|
2000
|
|
|
Ahal zuen aldi oroz, bidaian joaten bazen ere, Kanbon betiko errotu zen, Ipar Euskal Herriko bizi giroa eta Euskal etniaren berezitasunak inspirazio iturri bilakaturik. Hain zuzen, arrantzale eta laborariak margotu
|
ez
ezik, idatzi eta hitzaldi franko ere eman zituen, besteak beste Euskaldunak Iberoen ondorengoak zirela argudiatuz. Arraza mota ederrenak mestizajearen ondorio zirela sinetsita zegoen.
|
|
|
Gure kontrako eraso, irain, probokazio eta zikina botatzearen jarrerak badu esplikazioa edo arrazoi garbi samarra. Orain arte, abertzaletasunaren izenean, indarkeria erabiltzeak, abertzaletasunaren beraren helburuak eta ideiak ere kutsatu
|
ez
ezik, kritika lerro erraza uzten zien bere etsaiei. Baina Lizarra Garaziko hitzarmenaz geroztik, joku arauak erabat aldatu dira gure artean.
|
|
|
Kazetari ikerketak telebistan dirua eta denbora eskatzen ditu gainera eta arrakasta, oso gutxitan jo daiteke ziurtzat. Alabaina, sona handiena duten telebistetan jakin badakite kate baten heldutasuna fikziozko telesailekin
|
ez
ezik, erreportaje eta dokumentalen bidez ere lortzen dela. Ikerketa erreportaje batek esaterako, batez beste 15 milioi pezetako (600.000 bat libera) aurrekontua behar du, ikuskizun saio baten erdia, alegia.
|
|
|
Sarritan borroka galduetatik etorri garelako eta adiskideen hitzek galdu dutelako herri hau, idazle gazte batek aipatu bezala. Idazterako orduan kontatuko dugunean
|
ez
ezik generoari ere erreparatzen diogu baina. Darabilgun generoa ere, daramagun bizimoduaren islada delako.
|
|
|
Besterik ezean, eskerrak Vladimir-en ekitaldietara etorri
|
ez
ezik, inguruko herrietatik zein presondegi eta erbestetik lubaki honetatik hitzen bidez erresistentzia posible egiten duzuenoi. Gunter Grass-ek aipatu bezala literaturak iraungo badu, era subertsiboan iraungo duelako.
|
|
|
Jon Elosegiren esanetan gaurko egunean Euskadiko enplegu, aberastasun eta ongizate hobi aberatsena izan daiteke Internet, gure lurraldean unibertsitariak ugari eta onak direlako. Internetek enpresa tradizionalaren egitura aldatzen duela jakinik, Elosegiren ustez XXI. mendea stock options direlakoen mendea izango da, eta horrexegatik ordainketa sistema honen alde agertu da, langileak motibatzeko eta saritzeko
|
ez
ezik langileak enpresaren arrakastaren partaide egiteko modua eskaintzen duelako.
|
|
|
Beraz, xehe mehe non gauden jakin nahi genuen". Halaxe, bi etxe hauen entzule azterketaz aparte, enpresa pribatu batekin galdeketa bat egin eta emaitza horiek berretsi
|
ez
ezik, audientzia hobea ere eman die.
|
|
|
Baina lehenik eta behin, ulergarri eta atsegina izan behar du, hori gabe alferrik dira erabil ditzakegun trikimailuak. Era berean, ipuina eta txotxongiloak
|
ez
ezik, apaingarri eta argiak ere kutunki zaindu behar dira girotzeko.
|
|
|
Hiltzat ere jo zuten, harik eta eliz bateko eskaileretan markesa batek ezagutu zuen arte; beste eskaleekin batera, listua zeriola, tontotua zegoen. Kontuak kontu, ezintasunari aurre egin eta ongi kostata, bi urteren buruan memoria eta mintzamena berreskuratu
|
ez
ezik, ezker eskuarekin ere marrazten ikasi zuen, bere ibilbidea 20 urte gehiagoz luzaraziz. Orobat, Clara emaztea utzi eta beste batekin ezkondu zen.
|
|
|
Badira ikusi bezain aise ahaztu egiten diren antzezlanak. " Ez da hain erraza" baina, momentuan gozatu
|
ez
ezik, gogoeta ere piztea lortzen duen horietakoa dugu. Komertziala (zentzu onean) izango da euskaraz ere.
|
|
|
Ikasbide ere gertatzen da gazteek mikro aurrean jarduten
|
ez
ezik, informazioa lantzen ere ikas dezaten. Alabaina, Arrakalaren apustua entzuleria zabaltzea da, Lekeitiar guztientzako irratia izan dadin.
|
|
|
Mintzaira bat baino gehiago jakitean izugarri zabaltzen zaizu munduaz duzun ikuspegia, hala da, mundua leku garaiago batetik ikusteko parada ematen baitizu. Komunikazioa
|
ez
ezik, ikusmolde bat, logika bat ere baduelako. Egin kontu," gora gu eta gutarrak" esaldiaren esanahia ulertzeko euskara ikasi egin behar da, ez da aski norbaitek azaltzea.
|
|
|
Hori izan da zailtasunik handiena, berez, motzak diren pasadizoak uztartu ordu t' erdiko dramaturgia egiteko, beti ere Manolitoren mundua islatuz, hau da, Carabanchel auzoa, familia, lagunak, eskola eta abar. Liburuak
|
ez
ezik, irrati emankizunak eta" El Pais" eko artikuluak ere baliatu nituen. Behin materiala pilatuta neukala, fintzen hasi nintzen.
|
|
|
Alabaina, euskararekiko konpromisoa ez baita egun bakarreko afera. Laudion
|
ez
ezik, Arabako beste herri askotan ere izan dira kontzertu, hitzaldi, antzezlan eta erakusketak. Besteak beste, Kepa Junkerak, Koldo Zuazok, Kukubiltxok eta Takolo, Pirritx eta Porrotxek hartu dute parte Araba Euskarazeko kultur egitarauan.
|
|
|
Errazti familiak ikastola bat sortu zuen Laudioko Galmaka auzoan 1960an. Ikastola
|
ez
ezik, eliza, lantegi bat eta etxebizitzak ere eraiki zituen.Garai hartan euskara galerazia zegoen, hori dela eta, ikastolaelizaren ondoan zegoenez, bertan katekesia irakasten zela esaten zuten. Hiruzpalau urte pasatutakoan," Escuela Particular de Galmaka" izenarekin legeztatu zen, ez zuten esan euskaraz klaseak ematen zituztela," hizkuntza ofizialean" baizik eta astean euskara ordu bat.
|
|
|
Giro gehiago sortu behar da. Orain plazan dauden zaharrak
|
ez
ezik, gazteak ere behar dira ikusten eta apustutan.
|
|
|
hizkuntza, kultura, politika... Bere begiz ikusiak
|
ez
ezik, bibliografia handia erabili zuen oraingo liburu mardula oinarri sendoen gainean osatu arte: " The Basque History of the World".
|
|
|
MAITASUNEZ
|
ez
ezik, zintzo idatzi du Kurlanskyk eta, beharbada, hortik ere heldu da liburuak izan duen harrera ona. Euskadi Irratiko New Yorkeko berriemaile Olatz Arrietak eman zigun berri ona Eguberrietan.
|
|
|
Landareen aldetik, mundu osoan soilik euskal kostaldean bizi den Armeria euskadiensis landare endemikoa
|
ez
ezik, gure itsaslabarretan nahiko arraroak diren Limonium binervosum, Cochlearia danica eta Spergularia rupicola landareak ere deskribatu dira hemen.
|
|
|
Hau da, Nafarroako populazioaren bi herenek gutxienez elebitasuna nahiko luke 40 urteko epean. Izan ere, matrikulazio datuek bat egiten dute horrekin eta esan liteke pentsatu
|
ez
ezik horren aldeko apustua ere egiten dutela. Azter dezagun alderdiz alderdi:
|
|
|
Pastoralak kasik 100 urte bizitu zituen Maddalen Jauregiberriren bizia du kontagai, Frantziako bi gerrak eta Espainiako gerra zibila ardatz direla. Taula gainean, Maddalenen sendikoak
|
ez
ezik, alemaniarrak eta Francoren zaleak ere agertuko dira. Hizkuntza izaeraren zimendu handiena zela oharturik, euskararen defendatzaile sutsua bilakatu zen aloztarra.
|
|
|
Orain, neuk jartzen dizkiot baldintzak eta debekuak nire buruari: " Abiatzeko bideak ez dik orube partikularrik zeharkatu behar... ehiza sasoian ez diagu ehiztarien ondotik ibili behar... todoterrenoen pistetatik ez dik merezi, dena hautsa eta zarata baita... poliziak zaintzen dituen errepetidoretatik urrun, mesedez... giriek maite dituzten kasko famatuetan hago lasai, euskaraz entzunik atzerritar bezala tratatzen bahaute ere... lagunen txaboletan
|
ez
ezak sua aipa... erdara hutsezko seinaleak erauzi baino lehen, kontuz, begira inor ez dagoen...". Eta araudiak oso nahasiak direnean, bagoaz Pirinioetara, gora, urrun, pentsatuz gorago joan zela Luis Pedro eta bazekiela zergatik
|
|
|
Plazaolak dioenez," momentuz ez gaude MCCn sartuta. Dena den, aukera dago langileak Goienako bazkide izateko, udalak
|
ez
ezik, erakunde pribatuak ere bazkide laguntzaileak izan daitezke".
|
|
|
kirol emanaldiak, kultura ekitaldiak, herrietako festak eta abar. Dudarik ez da honek jauzi kualitatibo ikaragarria dakarrela, herrietako ordezkaritzetatik
|
ez
ezik, bailarako edozein bazterretatik ere zuzenean emititu dugulako" erantsi du Aldanondok.
|
|
|
Ez diogu gazteriari historiaren gure interpretazioa eman. Ikastoletan teknikoki maila oso ona izan da, baina humanitateetan oso apala, Frantzian
|
ez
ezik Europa osoan bezala. Guk ez diegu belaunaldi berriei bere herriaren historia kontatu.
|
|
|
Ikastola gehienetan Bertsularien Lagunak elkarteak ikastaroak ematen ditu. Hendaia, Ziburu eta Baionan
|
ez
ezik, barnealdean ere gauzak serioski mugitzen hasi dira. (...).
|
|
|
Halere, edo horregatik hain zuzen ere, ez dago prest drogen inguruan eraiki diren iruzur engainagarriak salatu gabe uzteko, jakin badakielako gezur horiek gizartea kontrolatu eta milioi askotako irabaziak lortzeko asmatu direla. Zergatik alkohola eta tabakoa, esate baterako, lasai asko eros eta har daitezke, beste droga askoren kontsumoa debekatua
|
ez
ezik zigortua ere dagoenean. Zergatik ez dira legeztatzen guztiak, duela hirurogeita hamazazpi urte Enrico Malatesta anarkistak eta gaur egun askok eskatzen duten moduan?
|
|
|
1987ko Joseba Sarrionandiak idatzi zuen Marinel zaharrak betirako kondenatu bat besterik ez dela badakien bezala, eta" Tren luze bat" ean" Trena beti infernurantz doa" la badakien bezala. Coleridge
|
ez
ezik, Kafkaren narrazioen absurdua eta ulertu ezinaren oihartzuna sumatzen da, zein oker egin duen ez dakien kondenatu horren patu gogorrean, azken batean giza patuaren ezinbestearen eta ulertezinaren sinboloa baita.
|
|
|
Hamairu istorio labur dira eta ipuin bakoitzaren hasieran itzultzaileak egileen eta obren iruzkin eta aipamenak egiten ditu. Poesian bezala, narratiban ere Sarrionandiarengan Jon Miranderen eragina nabaritu genezake, aurrerago aipatuko ditugun bere lehenengo bi ipuinen estiloan eta taxuan
|
ez
ezik, umore beltzeko narrazio hauek itzultzeari ekin ziolako, zuberotarrak hasitako arloari jarraipena emanez. Bestalde, umore beltzeko ipuinen arloan badira zenbait adibide Sarrionandiaren ipuin originalen artean ere esate baterako," Ukabilka" ipuina Ifarraldeko orduak liburuan (1987).
|
|
|
Leku eta denbora ardatzen tratamenduari dagokionez, kritiko gehienek nabarmendu dute Sarrionandiak" aldi iraganetara labaintzeko duen joera" (Argia), Susako komentariogileak gehitzen du narrazioetako leku eta denbora asko zehazgabeak
|
ez
ezik, ez denbora eta ez espazio direla. Leiendazko denbora eta tokiak dira, fabularen edo narrazio fantastikoen koordenadetan kokatzen dituelarik:
|
|
|
Salamancako katedran irakaskuntza lan ona bete zuen, bereziki Ameriketan indioekin egiten ari ziren gehiegikeriak, Frai Bartolomé de Las Casas misiolariaren salakuntzetan oinarriturik, bere iritzien gogoetetan osatzean, Relectiones zirelakoak burutuz. Bere hitzaldi haietara joaten ziren Zuzenbidean aritzen ziren ikasleak
|
ez
ezik zenbait irakasle ere, hauen artean Martin Azpilkueta nafarra. Hitzaldi haietako azkenengoak, 1539 urtean, De indis eta De iure belli deritzen saioak, garrantzitsuenetarikoak izan ziren.
|
|
|
Zuzenbidea eta Letrak Aix en Provence hirian egin ondoren Parisera aldatu zen, 1914an doktoretza egiteko. Sorbonan
|
ez
ezik beste toki batzuetan ere eskolak eman zituen. Frantziako IV. Errepublikan kontseilari izan zen, De Gaulle jeneralaren kontseilari juridikoa ere bai eta, mentalitatez hain zabala zenez, seguruenik, beregandiko ideia izan zen De Gaullek euskaldunoi euskarazko eskolak eskaintzea ere; baina, zoritxarrez, eskainitakoa betetzera ez zen iritsi.
|
|
|
Eta ez edonolako ofizialtasuna, epaitegietan erabili beharrekoa baizik. Eta, gaur egun, han
|
ez
ezik hemen ere epaitegietan euskarari sarrera ematea nekeza zaigu, nahiz eta gaztelera zein euskara maila berean ofizialtzat hartuak izan. Badugu hor euskaldunok eta Euskal Jaurlaritzak zereginik.
|
|
|
Harantzago joanaz nioen, nik gazteleraren aurka ez nuela ezer, nire bigarren hizkuntza nuela eta maite
|
ez
ezik beharrezko; hala ere, etorkizunari begira, hirugarren baten premian geundela zientzia, teknika eta harreman zabalagoetarako, eta beharrezko ikusten nuela ingelesa, noski. Aurretik Quebec aipatu nionez eta ondotik ingelesaren baliapen hobea, nire erantzuna ez zuen hain gogoz hartu.
|
|
|
Historia gaia errazegi nahasten da alde guztietatik begiratu ezik. Uste horretaz ahalegindu nintzen Hondarribiko elizaren historiagintzan, alde batetik
|
ez
ezik beste zenbait alderditatik lekukotasunak ikusiz eta kontuan hartuz, horrela osatu bainuen Santa María de la Asunción de Hondarribia. Historia, arquitectura y arte (1998) liburuan historiari zegokiona.
|
|
|
eta ez dirala egin beharrak, baizik huts hutsik obeditu beharrak. Badakite, ez gobernariak
|
ezen
ez eta harekin batean bere bilguma osoak ere, ezin kenduko digula fueroak ematen digun eskua, libertadea ta bidea?.
|
|
|
Euskara
|
ez
ezik latina ere irakatsi beharra ote dugu. Zeren, 1998an Euskal Erkidegoko Legebiltzarrerako hauteskundeetan politikarien aldetik astakeriarik aski entzun izan dugu.
|
|
|
Baina bere herriaren alde gizontasunez begiak itzarririk adi egon nahi dutenei, Arturo Campionen Navarra en su vida histórica (1929) eta El Genio de Navarra (1936) deritzen liburuen berrirakurketa komeni zaie. Gainera, gogoan izan Campion zenak Lingua Navarrorum eredugarri hura har eta, ikasi
|
ez
ezik, euskaraz idazteari ere eman ziola.
|
|
|
aipatu. Madre, ren ordez, edo gurasoengandik ikasitako. Jaungoikoa? aldarrikatu. Dios, en ordez, zigorrik larriena leporatu beharra zuen, eraztuna eskuratu
|
ez
ezik, eskolako mutilik ankerrenak galtzak jaitsi eta maisuaren mahaian ipurdiz gora jartzen baitzuen, maisuak idizilez zigortzeko. Horren beldurrak behartzen zituen haurrak gazteleraz egitera eta gurasoak, haurrok eskolatuak izango baziren, euskara baztertu eta gazteleraz ahalegintzera.
|
|
|
Izan ere, hamalau urtetik gorako bi miloi t' erdiko populazioa duen EuskalHerri penintsularretik, %54, 1ek egunerokoa du egunkaria irakurtzea. Hori bainogehiago dena, aipatzekoa da, halaber, egunkari bakarra irakurri
|
ez
ezik bi eta hirueskuratu eta irakurtzeko zaletasuna erakusten dutenen kopurua: %20, 7.
|
|
|
Horretan, eragin mediatikoak foma berezia hartzen du, estatu indartsuenekinposatu nahi duten errepresentazioa islatzen eta ezartzen baitute hedabideek, moduerrutinazko batean. Euskal Herriak, kasu, beste bi nazio indartsurekin lehiatu behar dumediatikoki, eta, botere harremanean
|
ez
ezik sare mediatikoan ere gutxitua agertzendenez, gertaera, pertsonaia, toki eta momentu garrantzitsuak Espainiaren eta Frantziaren ikuspegi nazionalaren arabera ematen zaizkio antolatuta eta eraikita, hedabiderik nagusienen eskuetatik behinik behin.
|
|
|
Herritarrak
|
ez
ezik, beste herriak ere kontrolatzeko interesa izaten dute estatuek. Sare telematikoen erabilpenean zehar estatu boteretsuek besteen jarduera ekonomikoak eta politikoak zain ditzakete, haien subiranotasunaren aukerak gutxiagotuz.
|
|
|
Esanahiaren dimentsioa
|
ez
ezik, horrek definitzen du ikuspegi psikoanalitikoa.Eszenaren kontzeptu hau lehen deskribatu dugun Moreno-ren ikuspegi psikodramatikoaren berdintsua da.
|
|
|
Neurehomeopataren aurrean eseri naiz. Oso ongi hartu nau; neure ondoez fisikoez
|
ez
ezik, neure buruaz ere arduratzen da. Oraindik bukatu gabe dudan artikuluaz gogoratzennaiz.
|
|
|
Formalki, lortuko zenakordioak (1940ko martxoan) ez zuen Ministroa izango sinatzaile, eta konfidentziazkozirkular gisara zabaldu zen adostutakoa, buletin ofizialera pasatu gabe. Bestalde, oraineuskaraz
|
ez
ezik katalanaz ere arduratzen dira agintariak, bietarako arau orokor berakproposatuz.
|
|
|
Arauek agintari zibilak
|
ez
ezik eliztarrak ere ukitu zituzten: Gobernari etaGotzainak, baina baita Alkate eta Parrokoak ere.
|
|
|
Elizaren kasuan, arau jakin batzuk
|
ez
ezik hizkuntz ohitura eginak zituen elizbarrutiak, aurreko hamarkadetan duintasun berriz eraman nahi izan zirenak, gainera (ikusi besterik ez dago, adibidez, nola eman zitzaion leku hizkuntzari, eta nola gozabertako euskara Gasteizko Gotzaindegiaren Buletinean eta Katekesian).
|
|
|
Baina Elizan zaharra zena eta Monarkian Administrazio eta Eskola bidez egin nahiizan zen hizkuntz politika nahikoa aldenduak zeuden beren irizpide eta helburuetan.Eta, aldenduak
|
ez
ezik, kontra ere bai arlo batzuetan. Eliza erromatarraren EuskalHerriko (eta beste hainbat tokitako) hizkuntzazko kulturapenean historikoki alde kritikagarririk franko ageri bada ere, arlo honetan elkarren lehian jarri ziren bi botereenhizkuntz politiken aldea nabaria da.
|
|
|
Komentuak bazituen bere sermolariak, etxean
|
ez
ezik inguruko eta probintziakoherrietara euskaraz mintzatzera joan ohi zirenak. Predikari euskaldun hauen arteaneman ditzakegu A. Mitxelena Nagusia, J. M. Bengoa debarra, J. A. Amundarainorendaindarra, J. Lasa matximentarra, eta besterik.
|
|
|
Protagonista nagusiekin batera, erakunde bakoitzeko bigarren eta azken mailakoagintariak ere bazeuden (Gobernariak, Guardia Zibil Buruak; Alkateak, Parrokoak, komentuetako Nagusiak), eta, dena jasan edo gozatzen, Mugimenduko ekintzaileak etakristau eliztar xumeak. Azken hauek, gainera, norberaren ekimenaren edo gogoarenarabera, ikusle
|
ez
ezik salatari ere bilaka zitezkeen.
|
|
|
99; Ferrer 1985: passim), beren familiartepolitikoan
|
ez
ezik Errepublikarenean geratutako korronte batzuetan ere (Rossell 1977: 78).
|
|
|
Monarkia isabeldarrak edo canovistak gaztelaniaz bakarrik egiteko joera makurrabaldin bazuen, karlismoarentzat, aitzitik, euskara edo katalana ez ziren izan sekulahizkuntza arrotzak, inoiz gudaroste karlistako euskaldunen hizkuntz ohiturez zenbaittalde gaztelau elebakar kexu izateraino. Bestalde, armak irabazle suertatu eta berariazko Aldundiak eratu zituztenean, euskararen aldeko politikarik ere egin nahi izanzen, arrazoi ideologikoengatik
|
ez
ezik hizkuntzari aitortzen zioten kultur balioagatikere.
|
|
|
Testu baten irakurketan egiten diren etenaldietariko batzuk ez dira testuan preseski adierazita egoten puntuazio marken bidez. Diskurtsoan etenak egiteari, idazlearenestiloak nola hiztunarenak ere eragiten diote. Koma gabeko esaldi luzeak aurkitzekoaukera kontuan hartu behar da, eta horrekin batera, puntu egokiak aurkitzea horiekegiteko, zeren diskurtso jarraituaren sintesiak, eten barik, antinaturala
|
ez
ezik, entzulearen baitan itolarria ere eragiten baitu.
|
|
|
– Aditzen erro silababakarrekoei dagozkien azentu markek erroa topatzekoazterketa morfologikoa behar dute; azterketa hori, korapilatsua
|
ez
ezik, osogarestia da, konputagailuen ikuspuntutik. Hala ere, hiztegi eta programaziotramankuluen laguntzaz alderdi hau kontuan har daiteke, mugak dauzkan arren.
|
|
|
Hizkuntzabakoitzak kulturaren arabera eratzen ditu gizonaren moldeak eta kategoriak. Alabaiñamolde eta kategoria horien bidez mintzo gera; mintzatu
|
ez
ezik, naturaleza aztertu erehizkuntzaren hausnarbide horietxen bidez egiten dugu, fenomenu edo lotura hau edohura erreparatuz ala alde batera utziz. Gure pentsakera osoa, hortaz, hizkuntzarenarragoa horietan urtzen da, eta gero hormatzen edo gogortzen; eta munduko gureezaguera horietxek oiñarri diralarik eraikitzen dugu?
|
|
|
Karlistaden garaian ere, kontrabandoa ohiko ekimena zen, bai Kantabriara zein Burgosera joan etorriak eginez. Harreman honen eragina ongi islatu da Karrantzako makina bat baserritan, euskal baserrien ohiko ezaugarriak
|
ez
ezik, Kantabria aldekoen ezaugarriak baitituzte.
|
|
|
Frantziako hezkuntza sistema nazionalaren sorreraz hitz egiteko, nahitaez iraultza frantsesari luzatu behar diogu begirada. Hezkuntza arloan sistema horrek izan dituen eraginak, nahiz bat batekoak ez izan, Frantzian
|
ez
ezik Europa osoan ere nabarmenak izan dira60 Helburuak gauzatzeko urte asko pasa behar izan arren, Iraultza frantsesak hezkuntza sistema nazionalaren zutabeak ezarri zituela esan daiteke, eta errealitate hau guztiz oinarrizkoa da Estatu Nazio frantsesa eraikitzeko gertatu zen prozesuan61 Horrela, 1789ko abenduan aldarrikatutako dekretu baten bidez, Nazio Biltzar Konstituziogileak garbi asko eraku...
|
|
|
Alderantziz, izen horretaz oroitzen zenean, Euskal Herrira bueltatu nahi izaten zuen, Rocío García de Mainuetaren larrua behin eta berriz jotzeko. Hankarteko makila
|
ez
ezik potroak ere barruraino sartzeko, mendekuz, gorrotoz, askatasunez. Eta titietatik heltzeko, min egiteraino, Eider itotzeko erabiliko zituzkeen esku eta indar berberez, mendekuz, gorrotoz...
|
|
|
Kontua da martxoa
|
ez
ezik apirila ere ziztuan joan zela, eta noski, maiatzean oso gutxitan azaldu zen Eider pisutik, Irlandako bidaiaren prestaketetan baitzegoen buru belarri murgilduta, eta Irlanda ez zen beste edozer bigarren mailara pasatzen zuen automatikoki.
|
|
|
—Halakoa da guti batzuetan amorioa —eta, hitz haiek erranik, halako tristura eta halako malenkonia batekin so egin zidan amak, su tipi batek, ustekabean, marmolaren bihotza hartu eta bere begi haiei lurruna balerie bezala, eta adierazi nahi izan balit bezala, halatan,
|
ezen
ez zela hura bere kasua, nahiz eta amestu behin baino gehiagotan egin izan zuen.
|
|
|
Baina, kontu hartan nenbilela, ongi egin ote nituen kontuak? Izan ere, nengoen tokian nengoela, ez al nuen hagitzez ere hobe neure mihiaren gobernatzea eta isilik egoitea
|
ezen
ez ausartki eta ahalkegabeki hitz egitea. Zer behar eta zer mengoa nuen nik, joko haren jokatzeko eta joko hartan sartzeko?
|
|
|
—Eta orain, Joanes, zin egin behar diagu, gurutzefikatuaren aitzinean, eskua elkarri emanik eta odolak nahasturik,
|
ezen
ez dugula batak bertzea salatuko, ezta bertze nehor ere, ez lagun ez etsai, bizitza osoan, erlijione kontuagatik edo mendeku hutsagatik, nola nahiko bailuke Inkisizioneak.
|
|
|
—Zin egiten dizugu, Jauna, zure izenean eta Zientziaren Elizarenean,
|
ezen
ez dugula batak bertzea salatuko, ezta bertze nehor ere, ez lagun ez etsai, bizitza osoan, ez erlijione kontuagatik ez mendeku hutsagatik.
|
|
|
Ene mundu hartan nehork ez zidan nehoiz neskei edo emaztekiei buruzko komentariorik egin, baina, jakin banekien, edo neure gisa imajina nezakeen, zer izan zitekeen puta bat eta zer putetxe bat, zeren eta aitak, konparazione, noiznahi den erraiten baitzien etxeko sehiei —baita Mattini eta bioi ere hainbatetan—
|
ezen
ez zuela jauregia putetxe edo burdel bat bihurturik ikusi nahi, bertze nonbait aipatu dizudan bezala.
|
|
|
Baina, ulertu
|
ez
ezik, bertze galdegite bat nuen nik buruan orduko:
|
|
|
—Eta apezpikuek, inkisidoreek eta bertze elizgizonek ere hobe liketek teleskopioa begian
|
ezen
ez bakulua eskuan...
|
|
|
Zeren ez bainengoen ni sasoin hartan ipuinetarako, ez neure buruaren engainatzeko, eta zeren prestik eta gerturik bainengoen, halatan, ene jokamolde hartaz trufa zitezkeèn estudianteen soei eta haien erran merranei buru egiteko, baldin zirkunstantziek hartarat baninderamaten... Nahiz eta oraindanik aitortzen dizudan
|
ezen
ez zela halakorik gertatu, inguruan egokitu zitzaizkidan ikasle haietarik bat baino gehiago ene egoera bertsuan zegoelako, erran berri dizudan bezala, eta ohitura hura zutelako, beren burua zafratzekoa.
|
|
|
Eta, bat batean, hutsune handi baterat zabaldu zitzaizkidan bortz zentzuen leihoak, bortzak baterat, eta bihotzak
|
ez
ezik buruak ere ihes egin zidan hutsune hartarik, kordea galtzen nuela.
|
|
|
Zeren, teologoa
|
ez
ezik filologoa ere izanik, biziki maite baitzenuen euskara... halako moldez, non ongi baino hobeki oroitzen baitut, nola egin zenidan Axularren aipu hura, buruz:
|
|
|
Eta, biharamunean, berriz, amari berari orro izugarri bat egin zion bertatik bertara eta ama hainbertzeraino izutu eta ikaratu zen, non aitak —ikusirik ama guztiz setatu zela eta erabaki zuela
|
ezen
ez zegoela prest harekin bizitzeko, abeldegiren batean edo bertze nonbait bakartzen ez bazuten bederen— oholezko txabola handi bat eginarazi baitzion zurginari, karratua eta handi handia, zeren eta ez baitzituen ahantziak, artean, tigre bezatzaileraren hitzak, noiz eta honek erran baitzion ezen ez zirela tigre suerte hartako tigreak kaiolaratu behar, tristetzen eta goibeltzen zirelako eta hi... Eta egin zuten, bada, etxe ondoan bertze txabola hura, egokitu zizkioten burdinazko lau leiho, eta hantxe sartu eta hertsi zuten.
|
|
|
...ertzeraino izutu eta ikaratu zen, non aitak —ikusirik ama guztiz setatu zela eta erabaki zuela ezen ez zegoela prest harekin bizitzeko, abeldegiren batean edo bertze nonbait bakartzen ez bazuten bederen— oholezko txabola handi bat eginarazi baitzion zurginari, karratua eta handi handia, zeren eta ez baitzituen ahantziak, artean, tigre bezatzaileraren hitzak, noiz eta honek erran baitzion
|
ezen
ez zirela tigre suerte hartako tigreak kaiolaratu behar, tristetzen eta goibeltzen zirelako eta hiltzen zirelako. Eta egin zuten, bada, etxe ondoan bertze txabola hura, egokitu zizkioten burdinazko lau leiho, eta hantxe sartu eta hertsi zuten.
|
|
|
Guztia hasi zen jaun Marcel erraiten hasi zenean
|
ezen
ez zuela jateko gogorik eta oherat zihoala, eta, hartaraz gero, apetitua eskastu eta urritu, eta mehetzen eta mehetzen hasi zen.
|
|
|
gaur banoa eta bihar banator... —eta irri egin zidan, erakutsi nahi izan balit bezala
|
ezen
ez zuela, artean, umorerik galdu, nahiz eta eritasunak osasunaren harresi eta babestoki kasik gehienak desegin eta porrokatu zizkion orduko.
|
|
|
" Hona hemen, hona hemen bai, zuen etorkizuna, eta damu zaitezte, bada...!", erakusten zuelarik modu hartan ezen ezin hobeki mugitzen zituela teatroaren hariak, nola baitzegokion, hezkuntzaz eta ikaskuntzaz, jesuita bati. Eta, sermoi luzeak egiten zituen arren, ez zen aise marrantatzen eta erlasten zen predikaria, eta, hala berean, nekez adituko zen bere sermoi haietan eliztarren xuxurlarik, zeren eta haiek guztiak izaiten baitzituen berari adi, hitzarekin
|
ez
ezik bozarekin ere liluratuko balitu bezala, bozaren sekeretu guztien jaun eta jabe.
|
|
|
Baina ama
|
ez
ezik, ni ere hunkiturik atera nintzen, partikularzki biharamuneko sermoian, ortziralekoan, kontatu zuenean ezen bazela etxe batean zortzi urteko mutil bat, bekatu mortalean hil eta infernurat joan zena. Eta nola kontatu zituen ume bekatariaren sufrimendu lazgarriak xehetasun oroz, zatiz zati eta puskaz puska, oinetako azazkaletarik hasi eta buruko azken ileraino...!
|
|
|
Honekin ez dizut erran nahi, jaun André, ezen jesuita guztien jokabidea halakoa izan zela, zeren eta ezagutu izan baititut nik euskararen alde mintzatu izan diren jesuita sutsuak ere. Baina aita Bartolomek bai, ohitura hura zuen, eta aitortu beharra dut
|
ezen
ez zela hartan bakarra, zeren, urrunagorat joan gabe, aztura eta ohitura bera zabaltzen ari baitzen, bertzenaz ere, jauregian, batik bat aita Villagrandeko dukearekin harremanetan jarri zenetik eta gure prezeptore jaun Marcelek jauregitik alde egin zuenetik. Osaba Joanikotek, aldiz, maite zuen euskara, eta, jaun Marcelen ondoan, are gehiago maitatzerat heldu zen, batik bat gure prezeptore zenak berboari buruzko argibide haiek —logikaren munduarekin lotuak— eman zizkionetik, eta, hala, erran behar zuenaz konbentzitua zegoelako, baina baita apezari kontra egiteagatik ere, halako batean —euskaraz, jakina—, erran zion:
|
|
|
—Ikusten dut, jauna,
|
ezen
ez zaitugula aitzineko egunetako predikuetan izan, zeren egun horietan bertzelakoak izan baitira ene predikuak eta solasak: euskaraz, eta bizpahiru hitz gaztelaniaz.
|
|
|
Eta erraiten ziguten, konparazione, ezen pentsu lizunak geure baitarik urrundu behar genituela, baina zenbatenaz urruntzenago nahi izaiten nituen, hainbatenaz errotzenago zitzaizkidan eta hainbatenaz inguratzenago ninduten, zeren hura zen alfer lana, etxeko abereen eta kabaleen gisakoa, noiz eta buztanaz, hankaz edo gorputzaren bertze edozein mugimenduz eta higiduraz euliak eta mandeuliak uxatzen baitabiltza, guztiz alferrik, zeren euliak, mandeuliak eta bertze intsektu guztiak, uxatu orduko itzultzen baitira lehengo lekurat, eta zeren geratzen baitira, halatan, haien larrurat eta haien baitarat gero eta atxikiago eta josiago. Izan ere, pentsatzen duenak
|
ezen
ez duela pentsatu behar, pentsatzen baitu hondarrean bi aldiz: pentsatzen du, lehenik, pentsatzen duelako eta naturaleza halakoa delako, eta pentsatzen du, bigarrenik, naturaleza behartu eta bortxatu nahi izaiteagatik, zeren naturaleza behartzen duena naturalezak berak behartzen baitu, finean.
|
|
|
Baina aski da: aski da, bai, eta sobera ere bai, beharbada, nahiz eta ongi aditzerat eman nahi nizkizun neure kontzientziaren gorabehera hauek, zeren eta iraganetik ulertu behar baita etorkizuna, eta uste dut
|
ezen
ez dagoela neure etorkizuna ulertzerik gorabehera haien berri jakin gabe.
|
|
|
Eta aita Bartolomek erran zuen orduan ezen Mattin deabruak hartua zela, eta hura gorputzetik atera behar zitzaiola lehenbailehen, baina aita guztiz koleratu zitzaion eta erran zion
|
ezen
ez ziola hura aditu ere egin nahi.
|
|
|
Erraitekotan egon nintzen: " Hik irakatsi behar didak orain nolakoak diren tigrearen atzaparkadak...?", baina jakinik
|
ezen
ez nuela konbentzituko, eta jakinik, hala berean, eri eta urduri zegoela, sosegurik gabe, etxerantz abiatu ginen... Eta jauregirat iritsi, eta gurasoak kanpoko jarlekuan ediren genituen, lorategiari beha, zeren eta, martxoko egun bat zen arren, eguzki baitzen eta, eta giro epela zegoen.
|
|
|
Eta hala, bada, eskola akabatu eta etxerako bidean nindoan, noiz eta oroitu bainuen, lehen inpresionearen gibeletik, zure mintzaldia, eta noiz eta ohartu bainintzen, gauza haiek guztiak gogoan nituela,
|
ezen
ez zetozela bat zuk jakintasunari buruz zenuen iduria eta nik nuena, zeren nik Burgosko katedralarekin amesten nuen bitartean, zuk, itxura batean bederen, ez. Zeren Burgosko katedralak, zerurat beha paratu aitzin, lur sendo eta egonkor bat baitzuen funts eta azpi, non errotzen baitzituen bere oinak eta zimenduak.
|
|
|
Baina nik gehien igurikitzen nuena, zeren, bai aita Bartolomek jauregian, eta bai jesuitek Iruñako kolejioan, bertzerik ez baitzidaten irakatsi, ez zenuen aipatu ere egin. Eklesiastikoan
|
ez
ezik Erran Zaharretan eta Salmoetan ere azaltzen denaz ari natzaizu: Initium sapientiae timor Domini, baina ez, ez zirudien ezen Jainkoaren beldurra zela jakintasunaren haste eta printzipio, sostengu eta lehen harri.
|
|
|
ekaitza duk batez ere, noiz eta aro batetik bertzerat egiten baitu eta noiz eta bide berrien urratzerat abiatzen baita, nola gertatzen den egun. Eta, nola diagonaletarik hobeki adieraz daitezkeen ekaitzaren errealitatea eta ekaitzaren desoreka koadroaren simetri ardatzetarik baino, hala bihur daitezkek diagonalak koadroaren ardatz. Edo erran zezakeat, bertze hitz batzuetan, ezen pintura zaharrean koadroa bat zela eta beti bat zela, bere osoan
|
ez
ezik zati bakoitzean ere; pintura berrian, aldiz, iduri bakoitzak eta zati bakoitzak bere libertatea dik, bere dantza dantzatzen dik, eta koadroaren batasuna elementuen libertate horretan eta dantza horretan aurkitu beharra zagok bertze deusetan baino gehiago, formen libertateak libertatearen forma islatuko balu bezala... —eta, bere teoria hura azaldu ondoren, bere ondoreak atera zituen—:
|
|
|
erretratu bat —eta, behakoa are zorrotzenago zuela eta hatza goratzen, akabatu zuen—: Baina oraindanik gaztigatzen diat
|
ezen
ez diadala edozein erretratu onartuko, zeren eta hire gaztetako begien sua jainkozkoa zuan eta jainkozko fruitu bat igurikitzen diat...
|
|
|
Eta enetzat ere Jainkoak egin tenplu hori gizonek egin ditzaketenen gainetik zagok... —erran zidan osabak, zeina hitzez
|
ez
ezik begiz ere mintzatu baitzitzaidan, argiz gainezka zituen bere begietarik, mens mundi aren bihotza bere bihotzean taupaka balu bezala; edo Leonardoren kintaesentzia; edo Brunoren mens indita rebus a7.
|
|
|
Izan ere, ba al dakik Galileok behin batean Bolognako hogei irakasle gonbidatu zituela, Jupiterren lau sateliteak ikus zitzaten amoreakatik, eta nehork ere ez zituela ikusi? Eta gizon haiek ez zituan gure jauregiko sehi analfabetoak, Pagabasoko beleak deabrutzat zituztenak, baina gizon jakintsuak, zeinenganik iguriki baitzitekeen
|
ezen
ez zirela haiek bezain itsuak izanen, baina ez... Pierre Gassendiren erranetan, berriz, bazegoan Cesare Cremonini zeritzan bertze gizon jakintsu bat —Galileoren laguna, nahiz eta ideietan etsai eta izterbegi—, teleskopiotik behatzerat ere ausartu ez zena, sinesten zuèn mundua irauli eta uzkailiko ote zitzaion beldur.
|
|
|
Izan ere, Bolognan gertatuaren bertze bertsionerik ere aditu izan dut, hartaraz gero, jaun André, Galileoren teleskopio hark behar bezainbateko prezisionerik ez ote zuen, edo eguraldia ere halakoa ote zen, baina bizitzak anitzetan erakutsi izan dit
|
ezen
ez dagoela itsu handiagorik ikusi nahi ez duena baino, eta ez nintzateke sobera harrituko, baldin norbaitek afirmatuko balit ezen irakasle haiek itsuen sorta hartakoak zirela. Zeren eta itsu sinesten duenak bizitzako arrazoin bihurtzen baitu bere sinestea, eta hala makurtzen dira arrazoinaren arrazoinik arrazointsuenak ere sinestearen bertze arrazoin horretarat.
|
|
|
Urkabean, ordea, erortzen da burua, eta itzaltzen da buruko barren argia. ...la piztu, eta argi berretua mundurat heda daitekeela eta barreia, heroi eta martirien etsenpluaren bidetik, nahiz eta batzuetan, osaba Joanikotek erraiten zuen bezala, ahantziak ere izan daitezkeen; eta onartzen dut, halaber, ezen haien odola emankorra eta ezin naroagoa izan daitekeela... baina nik nahiago ditut bere buruaz eta buruko gogoetez eta pentsuez baliatzen eta aitzinatzen diren pertsonak
|
ezen
ez bertzeen odoletik xurgaka eta hurrupaka dabiltzanak, nola izainak eta parasitoak. Eta ez ote dugu guztiok ere izainetarik eta parasitoetarik zerbait, noiz eta martiriak miresten baititugu, jaun André...?
|
|
|
" Zer? Hobe asto zahar ezaguna
|
ezen
ez zaldi berri ezezaguna, ezta...?"
|
|
|
Eta aita —gainbeherari eta kinka larri hari buru egiteko, buruan irakiten zituen ideiei gorputz emaiten ziela eta bide berriak urratzen—, Baionako, Donibane Lohizuneko eta Pasaiako portuetako arduradunekin eta inguru haietako dendariekin eta tratulariekin harremanetan jarri zen. Eta, nola muturra nonahi den sartzen baitzuen, hala sartu zen, arrantzaren munduan
|
ez
ezik —Donibaneko bakailao untzienean nagusiki—, kafearen eta txokolatearen, baita tabako eta tabako hautsaren munduan ere, Baionako arno saltzaileekin zituen tratuak eta irabazpideak ahantzi gabe. Olagintzaz denaz bezainbatean, berriz,, eta ateak egiteari utzi, eta segak, igitaiak, aizkorak eta aingurak egiten hasi zen.
|
|
|
izan ere, ez ote ditugu harkaitzen iduriko hitz handiak asmatzen, eta ez ote ditugu haiek are handiagotzen eta lorifikatzen, haiek gero gu lorifika gaitzaten amoreakatik...? Ordea, ez ote du gure bizitzak kearen eta lurrunaren antz handiagoa, edo bipiak jan zuraren,
|
ezen
ez harrien eta harkaitzen, zeren bizitza denboraren gainean eraikia den eta denbora ere halakoa den?" Eta hori irakurri dut, eta aitak guri erranaz oroitu naiz: " Mutilak:
|
|
|
Zezen zangarra eta gartsua zen, gorria, gainerakoak bezala. Toreatzaile zaldizko haien artean, kondea omen zen onena, eta erakutsi ere zigun bere erakustaldi ezin bikainago hartan
|
ezen
ez zuela idurikorik eta ez parekorik. Bazihoan zezenarenganat zaldi gainean lasterka, bazetorkion zezena eta, uste genuenean ezen zezenak betean eta ezinbertzean harrapatuko zuela, aitzitik, toreatzaileak zezenari burtzia sartu, eta zaldiak, bizpahiru jauzi bizkorretan, zezena saihesten zuen eta harenganik alde egiten eta urruntzen.
|
|
|
Kontakizunaren akabatzeko, ordea, derradan ezen ikusleek bi zezen haiek izan zituztela sari, hain izan zen perfeta eta akasgabea jendearen lana, zeren, alde batetik, plazarat biluzgorri sartu ziren bi zezen haiek are biluzgorriago utzi baitzituzten hondarrean, eta, bertzetik, zeren ez baitzegoen zalantzarik ezen zezen bi haiek akabatu zituztela, osorik
|
ez
ezik puskaz puska eta mokoz moko ere bai, atomoz atomo, frogatzen zutelarik, modu hartan, ezen Demokritoren teoria atomista egiazkoa bezain errefutaezina zela. Baina urbiaindarrok filosofiaren historiari egun hartan eginikako kontribuzionea eta ekarpena handia izanik, are handiagoa izan zen Dionisos edo Bakoren omenez ondoren egina, zeren, zezen haiek atsegin sari zituztela jakin bezain fite, burdinak eta harriak, ikatza eta egurra eraman baitzituzten ikusleek plazarat, eta han berean erre eta xispildu zituzten bi zezenak.
|
|
|
Ai, gure aitak jakin izan balu, Senekak erranaren bidetik,
|
ezen
ez dela gizonik ahaltsuena bertze guztiak bere menerat dituena, baina bere burua duena...!
|
|
|
—Erori egin naiz, eta zera... —desenkusatu zen osaba, baina amak eskua luzatu eta ezetz erran zion buruz, erran nahi balio bezala
|
ezen
ez zuela argibiderik behar, zeren eta guztia ulertu baitzuen portzelana hautsia ikusi eta usain ustel hura aditu orduko.
|
|
|
Izan ere, Alessandro, tapizen eta alfonbren alderakotzat, gizon aditua da eta fidantzia osokoa... eta, horregatik, Urbiainerat etortzeko mezua eta gaztigua utzi diot, Donibaneko porturat hel dadinerako —eta, barrenaino hats hartzen zuela, erran zuen—: Baina alfonbrak eta tapizak
|
ez
ezik, koadro batzuk ere ipini nahi nituzke, eta horretarakotz... —eta isilik geratu zen istant batez, mahaiari beha.
|
|
|
—Orduan, Alessandroren laguntzarekin, Italian bertan erosiko ditiat koadroak, zeren, batetik, merkeagoa izan baitaiteke, eta zeren, bertzetik, Italia baita, Greziaren ondotik, artearen sehaska —eta, aita are gehiago sosegatu nahian edo, erantsi zuen—: Hago segur
|
ezen
ez naizela Italiatik esku hutsik itzuliko, eta hago lasai, Martin... Ezin gogarago utziko haut, ikusiko duk...
|
|
|
Baina natorren lehenbailehen etorri beharrekorat eta lot nakion gaiari, nahiz eta aitzinetik jakinarazi behar dizudan
|
ezen
ez dizudala kontatuko bidaia osoa, zeren bertze liburu bat skribatu behar bainizuke, baina bai hiruzpalau gertakiren aitzin gibelak, gure joan etorri haren berri eman diezazuketenak.
|
|
|
Eta ni ere, paradoxa haren aitzinean, zurturik bezala geratu nintzen... Ordea, urteak aitzina doazkidan neurrian, ongi bai ongi ohitu behar izan dut paradoxa horretarat, zeren eritasunean eta zorigaiztoan ikasi baitut ezen badirela huts hura baino hutsagoak diren hutsak, espazioa
|
ez
ezik denbora bera ere eta bizitza bera ere bete dezaketenak eta betetzen dutenak. Baina ene arimak deus guti zekien orduan hartaz, zeren gazte bainintzen eta zeren gaztetasunaren indarra bainuen, hutsaren gainean jauzi egiteko...
|