|
2002
|
|
|
...nagusietatikaskiurrun, Tuterakohirian, orduanBanu Hud tarren dinastiak, Al Muntadir() erregearekin, agintzenzuendenboran.Haren jaioturteazehazkiesaterikezdugunarren, ezaugarribatzueiesker, hura%10eko oker tarteaz kokadezakegu.zanere, YehudahgazteakToledoren 1085eko konkistarenaipamenaegitenduetaGuadalajararenaerebai, harjafamatubatean Yosefha NasiFerrusielgoraipatuz, gatibu juduaksalbatuzituelako,
|
hura
, Guadalajarakojuduteriarentzat, eguzki izpiabalitzbezalaaurkeztuz.
|
|
|
Santuetako eredua:
|
Haren
eskuakurretan biribilduak, 1 topazioztarteka apainduak.1Harenbularra 1marfilezlandua, zafirozestalia (Kant.5, 14).
|
|
2005
|
|
|
Noeren semea zen] apet deitzen zena, Eta Japetek Tuba/ seme bortzgarrena,
|
Hura
da Espainian lehen sarthu zena, Hartarik da ethorri gure hastapena.
|
|
|
Noeren semea zen] apet deitzen zena, Eta Japetek Tuba/ seme bortzgarrena, Hura da Espainian lehen sarthu zena,
|
Hartarik
da ethorri gure hastapena.
|
|
|
Gurutze
|
harek
zuen lau buru izena,
|
|
|
Noeren seme bat zen] apet deitzen zena, Eta Tuba! ] apeten seme bortzgarrena,
|
Hura
zen Espainia beretu zuena, Hartarik da ethortzen gure hastapena.
|
|
|
Noeren seme bat zen] apet deitzen zena, Eta Tuba! ] apeten seme bortzgarrena, Hura zen Espainia beretu zuena,
|
Hartarik
da ethortzen gure hastapena.
|
|
|
Eskualdun zela da segurtamena. Kurutze
|
hark
baitzuen lau buru izena
|
|
|
Horrekin goaz uholde famatu hartara, erakus teko, denbora berean, euskararen zahartasuna, munduko zaharrena (III. ber tsoa). Tubaletik Iberoera doa, jakinik garai
|
hartan
Humboldt-en teoriek arra kasta handia bazutela.
|
|
|
Interesgarria da ikustea nola V. bertsoan lehenbiziko hiru neurtitzak ber dinak diren xehetasun ttipi bat goiti beheiti: Gurutze
|
harek
zuen 1 Kurutze hark baitzuen eta nola osoki aldatu duen azkena. Nork daki nola eta nondik Baigorriko zapatainak eta elizako xantreak ikasi zuen latinezko Romatarrek idazten du neurtitzaren neurriaren zaintzeko eta hori euskal fonetikaren kontra labarum hitzaren erran nahia edo, orduko ideien arabera, kontsonanteak berdinak izanez, lokarri bat sortu zen lauburu eta labarum en artean latinek kantabro zaharrei harturik hitza.
|
|
|
Interesgarria da ikustea nola V. bertsoan lehenbiziko hiru neurtitzak ber dinak diren xehetasun ttipi bat goiti beheiti: Gurutze harek zuen 1 Kurutze
|
hark
baitzuen eta nola osoki aldatu duen azkena. Nork daki nola eta nondik Baigorriko zapatainak eta elizako xantreak ikasi zuen latinezko Romatarrek idazten du neurtitzaren neurriaren zaintzeko eta hori euskal fonetikaren kontra labarum hitzaren erran nahia edo, orduko ideien arabera, kontsonanteak berdinak izanez, lokarri bat sortu zen lauburu eta labarum en artean latinek kantabro zaharrei harturik hitza.
|
|
|
Aldaketatxo bat edo bertze gora behera bigarren eta laugarren neurtitzetan, bertze biak berdinak direlarik, Dibarrart ek aldarrikatzen ditu garai
|
hartako
ideiak, hartuz euskarak dauzkan kalitateak jakintsun handienen arabera: ederra, garbia, lehena.
|
|
|
Orduan sortzen da errepublikaren kontrako literatura bat, kantuetan bereziki, Adema olerkaria buru delarik.
|
Haren
kantuek 70eko hamarkadan sekulako arrakasta daukate.
|
|
|
Denetan, salbu Euskal Herrian, xoko pollitean, bereziki mendietan, bizi den jende sanoa, garbia, kutsadurarik gabe gelditzen delakotz; zer da Euskal Herria?: lurreko parabisu bat, uharte parekoa, bertze mundu pagano
|
hartarik
berezia.
|
|
|
Iparraldean ere nabari da giro aldaketa eta bereziki Gratien Adema Zalduby ren baitan.
|
Hura
bera, Errepublikaren kontra bortizki azaldu zena, orain, hogei urteren buruan, agertuko da Zazpiak bat ospatuz.
|
|
|
Buruzagi gorenek, haien artean Natalia Serbiako erreginak, eta, dudarik gabe, Donibane Lohizunen zeuden udatiarrek ez dakite zer den euskalduna, ezin sinetsia baita
|
haren
nortasuna. Erakusten du Dibarrartek zein kartsuki segitzen dituzten dantzariak eta pilotariak eta haien txalo eta oihu beroak.
|
|
|
Julio Caro Baraja.
|
Haren
lana historialariek sarritan ez dute ezagutzen, antropolo giatik hurbil dagoelako agian. Baina 1956 arte, zalantza barik, bera dugu his torialari sozial garrantzitsuena.
|
|
|
Zelako trebetasuna, bestalde, gaztelania bizkor, zehatz eta argia erabil tzean. Saiakeraren maisutzat! aster nabarmenduko dute, agian.Dena dela,
|
haren
ikerlanak ezagutu ondoren nabari daiteke halako iker keta egiteko ibilbidea edo metodologia jakina. Baten batzuen ustez, J.C.B. k ez zuen metodorik.
|
|
|
12 Euskara Teknikoa izeneko gaien irakasleak dira, beste batzuen artean, profesional egokiak mota honetako eginkizunak aurrera eramateko, hizkuntzalaritzarekin eta euskara tekniko zientifikoarekin lan egiten baitute. Hizkuntzalaritza aplikatuak hizkuntzalaritza teorikoa ren ekarpenak ere kontuan hartu behar ditu eta
|
haren
eginkizuna neurri handian erabiltzai leei zuzenduta badago ere, ateratzen dituen ondorioek erkagarriak izan behar dute, hiz kuntzalarien bermea edota kritika jaso ahal izateko.
|
|
|
1984 urtean euskararen azentueraren gaineko azterketek itzelezko bultzada hartu zuten; orduan ere, euskara batuak azentua eduki zezakeela hasi ginen entzuten. Ilunpeko argi izpi
|
hari
ia bakardade osoan eutsi behar izan dio Txillardegik urte luzeetan barrena. Ordutik hona beste ikertzaile batzuk ager tu dira plaza honetara eta euskal azentuaren arazoa argitzen hasi da; euskara, honetan ere, hizkuntza arrunta dela erakutsi da.
|
|
|
Hain luze daramagun guduka horren xehetasunetan sartu gabe, egundai notik Iparraldearen historiak kezkatu duen Txillardegi adiskidearen ohoretan nahi nituzke orain hemen XX. mende honetako bi gertakari soil aipatu: lehe na 1919an, 14 gerlaren ondotik, Frantzia garaile handios atera zelarik; bigarrena, berriz, 1941ean, 40eko erauntsiaren ondorioz, Frantzia
|
hura
bera suntsitua ikusi genuelarik, bi gertakariak Iparraldean gertatuak, eta euskara guti dakiten gure historialariek, nik dakidala, ez bilduak.
|
|
|
Martin Landerretxe aphezak, Biltzar lagun bethiereko Iskribariak eta Euskaltzaingoko edo Euskal Akademiako hamabietarik batek kondatu digun bezala, biltzar lanak hasi aitzin, hiri buruzagiek eta hekien artean Batita Anxo kantonamenduko Kontseilari jeneralak, batetik, Etienne Decrept biltzar buru lehenak eta
|
haren
buruzagi lagunek, bertzetik, agur eta jendetasun hoberenak egin ziozkaten elgarri. (Ikus Euskalzaleen Biltzarraren 1919ko urtekaria).
|
|
|
naturalezak, odolak, mintzaireak, ohidurek manatzen duten bezala erresuma kudeatzea. Bainan
|
haren inguruko
ardura dunen artean badaiteke orotarik: adibidez, batzordeburu jarri duten Lucien Romier delako batek ez omen dio ekonomiari baizik behatzen.
|
|
|
Beharrik bada ere han gaindi gizon bat, Charles Brun, euskalzale egiazkoek estimatzen dutena eta hau gu bezalatsu mintzo da holetan. Bainan behar luke nonbaitik laguntza poxi bat; lauzkatu behar genuke, larderia gehiago izan dezan eta
|
haren
erranari beha daitezen.
|
|
|
Artetik errateko, Aintzinaren sortzailea lehenagotik harremanetan zen Charles Brun horrekin, kooperatibismoaren aitatzat baitzeukan jadanik gure irakasle zenak,
|
haren
ikasle ginelarik guhaur Uztaritzen.
|
|
|
ESKUALDUNA sortu zutenek, Euskal Herriaren onetan egin baitzu ten,
|
haren
argitzaile eta sustatzaile izateko, artikulugilearen ustez euskal aste kariari doakio oraikoan Euskal Herriaren galdeak biltzea eta gobernura hela raztea.
|
|
|
Gure irakasle zenak errana zuen lehenago Euskal Herriko historia eta geografia apur bat behar luketela ikasi Euskal Herriko ume guziek eta atsegi nekin jakin du orai jakitate hori etsaminetan ere baliagarri duketela beren ama hizkuntza bezala. Eskerrak igorri ondoan Vichy rat Carcopino jaun minis troari, euskarari egin dion fagore handiaren gatik (sic), ikusi behar da nola hobekienik balia eskola orenez landa eskaintzen den asteko ordu eta erdi
|
hura
.
|
|
|
Ez du balio orain
|
harengana
joan nadin. Akiturik nago eta oso berandu da.
|
|
|
Freddie Mercuryk ahots zoragarria zuen. Ordea, ez dugu
|
haren
doinu berririk izango aurrerantzean
|
|
|
Freddie Mercuryk ahots zoragarria zuen. Ez dugu ordea
|
haren
|
|
|
Voltoire 230 Mehatxatuek araño jaten dute ogia agertzen da OEH n s.u. (orobat iturri bereko mehatxatzen bat ere); kasu zematu ren baliokideari.11 Ez dakit Azkue izanik
|
haren
iturri aitortua nola dakarren OEH k B hau, hark (AN b, BN gar, Se) baitu me (h) anu n, (AN BN s, G) me (h) anatu n eta (AN, BN, S) zaba lagoa edo zehaztasun gutxiagokoa me (h) anuzko n; ez dirudi Azkuek bere euskalkian en tzun edo irakurria zuenik. OEH n s.u. batzen diren adibideen artean ere ez dut jatorri horretakorik aurkitu.
|
|
|
Voltoire 230 Mehatxatuek araño jaten dute ogia agertzen da OEH n s.u. (orobat iturri bereko mehatxatzen bat ere); kasu zematu ren baliokideari.11 Ez dakit Azkue izanik haren iturri aitortua nola dakarren OEH k B hau,
|
hark
(AN b, BN gar, Se) baitu me (h) anu n, (AN BN s, G) me (h) anatu n eta (AN, BN, S) zaba lagoa edo zehaztasun gutxiagokoa me (h) anuzko n; ez dirudi Azkuek bere euskalkian en tzun edo irakurria zuenik. OEH n s.u. batzen diren adibideen artean ere ez dut jatorri horretakorik aurkitu.
|
|
|
Lehen esan legez, ez dut zemai ren jatorriari buruzko lanik ezagutzen; edonola ere, FHV n ez da ageri, ezta Arbelaizek bildu egile beraren etimolo gien liburuan, non ez bakarrik berak sortuak baizik inorenen azterketen iruz kinak ere biltzen diren orobat. Beharbada halabehar hutsa izan zen Mitxelenak zemai ri ere lehen gorago abagadaune z bildu duguna ez ezartzea eta
|
harekin
hatera beren egituragatik mailegutzat (edota aitzineuskarako lexi kotik landakotzat, bederen) jo litezkeenen artean ez ematea. Izan ere, edozei nek dakike ze bi arrazoi izan ohi diren euskal morfema batean/ m/ azaltzeko:
|
|
|
Bestalde, garbai, lasai edo alai n aurkitzen dugun' ai amaie ra hori batez ere maileguetan gertatzen dela dirudi; izan ere · aCi dugu nai, mahai, jai, emai eta bestetan. Uste honen segurtasuna erabatekoa balitz arra zoi bikoitza eta sendoa genuke zemai ere mailegutzat jotzeko.Besterik da
|
haren
etorki zehatza aurkitzea. Honetarako, gainerako iker keta eremuetan legez, nork bere inspirazioa eta eredua ahal duen lekuan hila tu ohi du, ez haranzko bidea baizik eta honanzkoa baita (asmatutakotik edota berreraikitakotik datuetara doana) azaldu eta justifikatu behar dena.
|
|
|
Azterkizun dugun zemai ra iristeko >: ·zemana tik igaro gaitezke, beraz, eta, goraxeago, baita >: ·zebana tik ere orobat. Alabaina, beha rrezko ote bigarren urrats hau. Zemai ren baliokideetara bihurtzen bagara, beaza, eta meatxu, meatxa aurkitzen ditugu (mehatxatu, miatxatu, meazatu, meaxtu
|
haren
aditzarent zat), erdarazko menaza jatorriaren bokal eta kontsonanteak ia bere hartan gordeaz: m > b disimilazioa batean, n > e 1 V_ V orotan, da alde guztia.
|
|
|
Gehiegi ote haien arteko edozein lotura ukatzeko? ...hatxa mehatxu renetan ez dela menaza ren (beste) aldaerarik 1haren sinonimo eta eratorri modernoago den amenaza renak baizik; izan ere, nola horrelakorik espero huraxe baita menaza ri dagokion bilakabidea delako lurralde horretan. Abagadaune ren (nahiz atzizki ezaguna edeki ondoko abagada ren) for mak bere mailegu izaera salatzen badu, Mitxelenak esan bezala, bide da erabakitzea zertan den
|
haren
jatortasun eza. Etorki zehatza anekdota hutsa bada ere, honela jokatzea emankorragoa gertatuko da etorkizunean mailegu haboro eta horien bilakabideaz gehiago ezagutu baitugu euskal morfe men egitura baldintzak eta baldintza horien aldaketaz irizpideak landuaz.ltxura batean hiru silabako hitza luze begitandu zitzaion Mitxelenari eta morfema tamainari buruzko uste horren arabera (cf.
|
|
|
Hiriart Urrutiren euskarak duen indar, jatortasun, adierazkortasun eta askatasunari oharturik, eta
|
haren
kazetalanen antología guztiak ere (Lafitte:
|
|
|
baino lehenago hainbeste idatzi duenik, Eskualduna kazetaren parte handi bat
|
hark
bere lumaz egina baita.2
|
|
|
Eskualdunako idazleen buruzagi ere bazen. Bere artikuluak idatz, besteei idatzaraz, berriketarien lana bultza eta gida, berriak hauta eta izkribuz eman, idazle berriak kazetara bil, iragarkiak itzul, saltzaile ak kilika, astekaria eta
|
haren
urtekari edo almanaka agertaraz eta heda, kaze ta eta inprimategiko idazle eta langileekikoa egin. Hitz batez esateko, kazeta osoa bere gain zuen.
|
|
|
Ez da harritzeko, beraz, 56 urtetan hil bazen bere azken artikulua doi doi idatzi ondoan. Lanean hil da, lanak hil du idatzi zuten
|
haren
hilberria jakinarazte an. Ezen kazetari lanak beretua zuen, zenbat eta nardagarriago hainbat eta
|
|
|
Bere haurtzat zuen Eskualduna. J. Etxepare idazle handi eta
|
haren
|
|
|
Berriemaleei helarazi instruzioetan kazetaegilearen jokaeraz ondoko puntuak finkatu zituen: hau gaizki,
|
hura
ongi dela esatea haizu zaio kazetae gileari (E 847); gizon publikoen huts publikoak behar denean bakarrik ager tuko dira (E 1154); ez da haizu bizitza pribatua ukitzen duen berririk agerta raztea (E 1155); berri anitz eta orotarik behar da (E 1157); amen omenkako berririk ez igor (E 1425); berri igortzale anonimoen berririk ez da agertarazi ko (E 1154); kazetak ematen dituenak bere gain h...
|
|
|
2 Bere haurtzaroan eta ikaskuntzen garaian Inperioa eta Eliza Katolikoaren hazkundea ezagutu zituen Hiriart Urrutik III. Errepublikaren eta Elizaren arteko gerla eta gatazka giroan idatzi zuen. Zuzenago litzateke Elizaren etsaiei luma zorrotzaz ihardukiz borrokatu zuela esatea, xede hori baitute
|
haren
kazetalan gehientsuek. Beharrik Errepublikak hauteskundeak eta sistema parlamentarioa ekarri zituen, eta prentsaren askatasun ia ahalguz tidunari esker idatzi ahal izan zuen nahi zuena, ahoan bilorik gabe mintzatzen zenetarik baikenuen.
|
|
|
Errekak behera zihoan erlijiotasunaren galtzearekin gizatasuna, are emakumearen errespetua eta oro beheiti ari zirela uste zuen.
|
Haren
kazetalanetako framazonen eta Errepublikaren kritika, igandea errespetatu beharra, apaizak soldado joateko legea eta beste hainbat gai, garai hartako elizgizonen liburu edo euskalliteraturako gai berberak dira; lekukotzat, Zaldubiren Betiri Santz (1875) edo Errepublika (1876), M. Elizanbururen Framazonak (1890), dAbbadieren Aphezak soldado (1890; berrarg., Euskera 1998, 1), Arbelbideren lgandea (...
|
|
|
Errekak behera zihoan erlijiotasunaren galtzearekin gizatasuna, are emakumearen errespetua eta oro beheiti ari zirela uste zuen. Haren kazetalanetako framazonen eta Errepublikaren kritika, igandea errespetatu beharra, apaizak soldado joateko legea eta beste hainbat gai, garai
|
hartako
elizgizonen liburu edo euskalliteraturako gai berberak dira; lekukotzat, Zaldubiren Betiri Santz (1875) edo Errepublika (1876), M. Elizanbururen Framazonak (1890), dAbbadieren Aphezak soldado (1890; berrarg., Euskera 1998, 1), Arbelbideren lgandea (1895) etab.
|
|
|
Etsai deabruz eginikakoen xede eta lege tzarrak eta azerikeria edo zakurkeriazko jokaera aipatzen zituen argudio nagusitzat, hots, egitateak egi leen araberako; etsaien lege gaiztoen ondotik zetozen, bestalde,
|
haren
ustez, orduko makurrak oro. Etsenplu on eta txar, erran zahar eta zuhur, Aita Saindu eta Eliza Katolikoko autoritate eta beti aitzina errekak behera jausten ari garela koa ziren beste argumentazio egitura nagusietariko batzuk.
|
|
|
Hori garai hartako xuriei buruz baliagarri zitzaiokeen, baina diskurtso erretorikoaren oinarrian ez dago egia, egiantzeko tasuna baizik, ez baita gauza bera. Egia eta ona, beraz,
|
haren
ideologia eta poli tika. Juduen eta protestanteen etsaigo, emakumea bere herronkan iraunaraz te (nahiz hoz emateko eskubidearen alde zen, emazteak giristinoagoak direla koan), frantses abertzaletasun, armadazaletasun, inperio eta koloniazaletasun... edo, hobeki esan, keria nekez onar dezake egun gure arteko inork.
|
|
|
32), nahiz orain dik frankok gaitzespen kutsua eransten dieten erretoriko eta erretorika hitzei, ezjakintasunez. Beraz,
|
haren
kazetalan genero eta estiloak erretorika ren aldetik aztertzea komeni da, bai eta kazetaritzarenetik ere.
|
|
|
Halaber formak (argudiaketa, kontaera, elkarrizketa, deskripzioa). Forma horiei bi estilo nagusi dagozkie, lehen mintzaldiko diskurtso erretori koan erabiltzen dituenak, elkar osatuz, eta aldizkatuz: alde batetik, hizlari esti loa (batzuetan erran eta esaldi biribiletako sententzia estiloarekin c:; lkartuta), usu
|
haren
lagungarri erabiliz dialogismoa edo hizketa eta eztabaida teknika; bestetik, kontalari estiloa.
|
|
|
(E 347) edo Jainkoak begira dezaukula dugun erlisionea! gisako depreka zioekin. lzenburu arreta erakargarri, labur trinkoak eta batez ere adierazko rrak dira
|
harenak
; maiz ironikoak, edo erranak eta jendearen ahoko esaerak jasotzen dituztenak.
|
|
|
Ariaren bortxaz, berriketari sare bat osatu eta Eskual Herria izeneko saila eraiki zuen, Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberoa azpisailetan banatua, eta horietako bakoitzean herriz herrika. Sail hau
|
hark
sortua da eta geroztik tradizio handikoa euskal kazetaritzaren historian, egun ere Herria kazetan baitirau. Hau Hiriart Urrutiren ekarpen axola handienetariko bat da, nahiz kontu hau ia inork ere aipatzen ez duen eta antologietan ere herrietako berririk ia agertzen ez den.
|
|
|
berriketariak eta berriak bil, hauta eta euskaraz eman.
|
Hark
idatziak baitira Baiona ingurukoak eta are beste herrietako gehientsuenak, ez oro. Zertako hark berak idatz?
|
|
|
Hark idatziak baitira Baiona ingurukoak eta are beste herrietako gehientsuenak, ez oro. Zertako
|
hark
berak idatz. Ez dakigu zuzen oraindik, baina hura hil ondoan idatzi zuten:
|
|
|
Zertako hark berak idatz? Ez dakigu zuzen oraindik, baina
|
hura
hil ondoan idatzi zuten: Ezen eskuara ez dute orok hitz berez izkiribatzen.
|
|
|
berri mutxituxeak, nonbaiteko gertakarien istorioak nahiz irudi menetik sortuak. Batzuetan
|
hark
berak, bestetan besteren batek (Barbier etab.) idatziak. Zer eta zer sailari ohartu zitzaion Etxepare, Hiriart Urrutiren lehen mintzaldi eta herrietako berrien idazkeratik ere hainbat gauza ikasi zituena.5
|
|
|
Han hemenka, aste guztietako lehen mintzaldiaz bertzalde, guziz Zer eta zer deitu ozkan, ezagun zen, bai eta zuten ezagutzen aspaldian gehienek,
|
haren
eskukaldi berezia. Euskara bezala hedatu ere du Euskal Herrian euskararen amodioa, garbitu ondoan gure mintzai eder zaharra, zahartzearekin lotuak zitzaizkon helar gaixtoetarik.
|
|
|
lotur.ek bizi.rik diraute
|
haren
idazkeran eta generoetan, frantses tradizioaren eragmez ag1an.
|
|
|
Bestetik, jaun xapeldun euskaltzaleentzakoak agertarazi zituen aipatu sailetan: literaturlanak (emanaldikako kontakizunak, neurtitzak), euskallibu ru argitaraberrien berri eta iruzkinak(
|
hark
eginak dirateke zenbait), liburuen argitalpenak eta euskalaritza solasak. Guztiz aipagarri dira hark berak egini ko bi argitalpen, hain zuzen adiskide zituen Duvoisin-en Laborantzako Liburuarena (emanaldika urteetan; liburu gisa bereiz 1892an), hi tzaurrearekin, eta Ithurriren gramatika, honek hiltzerakoan hari utzia, ohar jakingarriekin argitara zuena, nahiz ez osorik.
|
|
|
literaturlanak (emanaldikako kontakizunak, neurtitzak), euskallibu ru argitaraberrien berri eta iruzkinak (hark eginak dirateke zenbait), liburuen argitalpenak eta euskalaritza solasak. Guztiz aipagarri dira
|
hark
berak egini ko bi argitalpen, hain zuzen adiskide zituen Duvoisin-en Laborantzako Liburuarena (emanaldika urteetan; liburu gisa bereiz 1892an), hi tzaurrearekin, eta Ithurriren gramatika, honek hiltzerakoan hari utzia, ohar jakingarriekin argitara zuena, nahiz ez osorik.
|
|
|
Hemen bereziki lehen mintzaldi koa dugu solas, kontaerakoa erabat bazter utzi gabe, ordea. Ezen diskurtso eta prosa erretorikoa da
|
harena
, hots, pertsuasioa helburu duena. Baina, greziar klasikoei mendez mende ikasi diegunez, edertasuna da erretorikaren alderdi baitezpadako bat, pertsuaditzen laguntzen baitu.
|
|
|
Hiriart Urrutiren prosa erretorikoa, alde batetik, hitzen, adierazpideen eta figuren hots, prozedura estilistikoen hautuan agertzen da; erritmoan, bestetik, erritmoak ere pertsuaditzen laguntzen baitu. Hortaz,
|
haren
mintzai raz jardutean ezin da hau erretorikatik, hots, argumentazio eta figuretatik bereizi. Erretorikaren legeek manatzen dute kazetariaren hizkuntz baliabide en hautuan.
|
|
|
Erretorikak eta kazetaritzak galde eginik, Hiriart Urrutik mintzaira argia hautatzen du, baina oroz batean apaindua eta hein bat berria ez ohikoa edo arruma, bai eta adierazkorra ere. Eta gero irakurlearen arreta atxikitzen duena,
|
harekin
buruz buruko harremanak eta elkar aditzea bilatuz.
|
|
|
Euskara errotik baitzekien eta orobat euskaraz pentsatzen, gure hizkun tzak bere baitarik daukan indarra (E 352) baliatuz aski zuen euskal hitzekin edo
|
hark
berak atzizki bidez sortuekin eta euskallokuzio edo adierazpidee kin. Ez zen egungo kazetari eta idazle anitz bezain maileguzale ez hitz berezi edo teknikozale.
|
|
|
aitzina, uste baino gehiago. Atzizkiak ustiatzen ditu, beraz, bereziki kazetari tzako hitz orokor eta tekniko berriak sortzeko; honetan ere ez da batere gu txiestekoa
|
haren
ekarria, eta hitz franko garaiko kultura eta gauzetarakoak izan arren, beste anitz egun ere baliagarriak dirateke.
|
|
|
Prosa zinez entzungarria da Hiriart Urrutirena. Hoskidetzan eta perpau saren erritmoan oinarritzen dira
|
haren
figurarik adierazkorrenak, bereziki bukaera berdintzeak (homoteleuton), zirtoak, eta gero asonantzia eta alitera zioa. Figura hauek beste anitzekin elkartzen ditu.
|
|
|
Emazkitzue lunetak. 1 Eskuarak eskualdunei egiten deien bidegabe handienetarik bat da, zera... frantsesez deitzen baita alcoolisme eta
|
hura
. (E 835,).
|
|
|
tan gelditzekotan (E 309,). 4.2 Irudi bidezko mintzaira eta figurez den bezainbatean, esan dezagun lehenik Hiriart Urrutik zinez ugari baliatzen dituela hitz eta adierazpide tro piko egin eta hizkuntzan finkatuak. Hots, hiztegietan irudizko esanahian agertzen direnak edo behar luketenak, ez baitira
|
haren
kazetalanetako guztiak ageri. Politikako hizkeran barra barra eta beti adierazkorki darabiltza, beti solasari datxikola.
|
|
|
Halaber jokatzen da gure kazetari gudukaria, hitz nahiz egitura laburrak 2, 3 edo 7, 8 alditaraino obsesioz errepikatuz, noiz iltzea buruetan barna sartu nahian, noiz barne zirrara sentiarazi nahiz, eta maíz ironía edo trufaz. Arestian ikusi ditu gun elkar, oro, nehor, edo ministro, deputatu eta senadore tzarrek eginiko lege, edo trufa
|
harentzat
orobat dena edo fraide serora apaizak fuera eta ken, eskolak hets, edo ministro ohoinek eliza katolikoaren ondasunak ebats. lragarkietako esloganetan ere baliatzen ditu, edo kazetaren zabalkundea bul tzatzeko: Eros eta erosaraz; irakur eta irakurraraz. Igandetako eliza ofizioak eta oro, noiz zoin diren, badauzka.
|
|
|
Legea da; ez da hor harat hunatik. 1 Hau lege,
|
hura
lege, oro lege dituzte. Bertze lanik ez dutela erran zinezake, lege egi ten eta lege zain baizik.
|
|
|
miarriztar eta
|
hura
iduri ziri kazetari franximan hatsa gezurra diotenen arabera (E 840,). (Irakur bedi:
|
|
|
(Irakur bedi:
|
hura
iduri franximan kazetari ziri hatsa gezurra diotenen arabera. Edo:
|
|
|
Edo:
|
hura
iduri kazetari franximan ziri hatsa gezurra diotenen arabera).
|
|
|
Ahopaldi nasaiak zituen laketenik; sekula kasik ez biga, datxikola, josturaz berdin. Batzutan bospasei alditaraino hatsa artetan hartuz, eta zu begia zabalik
|
hari
beha, ondarre rat aurdikitzen zuela sartu nahi zautzun pindarra; bertze batzuetan dena mami, eraskitza eraskitzari jarraikaraziz joriki, burua eztiki joaren ariaz, betetzen zautzula eta argitzen; noiztenka pilota batzu bezala hitz andana bat erainik, xingilika heien artean ibilarazirik, gogoa dilindan, bainan asmatu nahiarekin ernatua uzten zautzula, irriz. O.
|
|
|
Maiz testu zati osoak, are artikulu osoak hunkitzen ditu, izenburuak barne. Mota nagusienetarik bat beste norbaiten diskurtsoa edo
|
haren
oihartzuna jasotzen duena da, eta etsaia frantsesez mintzo denez, fran tsesaren erabilera ironikoa ageri da ardura. Beste batzuetan ironia alusioarekin elkartzen da:
|
|
|
Beste batzuetan ironia alusioarekin elkartzen da: Gaineko
|
hura
maiz erabili ondoanJainkoaz mintzo dela, Nor da azkarrena, artikuluan Gaineko Prezident hura aipatzen du (E 314,1893).
|
|
|
Gaineko hura maiz erabili ondoanJainkoaz mintzo dela, Nor da azkarrena? artikuluan Gaineko Prezident
|
hura
aipatzen du (E 314,1893). Maltzurkeria poxi bat bazuen frankotan Hiriart Urrutiren ironiak, insinuazioz hetea.Hiruetarik guretzat orai arte gizonena Morroxko Harriague; jakintsu
|
|
|
an dudana; burutik behera egiten daukute bertze
|
hura
(EO 33,). Alabaina lizentzia da Hiriart Urrutiren irakurleekiko jarrera eta ezauga rrietarik bat, hots, irakurleen beharriak zaurtzeaz gogoetatu gabe garbiki mintzatzea edo itsuski, noiz nola. Ironia irri edo umorezkoa da beste ba tzuetan eta trufa gozoaren erakusburu politik bada.
|
|
|
Euskararen adierazkortasun eta libertateaz jabetuta, euskal esamolde jator eta bereziei gogoa emanik, joskura berriak nola sor, pikoak ontsa nola atzeman zerabilen gogoa, idazte lanean gozatuz eta oroz batean bere hatsa ahi tuz. Egungo euskal kazetari nola idazleek, euskara berez bere jar dadin edo gaztelania frantsesetarik bereizi nahi luketenek, balukete
|
haren
hiztegi jori eta bizi, joskera zalu, figura, hots eta erritmoaren senaz den bezainbatean zer ikas.
|
|
2019
|
|
|
F. Krutwigek nazionalitatearen irizpideaz gogoeta interesgarria egin zuen. Gutunean aipatzen zuen" sentido psicológico de las nacionalidades"
|
hura
, ez dirudi Alemaniako etnopsikologiaz (W. Wundt) ari zenik, Euskal Herrian jarraitzaile asko izan arren (cf.
|
|
|
G. Lacomberen ustez, ordea, Akademiaren hiztegia amaituta zegoen 1936an, eta gerra zibila piztu izan ez balitz, bi urteren buruan argitaratuta egon zitekeen.235 Bestalde, N. Ormaecheak 1932ko azaroan hitzaurre bat aurkeztu zuen hiztegiaren argitalpenerako, A. M. Labayenen bidez,
|
hura
hil ondoren ezagutzera eman zena. Horren arabera, R.
|
|
|
1945ko irailean," a" letra amaitua zutela adierazi zuten, baina euskal ordainik ez zuten zenbait hitzen arazoa eztabaidatu zen. Batzordeko kideek eta I. M. Echaidek (gogoan hartu
|
haren
1929ko Telefonoa’ren sortze ta aurrerapena) hiztegi normatiboa egin nahi zuten, behar adina neologismo sortuz. A. Irigaray eta J. Urquijok, ordea, hiztegi deskribatzaile hutsaren alde egin zuten, besteak beste, neologismoek Frantziako euskal idazleen artean izan zezaketen harrera txarraren beldur zirelako.
|
|
|
Bilboko idazkariaren gerraondoko aktetan, esaterako," zadorlari" (idazkari)," ekauta" (diputazio) edota" ijeki" (ale) bezalako neologismoak erabiltzen ziren.
|
Hura
izan zen gerraondoko zeregin akademiko nagusia, hala denbora nola gastu aldetik. Dena dela, 1949ko iraila iri247 Antza denez, Akademiaren sorreran J. Urquijori euskaltzainburu izatea eskaini zioten, baina ez zuen onartu (Gavel 1950:
|
|
|
Baina R. M. Azkue hil ondoren hiztegi orokorra egitera ausartu zen, garai
|
hartan
argitaratutako corpus nagusiez lagunduta: hiztegiak (R.
|
|
|
Lafonen gaitasuna goratuta. J. Urquijo hil ondoren, hasieran I. M. Echaide saiatu zen RSVAPen agerkarian linguistika arloko zentsore lana egiten,
|
haren
maila erdietsi gabe (Echaide 1952; 1953). Gainera, idazlan horiek nazioarteko akademikoen harreman sareari nolabait eusteko balio izan zuten:
|
|
|
N. Oleagaren akta zirriborroa, damutzeko aukera eman nahi izan zion F. Krutwigi. Uztailean, L. Villasantek bere burua eskaini zuen Frantzian
|
harekin
bildu eta buruordearen mezua helarazteko. Horregatik, ekaineko akta zirriborroak aipatzen zuen uztailaren 29ko batzarrik ez zen egin eta JCVri ez zitzaion azalpen ofizialik eman, ihes egindako euskaltzainaren berri jakin arte.902
|
|
|
Akademiaren azaroko batzarrak babestu egin zuen N. Oleagaren jarrera. Bestalde, akta ofizialak ez esan arren, L. Villasanteren bidez iritsitako S. Altuberen mezua ere eztabaidatu zen, baina Akademia politikoki ezbaian jartzen zuelako ez zen ofizialki aipatu.903 Hain zuzen, EJ GEren berripapereko euskal orriaren ardura zuen A. Ibinagabeitiak, urriko zenbakian F. Krutwigen auzia aipatu ondoren, istilu
|
hura
euskaltzainen aurka egiteko baliatu zuen:
|
|
|
917 F. Krutwigek, Frantziara ihes egin zuenetik, seguru asko ez zekien A. Irigarayren asmoen berri, baina
|
hura
hil ondoren agerian jarri nahi izan zuen Nafarroako medikuaren jarrera ustez koldarra (cf. Krutwig 1986:
|
|
|
Urrian ikasturtea behar bezala hasteko guztiak bideratuta zirudienean, zuzendaria izendatzeko maniobrak porrot egin zuen.959 Gipuzkoako zenbait agintarik eta euskaltzainek eta A. Tovarrek adostuta, L. Michelena abertzalea proposatu zuten posturako, baina bere aurrekari politikoengatik, betoa jarri zioten. Kolpe handia izan zen
|
hura
, 1946ko atxiloketa gogorarazi ziona, R. Piñeiro presondegiko adiskideari 1954ko Urteberri egunean adierazi zionez:
|
|
|
J. Font katalana apezpiku zuen Donostiako elizbarrutiaren seminario berrian latina eta euskara irakasten zituen SFVJUko zuzendariak, Gipuzkoan euskarareriko giro zurruna aldatzen ari zenaren froga, agian F. Krutwigen erantzun hitzaldiak izandako urrutiko oihartzuna.962 Hain zuzen, seminarioko ikasleekin dialektologia eta toponimia lantzeko asmoa omen zuen. Horretarako, A. Tovarren laguntza eskuratu nahi zuen,
|
haren
ikasle izandakoa baitzen Salamancan:
|
|
|
Euskararen gutxiespen historiko baten inertziaren zamaz gain, gerrara bideratutako ahalegin ikaragarriak eta, azkenik, 1937ko ekainean Bilboren erortzeak, ezabatu egin zuten Euzkadiko gizarte erabileran elebitasun orekatuagoa hedatzeko asmo
|
hura
. Aipatutako EGLZ DCEko kide guztiek erbestera joan behar izan zuten, hil edo atxilotu ez bazituzten.
|
|
|
Horrek bi euskaltzainon kolpistekiko lotura ofizialdu zuen, batez ere R. M. Azkueren kasuan, garai horretan RAEko kideen filiazio politikoaz egindako dosier frankista batek
|
hura
" nacionalista" tzat jotzen zuelako (cf. García de Juan 2001:
|
|
|
M. Azkue eta M. Machado. ...ekoren bategatik ezin izan zuela joan.112 Hezkuntza Nazionaleko ministerioren apirilaren 11ko aginduz IdeE ren eskuliburuak (RAEren gramatikak barne) nahitaezko ikasliburutzat ezarri ziren lehen hezkuntzan, eta edizio berriak berrikusi beharraz mintzatu ziren.113Are garrantzitsuago zena, maiatzaren 19ko dekretu bidez Hezkuntza Nazionaleko ministerioak IdeE ren estatutuak onartu, JAE deuseztatu eta
|
haren
egitura bereganatzeko prozesuarekin jarraitu zuen. Estatu totalitarioko kultura eta ikerketa, unibertsitatearekin elkarlanean, zuzentzeko asmoarekin, historia eta filologiarekin lotutako zentro eta mintegi hauek sortu ziren:
|
|
|
M. Asín mahaiburu, diruzaina, markesa eta J. Urquijo idazkaria. Ikasturte berrira begira, Epítome de gramática de la lengua española onartu eta
|
hura
ahalik azkarren baldintza onenetan saltzea erabaki zuten. Edizio berria A. González de Amezúaren bidez Zaragozan argitaratu zen IdeE eta RAEren izenean, Madril errepublikanoan ezinezkoa zelako (Gómez Asencio 2011). 115 Batzar horretan, idazkaria ez beste hiru akademikoek Alfred Coester() Stanford Unibertsitateko hispanista aurkeztu zuten akademiko laguntzaile izateko:
|
|
|
Pérez de Ayala, laurok IdeE ren zina egin gabeak. P. Barojak Nafarroako Gobernu Zibiletik jaso zuen Salamancara joateko agindua eta familiak
|
hura
betetzea eskatu zion. Negu gorrian P. Gaudin adiskideak autoz eraman behar izan zuen Salamancaraino.
|
|
|
" Aquí varios me preguntan con el mismo interés sobre proyectos de la Academia; es una pena que no se vea más horizonte". 144 Handik urtebetera, Euskaltzaindia gerraondoko lehen batzarra egitear zegoela bazekien Nafarroako urgazleak.
|
Hura
gertatu baino sei egun lehenago, xehetasunak eskatu zizkion J. Urquijori. Baina ez hori bakarrik.
|
|
|
Menéndez Pidal antiabertzaleak euskara literarioaren auziaz esandakoak goraipatu zituen: " La opinión del antes citado, en esa conferencia, sobre la unificación literaria, es lo más racional que he leído en todo estos años que se discute". 147 Hitzaldi
|
hura
nabarmena izan zen, euskara literarioa lantzearen alde eginagatik, A. Campión eta P. Broussainen 1920ko dosierrak iradokitzen zuen Akademiaren jarrera proaktiboa, euskara estandarra eta neologismoak sortzearekiko, ukatzen zuelako:
|
|
|
569). Medikuak
|
hura
proposatzean, Errepublikako ahaleginei eusten zien berriz nolabait. E. Zubirik Frantziako euskalkian idazten zuen," puritanismos modernos" gabe," es decir, siguiendo la prudente norma de Eskualduna, de Bayona". 149 RIEVen" Piarrechen izialdura (Benabarreko eskuaraz)" idazlana argitaratu zuten, zeharka A. Irigaray eta J. Urquijoren estandarrerako joera ere erakusten zuena (Zubiri 1934).
|
|
|
M. Azkue buru eta G. Maidagan idazkariorde izendatu zituzten. Akademiaren eguneroko administrazioaren ardura isila eramateaz gain, euskaltzainburuaren eskuineko eskua eta ia familiakoa izan zen
|
hura
hil arte.153 JCVko kide izendatu zutenean, Bilboko Santiago basilikari atxikita jarraitzen zuen. R.
|
|
|
M. Azkueren itzalean bizi zen elizgizon ezezaguna zen.
|
Haren
izendapena euskaltzainburuaren ordezkotza besterik ez zen, nire ustez. R.
|
|
|
155 Bestalde, J. Urquijori garai
|
hartan
Getxotik, Madrildik edota Buenos Airestik idatzi zizkion gutun urrietan, halaber, ez zuen inoiz Akademia aipatu, nahiz eta kultura arazoez jardun (KMK JU: J. M. Areilzaren gutunak J. Urquijori,, &).
|