|
2007
|
|
|
Argi dago, beraz, kultura jasoko sare baten aurrean gaudela. Izan ere, Piarres La, tte eta beronekin batera intelektual bilakatu ziren
|
pertsonak
–adintsuenek La, tte eta adiskideak intelektual bilakarazten lagundu zituzten, jende ikasia zen.
|
|
|
Joseba Agirreazkuenagak azaltzen duenez, euskal tradizio zienti, koan urri izan dira hiztegi biogra, koak. XIX. mendearen amaieran Euskal> Erria> aldizkariak euskal
|
pertsona
ospetsuen biogra, ak eta nekrologiak argitaratu zituen. Denbora luzea pasatu zen ordutik 1968ra arte, B. Estornés Lasak Enciclopedia> General> Ilustrada> del> País> Vasco argitaratu zuen urtea; Agirreazkuenaga, J.:
|
|
|
Proposogra, a lan honen bidez emaitza berri bat gehitu nahi izango litzaieke orain arteko ikerlariek buruturiko ikerkuntzei. Orain arte egin diren proposogra, a lanetan
|
pertsonak
edota taldeak aztertu dira, bakoitza besteengandik erlazionatu barik; ostera, gure lanak bereziki pertsonen eta taldeen arteko harremanak aztertu ditu. Gu geu, ostera, ahalegindu gara geure ikerketa osatzen, lagunarteak islaturiko harremanetan oinarrituta.
|
|
|
Proposogra, a lan honen bidez emaitza berri bat gehitu nahi izango litzaieke orain arteko ikerlariek buruturiko ikerkuntzei. Orain arte egin diren proposogra, a lanetan pertsonak edota taldeak aztertu dira, bakoitza besteengandik erlazionatu barik; ostera, gure lanak bereziki
|
pertsonen
eta taldeen arteko harremanak aztertu ditu. Gu geu, ostera, ahalegindu gara geure ikerketa osatzen, lagunarteak islaturiko harremanetan oinarrituta.
|
|
|
Gu geu, ostera, ahalegindu gara geure ikerketa osatzen, lagunarteak islaturiko harremanetan oinarrituta. Gauza jakina da
|
pertsonen
jokaera ez dela berdina bakarkako jardueran eta taldekakoan. Lan honetan taldeko harremanak ezagutzen saiatu gara, euren ezaugarriak aztertu eta, garaiko giro sozio-politikoa kontuan harturik, Piarres La, tteren 1920tik 1944ra bitarteko garaiaren egoera kulturalaren berri izatean.
|
|
|
1901ean euskaltzaleak berriro elkartu ziren Hendaian. Hendaiako bilera hartara euskararen inguruan zebiltzan belaunaldi, ideologia eta herrialde guztietako
|
pertsonak
hurbildu ziren21; Euskal Herri osoko kultur buruzagien bilkura izan zen, beraz.
|
|
|
Lacrambe 4 bileratan baino ez zen agertu, Lavigne 11tan eta Camguilehm 18tan. Aipatu duguna aipatu dugula, baiezta genezake Boissel, Camguilhem, Grimard, Hoym de Marien, Nogaret,
|
Personaz
eta Ribetonek aukera izan zutela elkarren arteko harremanak sustatzeko (bileretatik %60tan? 18 bilera, edo gehiagotan izan ziren).
|
|
|
Suposa daiteeken legez, Eskualduna> argitalpen xuria izanda eta Le> Réveil> Basque> errepublikar edo gorria, bien arteko kontra egitea etengabekoa izan zen. Kontrakotasun hori Ipar Euskal Herriko politikaren ezaugarriaren isla baino ez zen, J. Díaz Nocik azpimarratu duen bezala119; pertsonalismoa ere aipatzen du Díaz Nocik garaiko egoera politikoaren ezaugarri legez, hau da, potere politikoa
|
pertsona
batek izatea, hala nola Berdolyk eta Louis Etcheverryk.
|
|
|
Eskualzaleen Biltzarra sortzeko aurrepausoa izan zen Hendaian buruturiko ortogra, a kongresua, 1901eko irailaren 16an. Hendaiako bilera Guilbeau errepublikarrak prestatu zuen, Arturo Campion eta Gratien Adéma tradizionalistaren onespenarekin; euskararen inguruan zebiltzan belaunaldi, ideologia eta herrialde guztietako
|
pertsonak
hurbildu ziren Hendaiara
|
|
|
1909an deia zabaldu zuten kideen artean hitz zaharrak bil zitzaten, Julio Urquijok Revista> Internacional> de> los> Estudios> Vascos> aldizkarian argitara zitzan213 Era berean, 1910ean lehendakariak eskatu zion Biltzarrari ezagutarazteko hildako
|
pertsona
ezagunen izenak, marmolezko harri batez ohoratuak izan zitezen; hain zuzen ere, 1910ean Arnaud Oihenart, Jacques Bela eta Agustin Chaho ohoratu zituzten214 1910ean ere Gieure apezpiku berriaren jarrera nabarmendu zuten, baimena eman baitzuen Apaizgaitegian euskara irakatsia izan zedin215.
|
|
|
... suscitándose luego discusión acerca de si el único puesto que queda vacante lo había de ocupar un suletino ó un vizkaino. Y al ver la primera opinión de la mayoría, pues únicamente apoyó la segunda con su voto el señor Eleizalde, quien adujo en favor de la misma la razón del escaso cultivo literario que hoy alcanza el dialecto hablado en la región de Zuberoa, se trató de designar la
|
persona
de ésta que había de elegirse, acordándose por unanimidad también que lo fuera el R. P. Pierre Lhande, Euskera.> Euskaltzaindiaren> lan> eta> agiriak, Euskaltzaindiak eta Sendoak berargitaratua, Donostia, 1920, 48 or.
|
|
|
1932ko uztailean José de Ariztimuño Aitzol ezagutu zuen Baionan burututako Txistularien Biltzarrean, han egon baitzen Goyheneche Amoçain lagunarekin646 Hegoaldeko Eusko Alderdi Jeltzaleak erakarri zuen Goyheneche ere; konkretuki Donostiako El> Día> egunkariaren zuzendaria zen Ariztimuñok erakarri zuen Eugène Goyheneche EAJera, 1932an647 Aitzolez gain, Larrondek beste
|
pertsona
batzuk aipatzen ditu Goyhenecheren Hegoaldeko laguntzat: Teodoro de Ernandorena, Pío Montoya, Antonio María Labayen, Isaac López de Mendizabal, Wenceslao de Goizueta, Casimiro de Egiarte, Pedro Mitxelena, Bruno de Mendiguren eta Nestor de Goikoetxea648.
|
|
|
Piarres La, tte nortasun gogorreko
|
pertsona
zen jadanik ikasle zenean: Ithorrotzeko apaiza ez zegoen ados La, tte Apaizgaitegi Txikian sartzearekin, sarritan gaixorik zegoelako; hala ere, La, ttek lortu zuen han sartzea.
|
|
2008
|
|
|
Eta askoz ñabardura eta xehetasun gehiago bideo zintan. Gauzak horrela,
|
pertsona
arrunt batek A zutabeko transkripzioa bere gordinean irakurriko balu, transkribatutako hori, gaizki idatzita, dagoela esango luke, hizkuntza hori, gaiztoa?
|
|
|
hots, latinez idatziriko epigrafeetan agertzen diren
|
pertsona
eta jainko izenak, Mitxelenak 1954an eta nik neuk 1984an ikertu genituen, orduko argitalpenen gaine an. Harrezkero ez da Akitanian bertan datu asko gehiagorik azaldu, ezta ezagutzen zirenak ere berriro editatu. Datu berrien faltan beharrezkoa zaigu epigrafe zaharren edizio gaurkotua, oso ugariak baitziren galdutako edo ondatutako harrien gainean egindako irakurketak.
|
|
|
Testu guztiak erromatarren Marte jainkoari eskainitako ex> dira eta alde horretatik Inperioan zehar hainbat tokitan agertutako izkri zioen pareko. Baina xafla horiek aztertu zituzten arkeologoei lehenengo momentutik deigarri egin zitzaiena hango
|
pertsona
izenen eitea izan zen, eze berehala konturatu ziren Akitaniako izenen antz itzela zutela (Bernhard, H. 1990). Eta halaxe da.
|
|
|
Niri euskararen historian denboraren aldetik luzea baina datuen aldetik murri tza den garaia aztertzea dagokit gaurko honetan, Erdi Arokoa baino lehenagokoa, an tzinatean aurkitzen ditugun leku izen,
|
pertsona
izen eta zeharkako lekukoak aztertuz orduko euskararen nondik norakoak argitzea, alegia.
|
|
|
Segurantza hau hizkuntzalaritza historikoak bakarrik konparaketaren bitartez eman diezaiguke, metodo konparatzaileak eskatzen dituen baldintza zorrotzak garai ezber dineko baina ustez hizkuntza bereko datuei aplikatuz. Hau da, akitanierazko seni > (Senico>
|
pertsona
izenean agertzen zaiguna) euskarazko sehi ren aitzin formatzat har tzen badugu, eta ez zelta hizkuntzetan, zahar, esan nahi duenaren seno ren kide tzat (Mitxelenak 1954an bere proposamena egin baino lehen gehienek uste zuten bezala), forma bi horiek zehazki lotzen dituzten euskal bilakaera ezagun eta ad> modukoak ez direnak identifikatzeko gai garelako da:
|
|
|
razgarria> deitu zuena, eta hiztunak
|
pertsona
edo gauza batendako duen samurtasuna edo erakutsi nahi duenean erabiltzen dena. Erdi Aroan bertan domna> Gutia> (1061 urtean) buztidurarik gabeko izenaren ondoan Munio> Guchi> > (1023 urtean) aurkiten dugu.
|
|
|
Espinosa eta Userok bere lanean bildutako materiala ikusi ondoren berehala konturatu nintzen bi gauzataz: bata, hango
|
pertsona
izen gehienak ez zirela zeltibero ak edo zelta leinukoak, nahiz eta epigrafeak teorian Zeltiberian edo gutienez lurralde indoeuroparrean agertuak izan, eta bigarren, ezin zitezkeela nahitanahiez iberikotzat jo: antzinatean handik ez urruti topatzen genuen hizkuntzaren bitartez, euskara zaha rraren bitartez alegia, azal zitezkeela.
|
|
|
Beste aldetik, Baskoien eta Akitaniako leku izenak azter tzerakoan deigarri egin zaigu euskaldun ziren eremuetan euskal toponimoak horren urriak edo zalantzazkoak izatea. Leku izenen eta
|
pertsona
izenen arteko desadostasu naren arrazoia nolanahikoa ere den, uste dut iturrietan somatzen den euskal toponi miaren eskasiak ezin duela besterik gabe lurralde hauen euskalduntasuna ukatu.
|
|
|
Gure arteko hainbatek hizkerak eta dialektoak modu pasibo batean ikusten baditu ere(
|
pertsona
zaharrak, inoiz herritik irten bakoak, guraso eta aitita amonak bertakoak
|
|
|
0.> Euskaltzaindia eta Patxi Goenagari nire eskerrik bizienak eman nahi dizkiet Euskaltzaindiaren nazioarteko XV. biltzarrera etortzeko egin didaten gonbiteagatik. Euskal Herrian bizi ez banaiz ere, Valentzian baizik, eta kultura hispaniarra aztertze az arduratzen naizenez gero, nire ikerketei eta neure
|
pertsonari
batez ere dagokionez hemengoa sentitzen naiz. Beraz, eskerrik asko bihotzez, atsegin handiz etorri naiz benetan zuengana.
|
|
|
Baina, jakina, gurasoek ez badakite euskara, ona?, nor ausartu gazteek darabilten euskara zuzentzera? Gazteek, lau
|
pertsonaren
atxiloketa eman zen atzo gauean, esaten badute, nor ausartu esatera, lau lagun atxilotu zituzten bart?
|
|
|
Eta jakintzen munduan hitz berriak erabiltzearen alde hiru arrazoi ematen ditu: lehena, hitz teknikoak, gehienbat, adituek landu eta erabili behar dituzte(
|
pertsona
horiek dira hitz teknikoen lehen erabiltzaileak edo erabiltzai le nagusiak); bigarrena, denboraz, hitz berrien erabilpena zabalduko da hiztunen arte an; hirugarrena, euskaldun elebakarrak hobeto ulertuko du HH aren proposamena, erdarazko berba edo mailegua baino.
|
|
|
Ahaztu hori. Ez hartu aintzat
|
pertsona
hori.
|
|
|
Hasiberriek uztailean amaitu zuten lehen denboraldia eta oraingo hilean hasi dute bigarrena, pantailan izandako arrakastari esker. Agerian dago hasieran aipatu ditudan hogei urteak ez direla alferrik joan, Euskal Telebista egiten dugun
|
pertsona
guztion artean ezerezetik ikus entzunezko hedabideetako hizkuntza izatera eraman baitugu euskara.
|
|
|
8 Hauek guztiak aipatzen dizkigu Iñaki Caminok Aezkoako euskararen azterketarako berak kontuan hartu dituen fakto reen artean: izen deitura, egoera zibila, adina, egoera psikikoa, lanbidea, heziketa, soldadogo datuak (non, zenbat denbora, zein beste euskaldunekin hartu emana, nola baloratzen duen
|
pertsona
horren hizkera,?) ezkontidearen nondik norakoak, gurasoenak, zer bidaia egin duten, zenbat aldiz edota zenbatero, nora e.a. (1997: 63).
|
|
|
Adinekoek maiz erabiltzen dituzte NOR NORI saileko adizkiak gazteagoek erabiliko ez lituzketen kasuetan. Adizki hauetan, perpausean 1, 2 eta 3
|
pertsonako
argumentu absolutiboak dauden kasuetan hiztun gazteek datiboarekiko komunztadura baztertuz ordezko erabilera zenbaitetarako joera dute. Mugimenduzko aditzen artean, esaterako, datibo sintagmaren ordez norengana egituraz osaturiko posposizio sintagma, eta aditz sintagman, NOR adizkia erabiltzen dute gehienek:
|
|
|
Hizketa ekintza sozial bat da, idaztea ez den bezala, eta hizketaren agerpen nagusia elkarrizketa da. Elkarrizketak bi edo partaide gehiagoren arteko testuinguru sozial eta egoerazkoan du lekua, eta hizkuntza aldaketa egoera hauetan
|
pertsonaz
pertsona pasatzen den fenomeno mota bat da.
|
|
|
Hizketa ekintza sozial bat da, idaztea ez den bezala, eta hizketaren agerpen nagusia elkarrizketa da. Elkarrizketak bi edo partaide gehiagoren arteko testuinguru sozial eta egoerazkoan du lekua, eta hizkuntza aldaketa egoera hauetan pertsonaz
|
pertsona
pasatzen den fenomeno mota bat da.
|
|
|
Zaldibiako euskararen barne aldakortasuna aztertzean adina> da eragilerik gogorrena; ez dut uste, ordea, 80 urteko lagunen hizkera eta egungo gazteen euskara konparatzea denik egokiena, hor aldaketa erabat gertatuta baitago, eta eragile nagusiak zein izan diren, aldaketa zein ingurune gramatikal eta soziolinguistikotan gertatu den jakin gabe geldituko ginateke. Interesgarriagoa deritzot aldaketaren arrastoari jarraitzeari; bestela esan, orain 80 eta 50 urte inguru dauzkaten
|
pertsonen
hizkerari begiratu, eta noiz, nola, zeinen aurrean eta zertarako darabilten aldaera bata edo bestea aztertzea. Horrela, hizkuntza baten egoerarik naturalenaren barreneko berezko aldaketa aztertzera irits gintezke, baina herri batean, Zaldibian, euskara batuaren oldarrak zerikustekorik ez duen garai bateko aldaketa gainera.
|
|
|
70 urte inguruko zaldibiarrekin hasitako lanaren jarraipenak zer interes duen azaltzen saiatu naiz aurretik: 50 urte dauzkaten
|
pertsonen
hizkerari begiratuta, aldaketaren arrastoari jarraitzeak du interesa, horrela, hizkuntza natural baten barreneko aldaketa propioa aztertzera iristeko. Euskara Batuaren aurreko egoera naturala da bilatu nahi dena, eta egoera edo garai hartan aldakortasunaren funtzionamendu soziolinguistikoa zein zen aztertu.
|
|
|
b) > Ipuinetako>
|
pertsona
errolen> eta> gaien> sarrera
|
|
|
c) > Ipuinetako>
|
pertsona
errolen> eta> gaien> garapena
|
|
|
b) > Ipuinetako>
|
pertsona
errolen> eta> gaien> gogoratzea, > lotzea> eta> uztea
|
|
|
Kontuz, gero! Ez halako
|
pertsona
edo beste halako urlia edo sandiaren iritziz, baizik eta lantalde osoaren iritziz.
|
|
|
|
Pertsona
bakoitzak bere ideolektoa dauka, ez da aldameneko lagunaren ideolektoaren pare parekoa, nahiz eta elkarren artean berba egiteko adinako antzeko tasuna izan.
|
|
|
BOSTAK> BAT> LANTALDEA Bizkaian kokatuta lanean diharduen hizkuntzalari eta itzultzailez hornitutako kultur taldea duzue. Hurrengo sei
|
pertsonok
gara taldekide: Gotzon Aurrekoetxea (Euskal Filologian Doktorea eta UPV EHU ko irakaslea); Ricardo Badiola (hizkuntzalaritzan lizentziaduna eta Euskaltzaindiko argitalpen eragi lea); Luis Baraiazarra (Euskal Filologian lizentziaduna eta Euskaltzaindiko Hiztegi gintza eta Gramatika batzordeetako kidea); Juan Luis Goikoetxea (Didaktikan Doktorea eta institutuko katedraduna); Txomin Solabarrieta (Bizkaiko Gotzaindegiko itzultzaile
|
|
|
Batzuek gutxiago edo beste batzuek gehiago, denok sentitzen dugu maiz erabiltzen ditugun hitz asko eta asko ez direla' onargarriak'. Euskaldun batek' halakoa euskaraz nola esaten da?' galdetzen duenean (egia esanda,' nola esan behar da?' litzateke galdera zehatza, eta hainbatek halaxe galdetzen du, normalean, euskaraz bizi den
|
pertsona
bada behintzat, ederki jakiten duelako nola esaten den), erantzuleak normalean erabiltzen den halako mailegu gordina dela esaten badio,' baina hori erdaraz da!' esango du seguru aski; ereduan onargarri izan litekeen hitz berria aipatuz gero, berriz,' hori ez du inork esaten eta!' izan daiteke haren erreakzioa. Kontraesan hori dugu, eta ez gara horretan oso arraroak.
|
|
|
Beste euskalkietan honelakoren bat esan nahi du gutxi gora behera: zerbait gaiz ki egin edo inoren aurrean irrigarri geldituaren ondorioz edo... norberak bere burua rekiko senti dezakeen egonezin eta erreparoa; eta aurreko euskalkietan ahalke, > ge> hitzak adierazten duena, alegia24 Horrez gain, batez ere bizkaieraz,, nagusi eta errespetuzko
|
pertsonenganako
begirunea, adierazten du.
|
|
|
Sistema Internazionaleko unitateen izenak, jatorriari begira, bitan bereizten dira: jatorrian
|
pertsona
izena dutenak (kelvin, hertz, newton, joule, pascal, watt, cou lomb, ohm, siemens, henry, becquerel...) eta gainerakoak (metro, segundo, kandela, mol, radian, lumen, lux...).
|
|
|
Jatorrian
|
pertsona
izena ez duten unitateen izenak, batzuk behintzat, aldatu egi ten dira hizkuntzatik hizkuntzara, baina jatorrian pertsona izena duten unitateen ize nak ez. Euskaltzaindiak volt eta watt eman ditu, baina anpere erabaki du, hau da, jato rrian pertsona izena duen unitatearen izena egokitu egin du, sistema osoaren nomen klaturaren koherentzia bortxaturik (Espainian bertan, Errege Dekretu baten aginduz1, ampere da forma ofizial bakarra, ez amperio).
|
|
|
Jatorrian pertsona izena ez duten unitateen izenak, batzuk behintzat, aldatu egi ten dira hizkuntzatik hizkuntzara, baina jatorrian
|
pertsona
izena duten unitateen ize nak ez. Euskaltzaindiak volt eta watt eman ditu, baina anpere erabaki du, hau da, jato rrian pertsona izena duen unitatearen izena egokitu egin du, sistema osoaren nomen klaturaren koherentzia bortxaturik (Espainian bertan, Errege Dekretu baten aginduz1, ampere da forma ofizial bakarra, ez amperio).
|
|
|
Jatorrian pertsona izena ez duten unitateen izenak, batzuk behintzat, aldatu egi ten dira hizkuntzatik hizkuntzara, baina jatorrian pertsona izena duten unitateen ize nak ez. Euskaltzaindiak volt eta watt eman ditu, baina anpere erabaki du, hau da, jato rrian
|
pertsona
izena duen unitatearen izena egokitu egin du, sistema osoaren nomen klaturaren koherentzia bortxaturik (Espainian bertan, Errege Dekretu baten aginduz1, ampere da forma ofizial bakarra, ez amperio).
|
|
|
Animale>(? animaletu, eta aberetzar>
|
pertsona
batez ari dela rik), abea>, habea? (Euskaltzaindiaren Hiztegi> Batua> delakoan sobera murriz garria den ipar.> marka darama; Bonaparteren materialetan abe> ageri da, a> gabe)(?
|
|
|
Zalantzarik gabe, Lorenzo del Prestamero() dugu argibide emailea; letra harena da (nahiz bigarren
|
pertsona
bat tartean datekeen). Urizaharreko semea, apaiza, Euskal Herriaren Adiskideen Elkarteko kidea eta idazkariordea eta Espainiako Historia Akademiako urgazlea, Prestamerok lan handia egin zuen eta, besteak beste, Akademiak 1802an atera zuen Diccionario> Geográfico Histórico> izenekoan.
|
|
|
Hona hemen Axular-en inguruan ziren
|
pertsonen artean
beste multzo esanguratsua: merkatariena.
|
|
|
Lodiera neurtzen ahal dugu metroka, adibidez, eta, orduan zilegi da bost> metro> lodiko> arbola> (< arbola bost metro lodi da) moduko bat esatea.
|
Pertsona
baten lodi tasuna zenbatekoa den esateko, aldiz, kiloak erabil ditzakegu, esaterako, baina orduan ez dirudi zilegi denik lodi ri neurria ezartzea:
|
|
|
IKAS en burua Jean Haritschelhar zen, garrantzi handiko
|
pertsona
Ipar
|
|
|
Eta ez daudenean bizirik, hildako artisten arimak arnasten duen airean somatzen ditu Canok: « Eta hor abiatu da [Cano, bere buruaz hirugarren
|
pertsonan
], batere jendekin ez den idazle isila, Julian Schnabel pintore eta zinemaegilearen jabetzakoa den Chelsea Hoteleko gelara[?] eta hor goaz, elurretan oinez, Jim Morrison, The Beatles, The Eagles eta beste hainbestek kantuak eskaini eta bolada luzeak eman zituzten Chelsea Hotel mitikora» (Ibid. : 96).
|
|
|
Hautsi ren argumentuak, perpause an daude, nolabait? islatuak, egin> eustan> aditzaren subjektu moduan, hautsi ren kanpo argumentua, eta isilpean uzten den, baina aditzaren
|
pertsona
komunztaduran, ikusten, den datibo moduan, bigarren barne argumentua.
|
|
|
Jakina da XVII. mendera arte, behinik behin,
|
pertsona
izen gutxi erabiltzen zela eta, hortaz, izen berak errepikatzen zirela familia gehienetan eta zenbaitetan familia bakoitzekoen artean ere bai. Hori zela eta, izen bereko pertsonak bereizi beharrak izengoitiak jartzera bulkatzen zuen nonbait.
|
|
|
Jakina da XVII. mendera arte, behinik behin, pertsona izen gutxi erabiltzen zela eta, hortaz, izen berak errepikatzen zirela familia gehienetan eta zenbaitetan familia bakoitzekoen artean ere bai. Hori zela eta, izen bereko
|
pertsonak
bereizi beharrak izengoitiak jartzera bulkatzen zuen nonbait. Kontua da, eskribauek agiri ofizialetan edozein pertsonaren datuak ematean, izenarekin batera izengoitia ere modurik normalenean idazten zutela, batzue tan alias> hitza aitzinetik jarriz («joanot caleguruçea alias burugogor», Doneztebe 1548), bertze batzuetan alias> ordez llamado> («el sastre llamado yzterreder», Elizondo 1587), edo dicho> hitzak («xoaneto dicho beguibelx», Sunbilla 1494).
|
|
|
Hori zela eta, izen bereko pertsonak bereizi beharrak izengoitiak jartzera bulkatzen zuen nonbait. Kontua da, eskribauek agiri ofizialetan edozein
|
pertsonaren
datuak ematean, izenarekin batera izengoitia ere modurik normalenean idazten zutela, batzue tan alias> hitza aitzinetik jarriz («joanot caleguruçea alias burugogor», Doneztebe 1548), bertze batzuetan alias> ordez llamado> («el sastre llamado yzterreder», Elizondo 1587), edo dicho> hitzak («xoaneto dicho beguibelx», Sunbilla 1494). Zenbaitetan, zehaztapen hori espresuki ageri ez bada ere, argi ikusten da izengotia dela («el çapatero biçargorria», Leitza 1587).
|
|
|
Apalarroa> (apal>+ (h) arro>+, a). Dena dela, itxuraz izenondoa dela ematen badu ere, kontuan izatekoa da Apalo> eta Apala> Erdi Aroan
|
pertsona
izenak ere bazirela (Salaberri
|
|
|
izenondoaren edota
|
pertsona
izenaren txikigarria+ >, ko>+ >, rena).
|
|
|
– Gazte> > Gastea> eta Gaztea> euskal izenondo ezagunek Erdi Aroko Gartzea>
|
pertsona
izenean dute jatorria. Batzuetan soilik ageri zaizkigu:
|
|
|
Batzuetan osagairik gabe: Korrenea> (Leitza, Lekunberri), Sorrarena> (Irurita), > eta bertze batzuetan
|
pertsona
izen baten osagarri: Juangorrena> (Anotz, Gartzaron), Martigorrena> (Doneztebe), Martingorrena> (Oiz).
|
|
|
Handi. Hagitz arrunta da izenondo honen erabilera, eta, ematen duenez,
|
pertsonaren
neurriari dagokio, nahiz eta kasuren batean handi > keria> ere adierazten ahal duen. Kontuan izatekoa da XVIII. mendera arteko agirietako oikonimo hauetan beti (h) andi> forma ageri zaigula.
|
|
|
Txapar. Altuera txikiko
|
pertsona
izendatzeko: Txaparrena> (Leitza).
|
|
|
Eixker> (Alli). Ez dugu bi aldiz bertzerik aurkitu
|
pertsona
izen baten osagarri gisa: Mariaezkerrena> (Ituren), Migelezkerrena> (Bera).
|
|
|
Galant. Gehienetan
|
pertsona
izen baten izenondo osagarri bezala ageri zaigu: Marigalantaren> Borda> (Lesaka), Martingalant> (Uharte Arakil), Migelgalant> (Uharte Arakil), Petrigalantenea> (Arantza).
|
|
|
Izur> (ixur). Ile kizkurra duen
|
pertsona
izendatzeko erabilia. Dokumentazioko grafiari erreparatzen badiogu, ematen du lekuko guztietan ixur> txikigarria dugula:
|
|
|
Korkoil/ korkotx.
|
Pertsona
konkorra adieraziko dute seguru asko. Korkoil en forma palatalizatua dugu Korkollenea> (Doneztebe), eta korkotx en aldaera Korkosena> (Saldias).
|
|
|
– Sendo.>
|
Pertsona
izen baten bigarren osagarri dugu oikonimo batzuetan: Juansendorena> (Intza), Lopesendorena> (Arazuri).
|
|
|
– Bihur.> Segur aski bihurri> den
|
pertsonari
aplikatua: Biurrarena> (Eritze
|
|
|
– Irrime.> Segur aski errime> izenondoaren aldaera da,
|
pertsona
bizkorra adierazten duena: Irrimenea> (Lesaka).
|
|
|
OEHn ikus daitekeenez, larru lazo> erabili izan da axolagabe> edo arduragabe> esanahiarekin. Dena dela, ez litzateke alde batera utzi behar adiera fisikoa, hots, larrua laxo duena edo haragi eroriko
|
pertsona
.
|
|
|
– Malet.> Antza denez, jale> edota ahula> den
|
pertsonaren
etxea adierazi nahiko luke oikonimo honek: Maletenea> (Lesaka).
|
|
|
Pirrin.
|
Pertsona
erretxina edota xinplea adieraz lezake, baina hitz ono matopeikoa ere izan liteke: Pirrinena> (Elizondo).
|
|
|
– Txatxu.> Ganorarik gabekoa edo arin antza den
|
pertsonari
dagokiona:
|
|
|
Zarbo>. Zarbo> arrain baten izena baldin bada ere,
|
pertsona
maltzur edo amarrutsu adierarekin ere erabiltzen da, eta baliteke txarbo> edo xarbo> forma afektiboarekin ageri zaigun oikonimoak azken erranahi hori izatea: Txarborena> (dok.
|
|
|
Zintzo> (txintxo). > Jaso ditugun bi lekukoetan txintxo> forma hipokoris tikoa ageri zaigu, atzizkiari zuzenean lotua batean: Txintxonena> (Arantza), eta
|
pertsona
izen baten bigarren osagarri bertzean: Juan > txintxenea> (Auza).
|
|
|
Zozo>. Zozo> hegazti baten izena bada ere, jakina da
|
pertsona
gatzgabe edota inozoari egokitzen zaiola. Azken hau izan daitekee lakoan gaude oikonimo honetan dugun txotxo> forma hipokoristikoaren erranahia:
|
|
|
Gorputzaren zatiak
|
pertsonaren
ezaugarri fisikoak seinalatzen dituzten izengoiti bihurtzen dira, batik bat forma hipokoristikoan ageri direnean edota kolorea edo tamaina deskribatzen duen izenondo batez osatuak:
|
|
|
Begibeltxenea> (Bera), Begibeltzena> (Biurrun), Burubeltzena> (Ostitz, Subitza, Uterga). Gehienetan, ordea,
|
pertsona
izen baten bigarren osagarri ageri da: Errandobeltxenea> (Bera), Juanbeltxena> (Abau rregaina, Zabaldika), Juanbeltzena> (Arribe, Saratsa), Maribeltzena> (Arizkun), Martinbeltzena> (Larrasoaña), Martinbeltzenea> (Lesaka), Martinbelzbaita> (Bera), Martingobeltzena> (Olague), Matxinbeltzenea> (Lesaka), Perubeltzarena> (Etxalar), Petribeltxena> (Doneztebe).
|
|
|
Bizargorri> (Arano, Erreta), Bizargorriarena> (Añorbe, Biurrun), Bizargorrienea> (Beintza Labaien), Burugorri> (Orotz Betelu), Burugorriarena> (Goizueta, Idoi, Ukar), Ezpaingorriarena> (Muru Asterain), Galtxagorriarena> (Sun billa), Jakagorri> (Bera), Kapelugorri> (Goizueta), Musugorri> (Ihabar), Musugorriarena> (Berriozar), Muxugorri> (Izu).
|
Pertsona
izen baten bigarren osagarri: Joangorri> (Irañeta), Joangorriarena> (Zubieta), Juane
|
|
|
Burutxurirena> (Sorauren), Buruxurirena> (Errotz), Buruzuri> (Aurizberri, Luzaide), Buruzurirena> (Olatz, Oltza, Undio), Jakatxuri> (Asiain).
|
Pertsona
izen baten bigarren osagarri: Garzezuria> (Bera), Gizonxuriarena> (Ituren), Joanzuri> (Uharte Arakil), Joanzurirena> (Elkarte), Juanazuri> (Artozki), Martinzuri> (Irañeta), Migeltxurirena> (Zabaldika), Sastrezuriarena> (Garralda).
|
|
|
Animalien izenak erabili izan dira izengoiti gisa,
|
pertsonen
zenbait ezau garri edo izateko modua adierazteko. Hori dela eta, sortu dira erreferentzia tzat animalien izena duten zenbait oikonimo, gehienetan hipokoristiko atziz ki batez osatuak.
|
|
|
– Gazte/ gaste.> Gaztea> eta gastea> euskal izenondo ezagunak Erdi Aroko Gartzea>
|
pertsona
izenean jatorria duten aldaerak dira eta biak hagitz arruntak. Hala ere, pentsatzekoa da gaste> formarekin transkribatuak jaso ditugun izenen azpian gaxte> afektiboa egoten ahal dela.
|
|
|
Gastearena> (Arrarats), Gaztearena> (Doneztebe, Etxalar, Ituren). Bertze batzuetan
|
pertsona
edo lanbide izen bati elkar tua, bigarren osagarri gisa: Dendarigazterena> (Lesaka), Gastelopezenea> (Goizueta), Juanakastearena, g > > > k > aldaketarekin (Legarda), Santxogaztearena> (Zia), Dendarigaztearena> (Lesaka), edo lehenbiziko osagarri:
|
|
|
Ikus Petiri> aitzineko sa rreran. Dena dela, Santsin> Santxo>
|
pertsona
izenetik ateratako hipoko ristikoa da. Santsiñena> deitura ezaguna da Nafarroan behinik behin.
|
|
|
nahiko ezaguna dela, Nafarroan behinik behin, eta Amigo> Erdi Aroan
|
pertsona
izena ere bazela.
|
|
|
Kusindegia> (Igantzi), Kusiñenea> (Goizueta). Bere sorburuan egon liteke cousin> frantses hitza, baina ezin da alde batera utzi OEHn erranahi bat baino gehiagorekin ageri den kuxin>/ > kuxina> hitza edota Kosin>
|
pertsona
izena ere izan dela.
|
|
|
4.2.1 Alde batetik, ponte izenen barietate eskasak horretara behartzen zuen. Izan ere,
|
pertsona
izen gutxi batzuk behin eta berriz errepikatuak aurkitzen ditugu. Erraterako, gizonezkoetan Joanes> (eta bere aldaerak, Joan, > > Joango, > > Xoane...), Martin> (Martie, > Matxin, > Martingo...), Migel> (Mikel, > Mikele, > Mitxel, > Mixelto>...), Pedro> (Peru, > Petri, > Petritxo...) izaten ziren arruntenak, eta emakumezkoetan, bertze guztien gainetik, Maria> bere aldaera eta konposatuekin.
|
|
|
4.2.2 Bertze aldetik, deiturak finkatuak ez ziren garaian,
|
pertsonak
bereizteko bideetako bat zenbait ezaugarri fisiko, psikiko etab. aipatzea izaten zen. Lan honetan aztertu ditugun oikonimoetan honako hauek dira gehien ageri diren ezaugarriak:
|
|
|
4.4.1 2.2 atalean ikusi dugun bezala, izengoitiak berez hipokoristiko atzizki ugariz hornitzen dira, bertzeak bertze,
|
pertsonak
elkarren gandik bereizi eta zehaztu beharrak hala eskatzen zuelako: Arakintxorena, Buruskonea, Juanikotxikiarena, Martingobeltzena, > Migeltotxipia, Petrikoandiarena...
|
|
|
4.4.2 Zenbaitetan hipokoristiko atzizkiez hornitzen ez badira ere, izen horiek forma hipokoristikoa hartu dute, izengoitietan ohi den bezala. Batzuetan
|
pertsona
izenei aplikatzen zaien palatalizazio adierazkorragatik: Atxorena> (atxo> < >), Buxtanena> (buxtan> < buztan), Galtxagorriarena> (galtxa> < galtza), Gixonena> (gixon> < gizon), Ixterrenea> (ixter> < izter), Ixurrenea> (ixur> < izur), Kattalinmotzenea> (Kattalin> < Katalin), Kaxkorena> (kaxko> < kasko), Kixonena> (kixon> < kizon> < gizon), Mitxelandinea> (Mitxel> < > edota Mikel (e)), Moxorena> (moxo>), Muxugorri> (muxu> < musu)...
|
|
|
Perpaus bakuneko kategoria jakin batzuetara mugatu dut ezin bestean neure eginkizuna: izen sintagmaren esparrutik irten barik,
|
pertsona
izenordainak eta hauen posesiboak, mugatzaile erakusleak, zenbatzaile batzuk eta graduazio marka batzuk hautatu ditut ikergai eta aztergai.
|
|
|
–
|
Pertsona
izenordainok soziatiboan, motibatiboan eta gaartizkidun osteango kasuetan deklinatzeko duten modua ere aipagarri da, zeren ez baitator beti bat sartalde euskaran nagusi den ereduarekin. Batetik nigaz> (9r, 11v), > zugaz, > zugana, > zugaiti, zuegaz, > zuegati> erakoak darabiltza ugari (a), baina horien ondoan zure> posesiboaz eraikiriko zuregaz, > zuretzat, > zuregaiti, > zuregan, > zuregana> eredukoak ere ezagunak ditu, haiek bezain ugariak ez badira ere (b).
|
|
|
Bide beretik, toki denbora kasuetan regan> eredua ere badarabil, 2gn
|
pertsonan
zehazki: zuregan> (39v), > zuregana> (39v), zureganik, > ziurrenik bertsoen neurriagatik komeni izan zaiolako (b).
|
|
|
|
Pertsona
izenordainok bizidunak eta gizaki eremukoak izanik, tokidenbora kasuak gaartizkiaz eraiki ohi dituzte, ez ekialdeko tradizioan, baina bai nagusiro erdi eta sartaldekoetan. Hala ere, ekialdearekin uztardura eginik, tahizkidun formak ere ezagunak ditu idazleonek bere hizkeran.
|
|
|
Izenordaina foku izanak ez daroa berekin izenordain bihurkariaren presentzia; forma neutroak dirau halakoetan. Ondoko hau dugu ingurune argia, non zuk> eta nik> aurrez aurre jartzen dituen, 2gn
|
pertsona
hanpatuz: –zuk> legez ditut nik narru zuriak?
|
|
|
Izenordainotan, mugatzaile hurbilen partiketa honetara eginik dugu beraz: sing.ean lehen gradurako au, > beti neurlehen
|
pertsonaren gainean
eraikia; bigarrenerako ori, > zeurbigarren pertsonakoaren gainean eraikia, eta pluralerako ok> bakarra, pertsona bietarako. Hala eraikiak dira testuko neurau, > zeurori> eta geur txe ok.
|
|
|
Izenordainotan, mugatzaile hurbilen partiketa honetara eginik dugu beraz: sing.ean lehen gradurako au, > beti neurlehen pertsonaren gainean eraikia; bigarrenerako ori, > zeurbigarren
|
pertsonakoaren gainean
eraikia, eta pluralerako ok> bakarra, pertsona bietarako. Hala eraikiak dira testuko neurau, > zeurori> eta geur txe ok.
|
|
|
Izenordainotan, mugatzaile hurbilen partiketa honetara eginik dugu beraz: sing.ean lehen gradurako au, > beti neurlehen pertsonaren gainean eraikia; bigarrenerako ori, > zeurbigarren pertsonakoaren gainean eraikia, eta pluralerako ok> bakarra,
|
pertsona
bietarako. Hala eraikiak dira testuko neurau, > zeurori> eta geur txe ok.
|
|
|
Hirugarren
|
pertsonarako
gradu neutroan bera> dugu singularrean (a), batzuetan aposizio egituran erabilia: agaz> beragaz> eta jaun> zerukoak> bertxeak> (b), bigarren hau txegraduatze hizkia barruan duela.
|
|
|
Berau> eta honen erg. beronek> lekukotuak dira behin edo behin (c). Eta berori> 2 gradukoa, erabili badarabil, baina ez 3
|
pertsonarako
, 2.eko goi tratamendurako baino: berorika> diharduela, behin gutxienez, berorren> forma (d):
|
|
|
Hirugarren
|
pertsona
pluraleko mugatzaile biekiko formak dira: eurak
|