|
2000
|
|
|
Bere gizatasun berezia Parisen erakutsi zuen, teologo
|
bezala
Elizaren goi mailetaraino ospe eta itzal eraginkorra lortuz eta ziurtatuz. Han zelarik hain zuzen, 1527 urtean, Rotterdam-eko Erasmok idatzi zion Luis Vivesi, honek Frantziskoren gizatasuna Inkisizioaren aurrean bitartekaritzat har zezan, zeren, haren anai Die gok ere heretikotzat joa baitzuen Erasmo.
|
|
|
Horregatik ez da harritzekoa Geneban Nazioen Elkarteko jauregiaren gela nagusia Vitoriari eskainia egotea, J. M. Sert katalanak margotua, Vitoriaren irudia mundu guztiko juristentzat Zuzenbidearen eredu eta gidari
|
bezala
aurkeztuz.
|
|
|
Martin Azpilkueta(), Doktor Nabarro
|
bezala
ezagutzen dena dugu beste gizon gogoangarri bat. Aurrekoarekin lotuz, Salamancan Aita Vitoriaren hitzaldietara joaten zen eta bere ekintza eta lanetan haren eragina nabari du.
|
|
|
1556 urtean Nafarroako Urdazubin jaioa zen Pedro Dagerre Azpilkueta, guretzat. Axular?
|
bezala
hain ezaguna dugun idazle ospetsua. Salamancan ikastaroak egina zen eta bere bizitzan zehar hil arteraino Lapurdiko Saran parroko izana.
|
|
|
aitonen seme(, hidalgo?) izateagatik. Bai Larramendik ongi erantzun ere, hemen gizon guztiok ginela bakoitza bere lanari loturik, baina aldi berean nobleziaz berdinak, klase diferentziarik gabeak, eta hobe zela hola izan, eta ez beste zenbait herrialdetan
|
bezala
, noble alferrak, noble lapurrak eta abar.
|
|
|
Nire ustez, beharbada Larramendiren iritzien berri zerbait bazekien. Horregatik, hark
|
bezala
, bere azkenetariko bertso batean hara zer zioen:
|
|
|
Ondotik, eranskin
|
bezala
: San Formerio martiriaren bizitza, Frai Juan Marietakoaren eskutik.
|
|
|
Gaztelako errege Henrikek (Pedro Ankerraren semeak) 1366 urtean Treviñoren aginte osoa eman omen zion Pedro Manrique ri, eta honen ondokoek zenbait aldakuntza ezarri zituzten, gero Treviñoko duke bihurtuko baitziren. Isasti historiagileak ongi zioen
|
bezala
, Gaztelako tituluak ziren horiek denak, zeren hemen, Batzar Nagusien arabera, denak ziren aitonenseme eta ez ziren onargarriak Gaztelako tituluok.
|
|
|
Hala bada, betor ordu onean. Baina ez dadila gertatu F. Mitterrand-ekin
|
bezala
, 1981eko maiatzean presidentetarako hautagai zela agindu bai, baita urtebete geroago, 1983ko maiatzaren 26an agertu ere Journal Officiel ean Unibertsitate aurreko hezkuntzetan bertako hizkuntzak irakastea, euren artean euskara aipatuz. Baina, karguaz jabetu zenetik, hori aurrera eramaten ez zen ahalegindu.
|
|
|
Gaur egungo hizkuntzalarien artean ez dago zalantzarik euskara hizkuntza preindoeuroparra dela. Horregatik, iturriak behar
|
bezala
erabili izan balitu jakingo zuen, bai horixe, Antonio Gómez Moreno eta Ramón Menéndez Pidal ikertzaile bikainek egoki eman zutela gai horren berri. Gainera, Antonio Tovar eta Koldo Mitxelenarekin mintzatua zen Gómez Moreno euskararekikoan.
|
|
|
Larramendi berberak zioen, 275 orrialdean agertzen denez: . Errege kontseju nagusiaren buruak agin dezan, ta hau are debeka dezan, Hiriak elkarganatzea ta behar zan
|
bezala
biltzea, ahalik balu ta iñoiz izandu baleu bezala, Fuero gureak ematen digun eskua kentzeko eta itxitzeko bidea. Baña zergatik horrela dabiltzan, berak dakite; baita beste guztiok ere badakigu!
|
|
|
Larramendi berberak zioen, 275 orrialdean agertzen denez: . Errege kontseju nagusiaren buruak agin dezan, ta hau are debeka dezan, Hiriak elkarganatzea ta behar zan bezala biltzea, ahalik balu ta iñoiz izandu baleu
|
bezala
, Fuero gureak ematen digun eskua kentzeko eta itxitzeko bidea. Baña zergatik horrela dabiltzan, berak dakite; baita beste guztiok ere badakigu!
|
|
|
Iruditzen zait, gure hizkuntzan, naturaren baitan
|
bezala
, ezagutzen dena baino gehiago dela oraindik ezagutzen ez dena. Horregatik, bere zoria ezin dezakegu utzi aldian aldiko politikari arin batzuen baitara.
|
|
|
Max Sorre ren Les Pyrénées (1949) liburuaren azken aurreko kapitulua irakurtzen badugu, antzeko iritziak aurkituko ditugu. Eta gainera, herri elkartu
|
bezala
, Nafarroako erresuma hartakoak ginela. Ez dago zalantzan jartzerik Pirinio gehienean, hemendik Kataluniaraino, ugari direla euskarazko sustraiak dituzten toki izenak.
|
|
|
Latinak eman zigun ahozko hizkuntza idatziz jartzeko aukera. III. mende bukaera ingurutik VI.era arte, erromatarren erako ohitura jarraitu zuten oroitarrietako idazkiak latinez jarriz, eta euskaldunen izen eta jainkoak hor agertu ziren lehen aldiz, latinaren grafiaz idatziak; bereziki Akitaniako eskualdeetan, erromatarrentzat Novenpopulania zeritzan Gaskonian (Vasconiatik datorrena noski, Europako zenbait tokitan ohi
|
bezala
, lehen letra hori W erabiltzetik G-ra igaro baitzen). Idazkion eragina Kataluniako Ipar mendebaldera, Aragoira eta Nafarroaraino iristen zen.
|
|
|
Beraz, zalantzarik gabe, elebakardun horiek baino europarrago gaude. Gainera, beraiek gaztelera hutsean
|
bezala
, euskaldunok euskara soilean jardungo bagina, Legebiltzarrean ez luke izango modurik ezer ulertzeko.
|
|
|
Historiara, antzina, Plinio, Tito Livio eta bestek ziotenez, Vasconum
|
bezala
agertu ginen; aspaldi hartan Akitaniaren hegoaldean hilarriak eta oroitarriak latinez irartzean azaltzen dira euskarazko zenbait izen. Adibidez, I, II, III eta IV. mendeetan:
|
|
|
Eta Erdi Aroan, lehenik guztiok Nafar erresumaren eskutik joan ginen, latinez ziotenaren arabera Lingua Navarrorum mintzatuz, 1200 urtean Gaztelako Alfonso VIII.a sartu arte. Geroztik, Yon Etxaide zenak ongi zioen
|
bezala
, ez dugu bakerik ezagutu.
|
|
|
Gerora, Espainiako Administrazioak tinko jarraitu zuen errege Karlos III.aren Real Cédula de 23 de junio de 1768 delakoak markatu zuen bidea, lehen eta bigarren mailako eskola guztietan irakaskuntza gaztelera hutsean emateko,? únicamente en lengua castella na?. Ohi
|
bezala
, hor erori ziren gure foruzale porrokatuak ere. Ulergaitza baina egia.
|
|
|
Horiek berek gero edo Eleizagizon edo Etxajaunak izan behar dute. Eta guraso edo Kurak direnean, nola ongi premia den
|
bezala
, beren Etxe edo Hergoienetan (Herri txikiei honela Araban deitzen diete) Dotrina erakatsi, eta konfesatuko dute. Nola beren familietako hartu emanak, eta beste behar diren gauzak ondo aditu, eta zuzenduko dituzte?
|
|
|
Soldadu Jaun honek arrazoi handia zeukan. Ahal daitekeen disparaterik bidegabeena da, Euskera gazteei debekatu, eta madarikatua balego
|
bezala
kastigatu eta eragoztea. Eskolan bertan erakatsi ordu onean, eta Erdaraz jardun dezatela; baina gero libre, nahiz Euskeraz, nahiz Gaztelaniaz:
|
|
|
Euskaltzaindiaren Arautegia ikustea aski zaigu, erakunde
|
bezala
duen ardura zertan den jakideko. Lehen artikuluaren zenbait zati begiratu besterik ez dugu:
|
|
|
Euskarari buruzkoa, zalantzarik gabe, gure herriaren nortasunik bereziena dugu. Aldi berean, preindoeuropar
|
bezala
hemen sustraitua denez gero, Europako hizkuntza zaharrenetarikoa dugu. Horregatik zioen Antonio Tovar hizkuntzalari irakasleak:
|
|
|
Ez bakarrik elibitasuna onartu, baizik, ONU erakundearen arabera, gaur egun hain beharrezko diren teknika eta tresneriei ere bere lekua eskainiz. Arestian aipatu dudan Antonio Tovar hizkuntzalariak La lucha de lenguas en la Península Ibérica liburuan ongi zioen
|
bezala
: –En un mundo moderno sólo los medios modernos (escuela y grados superiores de educación, radio y televisión, etc.) pueden asegurar la conservación de la lengua?.
|
|
|
Bereziki, Frantziak zekarren aldakuntzan oinarritzen nintzen. Baina ondotiko politikariek gauzak ez dituzte behar
|
bezala
eraman giza eskubideei dagozkienetan. Jaramon gutxi egin zaio Dei xionne legeari, eten eta deuseztu dituzte lege horren arabera A. Chamson, M. Legris eta P. Sérant jaunek erakutsi zizkiguten itxaropen bikainak, eta jaramon gutxiago egin diote 1953ko Unescoren gomendiozko L, emploi des langues vernaculaires dans l, ensei gnement delakoari.
|
|
|
Espainiarentzat munduko inperiorik handiena eduki zuen errege hark berak zuzenean ez noski. Baina oroi errege Felipe II.aren historiagile
|
bezala
kronikari izan zen Esteban Garibai, eta mondragoar hark Treviñori buruz bildu zituenak, nortasunez eta garaiagatik badutelako bere garrantzia; baina egia da inori ez diodala irakurri kronikari hark zer zioen.
|
|
|
Alde horietatik begiraturik doa honako liburu honetan biltzen dudana, uste dudalarik zentzuzko arrazoirik aski badugula edonon aurkezteko, hilketarik gabe eta indarkeriarik gabe noski, zeren gauza guztien gainetik, lehen lehenik gizakia jarri behar dugu, edonongo gizakia. Eta ideia kontuak, Aita Vitoriak ongi zioen
|
bezala
, itsutasunik gabe, elkarrizketaz bideratzeko ahaleginak eginaz aurrera joan gintezke.
|
|
|
Hezierarik ezaz noski, demokraziaren heldutasunik eza gure egunotan nabari zaigu, Uda Treviñoren kasuan argi azaltzen zaigunez. Bestalde, epaitegietan gure hizkuntzak duen sarrerarik ezaren lekukotasunak ematen ditugu eta horren arabera norbere burua behar
|
bezala
zuzen defendatu ezinarenak. Hori ere giza eskubideen aurka doa.
|
|
|
Non ote dago azeleragailua auto hauetan? Eskuinean, alegia Europa osoan
|
bezala
, ala ezkerrean. Ez zekien.
|
|
|
Bere arbasoak
|
bezala
, gure oilarra kukurruku ikaragarri baten jabe zen: hainbesterainokoa ezen, kantua jotzen zuenean, inguruko soinu guztiak bere deiadarraren azpian geratzen baitziren.
|
|
|
Bera
|
bezala
, beharra zuen norbait izango zen neska hura, bestela ezin da ulertu hain dudarik gabe baiezkoa ematea. Ez zen munduko politena, baina Txema ere ez.
|
|
|
Bere garagardoari begiratu zion, aldare baten aurrean mesedez zerbaiterako indarra eskatzen duenak
|
bezala
. " Iazko atentatuaz ari naiz.
|
|
|
Hori jakingo zenuen, ezta? Bada, Irlandan zehar inoiz ez
|
bezala
, zenbait bonba jarri zituzten gaizkile horiek". Eta denak batera hasi ziren atentatuak gertatutako tokiak aipatzen:
|
|
|
Txemak ez zuen arnasarik ere hartu nahi, zarata guztiak isilduko zituzkeen Fergusek esango zuena behar
|
bezala
ulertzeko, eta Eiderren inguruan gertatutako pasadizo hura Eider ez zen beste norbaiten ahotik entzuteko. Izan ere, Txemak jokatuko luke atentatu txiki haren egileak Ipar Irlandako sei tipo haiek izan zirela.
|
|
|
bost hildako egon ziren Lahinchen gertatutako tiroketan, denak protestanteak. IRAk segada prestatu zien eta eulitxoak
|
bezala
erori ziren bost lealistak. Eta beno, nik tiroketa nola gertatu zen ikusi nuen:
|
|
|
Kauendios, bota zuen, eta supituan konturatu zen oinen ehuneko ehuna lurrean jartzea zela onena, haize harekin ez zegoela funanbulu jokotan ibiltzerik. Atzeranzko pauso bat emateko ahalegina egin zuen baina azken haize kolpe hura gogorregia izan zen, eta ostia ostia... ikusi zuen gorputzak ez ziola behar
|
bezala
erantzun, eta ezinbestean erortzen hasia zela. Besoak mugitu zituen gorputzaren beheranzko indarrari kontra egiteko, baina beranduegi zen eta jadanik turista zaharren oihu eta laguntza eskaera antzuak ere ez zituen entzuten.
|
|
|
Eta ez zuela ulertzen nola lokartu zen, eta ea nola zen posible, inoiz ez zuela aukerarik izango naturaren holako espektakulurik berriz ikusteko eta hala ere lotan pasatu zuela bide guztia, eta ardiak errepidetik joaten ez zirelako taxia ordu laurdenez geldirik izan zuela, eta paisaia hark arnasa ere osten dizula (noski, esna egonez gero), eta berrogeita hamar libera zirela, mesedez. Lagun handi bat betiko urrutiratzen denean
|
bezala
begiratu zien Txemak txanpon haiei. Hamar mila pela.
|
|
|
Baina zin egingo nuke Rocío zela. Bera ikusteko gogoak, desertuan
|
bezala
oasiak. " Zergatik egin dute argiekin?", galdetu nion Ralphi.
|
|
|
Eta asko lasaitu ninduen beste zerbait ere egin zuen, ordurarte ez Rocíok, ez Jabik, ezta Txemak berak ere hain era benetakoan lortu ez zuten zerbait: nire izena aipatu zuen behin eta berriro, bost hizki horiek gozatuz
|
bezala
, Eider hitzaren txoko guztiak deskubrituz bezala, eta Eider, Eider esaten zuen bitartean egia bor borka jaurtitzen zuten bi begi horiekin egiten zidan so.
|
|
|
Eta asko lasaitu ninduen beste zerbait ere egin zuen, ordurarte ez Rocíok, ez Jabik, ezta Txemak berak ere hain era benetakoan lortu ez zuten zerbait: nire izena aipatu zuen behin eta berriro, bost hizki horiek gozatuz bezala, Eider hitzaren txoko guztiak deskubrituz
|
bezala
, eta Eider, Eider esaten zuen bitartean egia bor borka jaurtitzen zuten bi begi horiekin egiten zidan so.
|
|
|
Bazkaldu ere ez genuen ganoraz egin... Ihesean
|
bezala
ibili ginen, horixe! Beste bostak atzetik bagenitu bezala, je, je.
|
|
|
Ihesean bezala ibili ginen, horixe! Beste bostak atzetik bagenitu
|
bezala
, je, je. Honezkero pentsatuko dute istripua izan eta bertan geratu garela seko...
|
|
|
Goizaldeko bostak dira. Birritan izan dut Ralph nire barruan, eta orain alboan daukat; lotan eta atzo almohadari
|
bezala
gaur nire gerriari helduta. Hemen nago, beraz, gaurkoak eman duena idazten.
|
|
|
Pozik nago, bai jauna. Eta iruditzen zait, Ralphek esan
|
bezala
, bihotz bakar bat dugula biontzat. Ez dugu beharrik izan, ez zuhaitz batean gure izenak zizelatzeko, ez etorkizuneko proiektuak elkarren artean erabakitzeko, ez ezer.
|
|
|
Izan ere, ametseko desilusio hura supituan desegin baitzitzaion, esnatu eta konturatu zenean Eider hilda zegoela, ez zuela zertan kezkatu. Ametsean ez
|
bezala
, bazuela pozteko motiborik. Bazekien ez zuela horrelakorik pentsatu behar, kabroi ari zela portatzen.
|
|
|
Eta pozten zen, zergatik ez aitortu, inoiz ez
|
bezala
bere neskalagunaren gainetik sentitzen zelako. Poz txiki horren ondoan ez zuten lekurik irainek, adarrek, gezurrek eta Eiderren" ni neu izan nahi dut" haiek.
|
|
|
Eiderrek barreka begiratzen zion, konplizitatez. Esanaz
|
bezala
" orain hobeto ezagutzen nauzu, Txema", eta heriotzaren besoetatik barreka segitzen zuen, bere mutilari so. Txemari, orduan, Jabik hainbestetan errepikatu ziona etorri zitzaion gogora:
|
|
|
Zure heriotzarena, noski, sentitzen dudala. Lagun
|
bezala
, nola ez. Engainatu bezala.
|
|
|
Lagun bezala, nola ez. Engainatu
|
bezala
. Eta batez ere, esan nahi nizuke niregatik sentitzen dudala.
|
|
|
Badakizue zertaz ari naizen. Edozelan ere, izango du garai honek, aurrekoak
|
bezala
, azalpen psikologikorik. Dudarik ez izan.
|
|
|
Ahituta, nekatuta, jota iritsi zen Txema Lahinch herritxo geriatrikora. Hondartza luzea, golf zelai zabalak eta txalet eder askoak deskubritu zituen bertan; baina herria hutsik, Almeriako western etan
|
bezala
, haizeak bultzatutako sastrakak baino ez karrika mortuetan.
|
|
|
Engainatu egin zenuen eta kito. Gizonek titi parea behar dugun
|
bezala
, emakumeek buru pixka bat nahi dute, eta zure inteligentzia, Legg, aspaldi ito zen zerbezatan".
|
|
|
" Neuk!", bota zuen Txemak dudazko une baten ondoren, esandakoa laster zuzenduko zioten susmoaz. Hiru irlandarrek txundiduraz begiratu zioten Txemari, txakur bat arraunean ikusten duenak
|
bezala
, eta Clay bibotedunak hartu zuen berriro hitza: " Mozkorti bi hauek badakite, eta ez zait ardura beste batek ere jakitea.
|
|
|
Denbora aprobetxatzen maisuak ziren (larunbatero laupabost ordutan mozkortu eta desmozkortu egin behar baitzuten, etxera onik bueltatzeko), eta gauerdirako lurretik arrastaka zebiltzan jada. Likore eta konbinatuak ziren euren bazka gau hartan, H ordua iristean behar
|
bezala
ekiteko nesken erronkari.
|
|
|
Hala ere, Bitakora, honek ez du esan nahi momentu txarra denik. Zeren lehenengo autoarekin, edo aurreneko biekin, sentsazio hori ez nuen behar
|
bezala
apreziatu. Ezeroso sentiarazi ninduen zurrunbilo horrek.
|
|
|
Errazagoa zatekeen berarentzat, Dublinen egin
|
bezala
, kontrazeinua aurkitzeko ahalegina egitea, esate baterako" O’Brien’s" sartzea, eta gero" Abbey" hitzarekin saiatzea, eta azkenean Eiderrek aukeratutako hitza" Holiday" zela deskubritzea. Eta hori jakinda, izen bereko aterpetxera joan eta logelaren lasaitasunean hirugarren artxiboa irekitzea.
|
|
|
Baina ez, behin artxiboa irekita zuela, ezin izan zion jakin minari eutsi, eta turismo bulegoko eskaileretan bertan hasi zen Eiderren egunerokoa irakurtzen. Azkenean berdin berdin geratu zen hala ere, hasieran
|
bezala
. Edo agian okerrago.
|
|
|
Argazkian espresio lasaiko mutil bat zegoen, damurik gabekoa eta sosegua parrastaka isurtzen zuena. Begiak argazkilariari so, trankil, barruak biluztuz
|
bezala
. Ile laburra, horitik hurbilago ilunetik baino.
|
|
|
Azken hilabetean argi ikusi zuen urdanga bat zela, hitz gogorregia ez erabiltzeagatik, eta orain ez zuen beste modu batean pentsatuko. Gainera, Txemak onar zezakeen (kostata, minduta edo nahi den
|
bezala
, baina onar zezakeen) Eiderrek ez maitatzea, baina amorru berri bat piztu zitzaion konturatzean lagun bezala ere ezin izan ziola bere arazoen berri eman. Dena azaltzeko adorea hartu (moduren batean edo bestean amaitu zen euren harremana, lehenago edo beranduago), egindakoa onartu eta mesedez laguntza eskatu.
|
|
|
Azken hilabetean argi ikusi zuen urdanga bat zela, hitz gogorregia ez erabiltzeagatik, eta orain ez zuen beste modu batean pentsatuko. Gainera, Txemak onar zezakeen (kostata, minduta edo nahi den bezala, baina onar zezakeen) Eiderrek ez maitatzea, baina amorru berri bat piztu zitzaion konturatzean lagun
|
bezala
ere ezin izan ziola bere arazoen berri eman. Dena azaltzeko adorea hartu (moduren batean edo bestean amaitu zen euren harremana, lehenago edo beranduago), egindakoa onartu eta mesedez laguntza eskatu.
|
|
|
Argazki bat ateratzeko modukoa izan zen Txemaren aurpegia. Ordenagailuak, beti
|
bezala
, kontrazeinua idazteko agindu zion, eta Txemak duda izpirik gabe R-a l p h tekleatu zuen. Ez zen beste galderarik, agindurik, erreberentziarik edo purtzileriarik egon.
|
|
|
Eta gure autobusa gerarazi dute, inguruko beste ibilgailu guztiak
|
bezala
, bidaiari guztien identifikazioari ekiteko. Guk ideiarik ere ez geneukan, azken aldi honetan nahiko isolaturik bizi izan baikara, baina autobusean zihoan andre batek argitu digu militarren presentzia izugarriaren zergatia:
|
|
|
Bidaia amaitu den arren, ez zaitut oraindik lasai utziko, Bitakora nirea. Izan ere, Irlandan zeharreko bidaia atzean geratu da, baina denbora luzerako arrasto batzuk utzi dizkidala uste dut, eta bien bitartean nire sentipen guztiak idazteko erabiliko zaitut orain arte
|
bezala
.
|
|
|
Esan nahi dut nire askatasuna ez dela independientea, beste jende askoren askatasunarekin lotuta dago. Olinpiadetako aroak
|
bezala
, nolabait esateko. Eta ezin dut neure burua askatu, bederatzi urte bizipen asko direlako, lagun asko, elkarrekin eraikitako bizitza luze bat.
|
|
|
Lanera bidean, egunero legez, Seat zaharra estarterraren bidez jarri behar izan dut martxan, inork errespetatzen ez duen stop seinalea aurkitu dut beti
|
bezala
ehun metro harago, bariantea, bihurgune baten atzetik osaba Pedroren baserria. Bere ardiak ikusi ditut:
|
|
|
Baina nora joango nintzateke Txemarekin amaituz gero? Itsasoan naufragoek
|
bezala
, zein oholi heldu. Ez pentsa alferrik eman ditudanik azken hilabete hauek:
|
|
|
Baina askatasunak, iturriko urak
|
bezala
, bere jabe izan nahi duen eskuaren atzamarren artetik egin dezake ihes. Eta preso haiek korrika segitu zuten, urrunago eta urrunago.
|
|
|
Gogoa zuen, bai; modu horretan Eiderren oroipenarekin batera sutara botatzeko. Pisuko berrikuntzan
|
bezala
, San Joan jai handia ospatu behar zuen alferrikako oroitzapenekin, sutan erre zitezen Eiderren irudia, ahotsa, momentu on eta txarrak, begiradak, laztanak eta esperantzak. Eta berdin Ralphen irudia ere, dena sutara.
|
|
|
Iragana ahaztea eta etorkizunaz arduragabetzea gauzarik errazenak ziren Rocío García de Mainuetaren eskuetan eroriz gero. Heriotzarekin
|
bezala
.
|
|
|
Sartu eta bertan gela handi bat zegoen, sukaldea izan zitekeena. Eskailera batzuetatik gora igo nintzen gero, eta lasai bisitatu nituen etxeko txoko guztiak, dastatuz
|
bezala
. Logeletara sartu nintzen, presarik gabe.
|
|
|
Ez dakit txistuka ari nintzen, bakarrik nagoenean ohi dudan
|
bezala
. Baina dena dela, supituan isildu nintzen egongela hartara sartu eta, lurrean jesarrita, itxura zaharreko gizon hura aurkitu nuenean.
|
|
|
Baina dena dela, supituan isildu nintzen egongela hartara sartu eta, lurrean jesarrita, itxura zaharreko gizon hura aurkitu nuenean. Begiak zabal zabalik zituen, niri begira, jainko baten agerpena espero duenak
|
bezala
.
|
|
|
Eiderren usaina ere dasta zezakeela iruditzen zitzaion. Eta plazerrik handiena irakurtzea zen, Eiderren ahotsa entzuten zuelako, lagun bati kontatuz
|
bezala
ordenagailuaren pantailan idatzitako guztia.
|
|
|
Gero, hau guztia Rocíori kontatzean (eta gehiago orain, idaztean), iruditu zitzaidan nire esperientzia hura ere heriotza txiki bat izan zela. Hil egin zitzaidan Jabi lagun
|
bezala
ikustearen begirada errugabea (ordutik aurrera beste era batean ikusten baitut), hil egin zitzaidan nire mundu orekatua, errealitatearen gainean nuen kontrola, errespetua, konfiantza, eta Txemak gure harremanaren eternitatean sinesten zuen garaia ere hil zen. Zeren, noski, udalekutik etxera bueltatu eta ziplo bota bainion dena:
|
|
|
nahikoa sufritu, eta gainera heriotza baten karga ez zion, ba, zamatu? Alde batetik ulertzen zuen Maiteren jarrera, ze, nahiz eta berak kontrakoa esan, bere alaba hilda zegoenik ez zuen behar
|
bezala
onartu, eta noski, arrazoiak behar zituen hutsune hori justifikatzeko. Gero, hortik aurrerako pausoak errazak dira:
|
|
|
Motxilak ahoa irekitzen zuen Txemak arropa berri bat sartzen zion bakoitzean, gehiago eskatuz
|
bezala
, gose denaren ase ezinaz. Arrazoi hori zela medio, aireportuko kontsignako balantzaren orratzak zerotik hamarrera segundo laurdenean egin zuen salto.
|
|
|
Ez dut denbora larregi izan hiria behar
|
bezala
ezagutzeko, etxetik ekarri dudan Irlandako gida honen arabera hamar mila leku interesgarri baitaude Dublinen, eta beraz, larrialdiko aukeraketa bat eginda, hiru edo lau tokirekin konformatu behar izan dut. O’Connel Street eko postetxe historikoa, Trinity College, Grafton kalea eta kantoiz kantoi egindako ibilbide ez oso zehatzean aurkitu dudan elizaren bat, horiek izan dira nire gidaren iritziz denboraz estu dabilen bidaiariak ikusi beharreko batzuk.
|
|
|
Baina ez gaitezen adarretatik joan: esan dut Dublin go jendea dela hemengo ikuskizunik handiena, euren begiratze iheskorrekin telepatiaz laguntzeko prest baleude
|
bezala
; edota ia nahi gabe zintzilikatzen duten irribarrearekin, zuregatik gehiago egingo luketela aditzera eman nahian, baina zoritxarrez ezin dutela, eskuak poltsaz beteta dituztelako. Hori da Dublingo jendea, hala pentsatu nahi dut gutxienez.
|
|
|
—Halakoa da guti batzuetan amorioa —eta, hitz haiek erranik, halako tristura eta halako malenkonia batekin so egin zidan amak, su tipi batek, ustekabean, marmolaren bihotza hartu eta bere begi haiei lurruna balerie
|
bezala
, eta adierazi nahi izan balit bezala, halatan, ezen ez zela hura bere kasua, nahiz eta amestu behin baino gehiagotan egin izan zuen.
|
|
|
—Halakoa da guti batzuetan amorioa —eta, hitz haiek erranik, halako tristura eta halako malenkonia batekin so egin zidan amak, su tipi batek, ustekabean, marmolaren bihotza hartu eta bere begi haiei lurruna balerie bezala, eta adierazi nahi izan balit
|
bezala
, halatan, ezen ez zela hura bere kasua, nahiz eta amestu behin baino gehiagotan egin izan zuen.
|
|
|
—Zer nahi duk, jaun inkisidorea honat ekartzea, eta hi sutan erretzea, orain dela urte batzuk Lapurdiko sorgin haiek
|
bezala
–Hori bakarrik falta zitzaiguan, familian bertze protestant bat izaitea!
|
|
|
Halarik ere, derradan ezen esperientza hartarik ere ez nintzela esku hutsik jalgi, zeren, logika guztien arabera iguriki zitekeen bezala, kolpe haren eraginaz, kolpetik ikasi bainuen ikasi beharrekoa, lezione bakar ezin emankorrago hartan, eta deliberatu nuela, handik harat, ezen zuhurra izan behar nuela, azeriak
|
bezala
, zeinak, badu ere bere biloa erakusten, ez baitu bere asmorik biluzten, eta entseiatu beharra nuela, halatan, baldin inguruko giroa ez banuen aldeko, mihiaren bridatzerat eta arrazoinbide eta ateraldi bitxi haien ezkutatzerat eta disimulatzerat.
|
|
|
Banekien, bai, norekin konparatzen ninduen aitak, eta banekien ezen bere erran harekin heresetzat hartu ninduela, nihaur banintz
|
bezala
, jaun Esteban Etxegoienen ondotik, etxeko bigarren protestanta. Baina ez, orduan ere oker nenbilen...
|
|
|
Eta, hala, egun batean, aitak astebeterako kondenatu zuen ziega itsu hartarat morroi bat, Urbiaindik mozkorturik itzuli zelako eta biharamunean bere egitekoei buru egin ahal izan ez zielako. Eta, astebetea iraganik, erdi eroturik
|
bezala
jalgi zen gizagaixoa bertatik, erranez ezen gartzela hartarat aspaldi kondenatuak izan zirenen nigarrak eta intziriak —gaizkileenak, nahastekarienak eta gainerako jendailarenak— aditu zituela han barruan, eta amets batean bezala ikusi zituela haiek guztiak —ikatza baino beltzagoak—, infernuko garren artean kiskaltzen eta oihu desesperatuak egiten; eta, honelatan, mozkor hark a... Eta Mattin eta biok ere halatsu geunden, zeren eta artean umeak baikinen, imajinazinoaren edozein fantasia sinesteko prest.
|
|
|
Eta, hala, egun batean, aitak astebeterako kondenatu zuen ziega itsu hartarat morroi bat, Urbiaindik mozkorturik itzuli zelako eta biharamunean bere egitekoei buru egin ahal izan ez zielako. Eta, astebetea iraganik, erdi eroturik bezala jalgi zen gizagaixoa bertatik, erranez ezen gartzela hartarat aspaldi kondenatuak izan zirenen nigarrak eta intziriak —gaizkileenak, nahastekarienak eta gainerako jendailarenak— aditu zituela han barruan, eta amets batean
|
bezala
ikusi zituela haiek guztiak —ikatza baino beltzagoak—, infernuko garren artean kiskaltzen eta oihu desesperatuak egiten; eta, honelatan, mozkor hark amestu edo asmatu idurietarik hartu zuen ziega ilun hark fama are ilunago hura, jauregiko bertze morroien eta neskameen kontsentimenduarekin; eta ez hauek erran ziotelako sinesten ziotela, baina bai isilik geratu zirelako, irririk eta trufa... Eta Mattin eta biok ere halatsu geunden, zeren eta artean umeak baikinen, imajinazinoaren edozein fantasia sinesteko prest.
|
|
|
Eta erran zidan: " Joanes, ni protestant nauk, etxeko ardi galdu hura
|
bezala
: jaun Esteban Etxegoien bezala, bai..." Aditu nionean ezen protestant zela, arras zabaldu zitzaizkidan begiak, harriduraren harriduraz, eta halako ezinegona jaundu eta nagusitu zitzaidan, zeren eta protestantismoa aipatzea izurria aipatzea bezalakoa baitzen gure aurkientza hartan.
|
|
|
" Joanes, ni protestant nauk, etxeko ardi galdu hura bezala: jaun Esteban Etxegoien
|
bezala
, bai..." Aditu nionean ezen protestant zela, arras zabaldu zitzaizkidan begiak, harriduraren harriduraz, eta halako ezinegona jaundu eta nagusitu zitzaidan, zeren eta protestantismoa aipatzea izurria aipatzea bezalakoa baitzen gure aurkientza hartan. Eta segidan erran zidan:
|
|
|
—eta, bertze burutakizun batek bekokia zimurrarazten ziola, erran zuen—: Edo gorde ere, gorde zezakean, zergatik ez, zeren eta etorkizunak, haizeak
|
bezala
, alde baterat edo bertzerat egin baitezake, eta atzo gure kontra erabil zitekeena, bihar alde... Urrunagorat joan gabe, desterruan ere ederki ikusi ahal izan zitean gure arbasoek halakorik, zeren, Lapurdiko, Nafarroa Behereko eta Zuberoako katolikoen eta protestanten arteko liskar atergabeetan, egun bateko zuria biharamuneko beltza izan zitekean...
|
|
|
Eta Estebanek ez zian nahi, uste zuelako bere heriotza aski izan zitekeela auziaren erabakitzeko, jauregia gaztelau soldaduek setiaturik zegoenez gero, itxuraz, bere erranetarat zituèn hirurogei bat soldadu agramondarrak alferrik sakrifikatzerat utzi gabe... menerat zituen zortzi beaumondar preso laxatzen zituela, aldi berean. Eta, bide hartarik bere deliberamendu hura aitzina zeramala, bere buruaz bertze egin zian, ezpata bihotzean sarturik, eta pentsaturik ezen zeruan bilduko zela bere bi anaienganat —Eusebioganat eta Pedroganat—, zeinak, bera ez
|
bezala
, katolikoak baitziren, baldin bere bi anaia haiek hilik bazeutzan, Noaingo guduaren ondotik...
|
|
|
" Zeruan dagoela", bururatu zitzaidan; ordea, hala erran nion: " Komunionea egunoroz egiteko,
|
bera
bezala kondenatu nahi ez badut bederen..." Bertze irriño bat egin zidan aitak, aitzinekoa baino hagitzez ere sosegatuagoa eta beteagoa, ene aurkako lehia hartarik garaile jalgi balitz bezala. Baina enea zen garaitia...
|
|
|
Izan ere, gutun batean aditzerat eman nizun bezala, gauza segura da ezen jaun Esteban Etxegoienek lagun mami bat izan zuela, Parisen studiatu zuena, zeinari Joseph Elizanburu baitzeritzan eta zeinak igorri baitzizkion Paristik, Lutherok 1517an latinez skribatu zituèn 95 tesiak, eta halatan egin zela gure etxeko ardi beltza luthertar. Eta jakin ere jakinen zuen gure etxeko arbaso hark, eratxikitzen dizut nik orain, nola aita sainduak eskatu zion Lutherori, Exsurge Domine buldaren bitartez, gibela egiteko, eta nola Lutherok ez zuen amore eman, buldari su emaiten ziola, Wittenbergeko plaza publikoan, 1520ko abenduaren 10ean, zeren eta berri hura oinazturak hartua
|
bezala
zabaldu baitzen Europa osoan, ezin fitezago.
|
|
|
Zeren hik lur bat irabaziko duk eta mundu osoa irabaziko duk, baina noiz ediren behar duk zer edo zer heure aitaren erreumarentzat...? Edo, saldaren egiteko nahi ote dituk ene hezurrak, oilo zaharrarenak
|
bezala
...?
|
|
|
Mattin anaia etxeko lehena zen, eta ni bigarrena, eta, nola aitak baitzuen Mattin, etxeaz eta etxearen etorkizunaz denaz bezainbatean, bere asmorik behinenen le hen harri eta zimendu, hala bereizten gintuen, bakoitza gero eta bere tokiagoan: Mattin gero eta lehenago, eta ni gero eta bigarrenago, eta hala izaiten ziren, ondorez, gainak eta bikainak anaiaren, eta hondarrak eta bil ondoak, apurrak eta arbuioak, ene... eta hala ibiltzen zen hura, handiak
|
bezala
, nahikara, eta ni, tipiak bezala, ahalara. Eta hori guti bazen, itxuraz ere arras diferent ginen, Mattinek aitaren konplezinoa zuenez gero, eta, haren idurirat, sendoa eta gihartsua zenez gero eta begi ilunekoa, nik osaba Joanikoten gorputza nuen bitartean —tipia eta arina— eta amaren begi urdinak.
|
|
|
Mattin anaia etxeko lehena zen, eta ni bigarrena, eta, nola aitak baitzuen Mattin, etxeaz eta etxearen etorkizunaz denaz bezainbatean, bere asmorik behinenen le hen harri eta zimendu, hala bereizten gintuen, bakoitza gero eta bere tokiagoan: Mattin gero eta lehenago, eta ni gero eta bigarrenago, eta hala izaiten ziren, ondorez, gainak eta bikainak anaiaren, eta hondarrak eta bil ondoak, apurrak eta arbuioak, ene... eta hala ibiltzen zen hura, handiak bezala, nahikara, eta ni, tipiak
|
bezala
, ahalara. Eta hori guti bazen, itxuraz ere arras diferent ginen, Mattinek aitaren konplezinoa zuenez gero, eta, haren idurirat, sendoa eta gihartsua zenez gero eta begi ilunekoa, nik osaba Joanikoten gorputza nuen bitartean —tipia eta arina— eta amaren begi urdinak.
|
|
|
—Hi, etxeko apeza... izarrei beha bizi nahi ez baduk bederen, osaba Joanikot
|
bezala
... —eta halako irri axolagabea egiten zidan, erran nahi balit bezala:
|
|
|
—Hi, etxeko apeza... izarrei beha bizi nahi ez baduk bederen, osaba Joanikot bezala... —eta halako irri axolagabea egiten zidan, erran nahi balit
|
bezala
: " Egin ezak nahi duana, zeren berdin den".
|
|
|
lehena zen masusta beltza bezain gozoa, bigarrena zitroin berdea bezain garratza; lehenean loratzen zen esperantza, bigarrenean zapuzten. Baina, erran
|
bezala
, ez guztiz. Izan ere, bekaitzak eragin lehen dezepzionearen ondotik, sosegatzen nintzen, behatzen nion aitak egin presentari, eta ohartzen nintzen ezen hobe zela etxe hartan bigarren izaitea hirugarrena baino, nola baitziren gure etxeko morroi neskame ezkonduen haurrak, haietarik nehork ere ez baitzuen halako jostailurik, guztiak ere hutsaren hurrengo; eta jostailua eskuan hartu, eta haur haienganat joaiten nintzen, ni haiekin nahastea amak laket ez bazuen ere, ikusterat nola zabaltzen zitzaizkien begiak, ez dakit inbidiaz edo harriduraz, eta sentitzerat nola haiek zabaldu begiek ditxaren hegiak zabaltzen zizkidaten niri.
|
|
|
Bederatzi hamar urte nituenean —edo hamar bete berriak nituenean izanen zen, ausaz, eta Mattinek hamahiru, zeren, oker ez banago, aita Frantzia eta Espainiako errege infanten arteko ezkontza sonatu hartarik itzuli zenean izan baitzen... bai, orduan izan zen, segur, zeren oroitzen baitut nola aitak, okasino hartan ere, bere ondoreak atera zituen gertaki hartarik, azpimarratzen zigularik ezen Eliza katolikoak bedeinkatu ezkontza hura ez zela soilik bi pertsonaren artekoa, Espainia eta Frantziaren artekoa ere bai, eta ezkontza hark bi estatuen eta bi erresumen arteko urte luzeetako gerlak eta guduak itzali, eta bakealdi sendoa ekarriko zuela, zeina ezin egokiagoa gerta baitzitekeen, bertzalde, bai frantsesen eta bai espainiarren prosperitatearentzat ere—; sasoin hartan, bada, jaun André, bertze bi presentekin heldu zitzaigun aita. Begi bistakoa zen ezen present haiek ez zirela, ohi
|
bezala
, berdinak, zeren fardeltxo bat luzea eta astuna zen, eta bertzea tipia eta arina. Fardel luzearen idurirat, berehala ohartu ginen Mattin eta biok zer izan zitekeen, eta, hala, fardelak laxatzen eta destolestatzen hasi baino lehen aitaren ohiko erritualari aitzinatzen zitzaiola, Mattinek erran zuen:
|
|
|
bakoizari berea, zuzenbidea —eta, gurutzea eskurat emaiten zidala, orduan ere irri egin zidan: haren irria, ordea, ez zen, bertzeetan
|
bezala
, axolagabea, baina axola handikoa, irri haren bidez ene etorkizunaren erabakia sinatu balu bezala, eta ene aspaldiko galderari: " Zer izanen naiz ni, aita?", behin betiko errepuesta eman.
|
|
|
Bai, guztiz oroitzen dut orain eszena hura, zeina nik hamar urte bete berriak nituela eta jaun Marcel —don Frantziskoren ondoko prezeptore berria— orduko etxean genuela izan baitzen; eta oroitzen dut bazkal aitzin izan zela, eta ama ere, halakoetan ohi ez
|
bezala
, ondoan izan genuela egun hartan. Eta, horrela, eni xuxendu hitz haien ondotik amari artezten zitzaiola, aitak erran zuen:
|