzerat eta gero bururat zeramala, gaineratu zuen—:
|
|
|
Eta emazteki arraia zen, nahiz eta ezkondu bezain fite —Felisak hogeita hamabortz urte zituenean, beraz, zeren berant ezkondu baitzen— senarra galdu zuen; eta, senarra galdu
|
ez
ezik, bidean zuen haurra ere galdu zuen, hartaz erditzeko puntuan zenean, gure etxean ere inude baten beharrean aurkitu ziren puntuan hain zuzen ere, nihaur jaio eta handik denbora laburrerat, amari bularreko esne iturria agortu zitzaiolako, eritasun baten ondorez.
|
|
|
Izan ere, komunionea egin nahi ez nuelako, aitak zartako ikaragarri hura eman zidan eta kondenatuen gelan giltzapetu. Eta, gela ilun hartan beldurrak airean nengoela, nor etorriko... eta osaba Joanikot!, ene aingeru begiralea balitz bezala, bere adostasuna eta bere babesa eta geriza eskaintzen zizkidala... eta sekeretu bat ere bai, berea
|
ez
ezik enea ere izan zitekeena, eta enea zena jadaneko... zeren eta osaba Joanikot protestant baitzen, jaun Esteban Etxegoien etxeko ardi beltza bezalaxe, osabak berak jakinarazi zidanez, bere historiaren eta arbaso zahar harenaren berri emaiten zidala! Eta, erran ere, halaxe erran zidan osabak, eskua bere eskuz hertsatzen zidala:
|
|
|
Ordea, enetzat harrigarriena ez duk nehor urgainean oinez ibiltzeko gai izaitea, baina arrazoinaren aitzinatzeko gai izaitea eta, ondorez, filosofia naturalaren korapiloen laxatzeko gai izaitea, konparazione, nola egin baitzuen Arkimedesek, noiz eta formulatu baitzuen bere printzipioa, untzi eta belauntzien flotazioaren harroin dena. Zeren eta untzi on bat duenak untziz egin baitezake, oinez
|
ez
ezik, lasterka ere, ur gainean... baita hegan ere, haize oihala hegaltzat harturik.
|
|
|
berant ote nenbilen neure ondiko izugarriaren deitoratzen eta auhentzen hasteko? Zeren ordu hura heldua
|
ez
ezik iragana ere izan baitzitekeen orduko, eta zeren abiaturik egon bainintekeen, halatan eta ezustean, neure bizitzako argi urratzerik eta oilariterik gabeko gau beltzik beltzenean eta izugarrienean barrena...
|
|
|
Itsas inguru hartan geunden, bada, non baitzeuden arestian aipatu dizkizudan uharteak, piratek, kortsarioek, filibusteroek eta gainerako itsas lapurrek habiatzat eta gordelekutzat erabiltzen zituztenak. Baina, beren buruak babestu
|
ez
ezik, beren atakeak ere trazatzen zituzten itsas lapur haiek handik, batik bat Indietarik Europarako bidean zihoazen untzien kontra, zeren eta untzi haiek Indietako produktuz kargaturik baitzihoazen, eta zeren, halatan, handiagoa izan baitzitekeen harrapakinen fruitua: erran nahi baita ezen kasualitatez erori ginela itsas lapur haien atzaparretan, ekaitzaren eta ez bertze deusen karietarat.
|
|
|
" Baina munduan diren trabailari onest guztiek bezala, trabailua ongi eginez gero eskatuko ditugu guk ere eskatu beharrekoak, ongi baderitzozu..." Eta Mignonek biluztu eta solastu, biak baterat egiten zituen, eta nik ez nekien zerk nindukan liluratuago, haren gorputzak edo haren mintzamoldeak, gorputz hark eragiten zidan sukarrak edo haren hitzen egokitasunak... Eta ezpainak belarrian jarri, eta ezpainez
|
ez
ezik hitzez ere pot egiten zidala, biluztu ondoren erran zidan: " Ezkontzan sinetsiko banu, zu nahi zintuzket senar eta amorante...!" Ofizio batekin aski izanen ez nuelakoan, bi eskaintzen zizkidala, alegia...!
|