|
2000
|
|
|
Coloradoko Boulder hirian jaioa duela 43 urte, hizkuntzalari gisa egin du bere ibilbidea. Umetan Angolan bizitakoa, Francoren azken urtean Iruñeara gaztelera ikastera etorri eta orduan entzun
|
zuen
euskara lehen aldikotz. Liluratua, bere kasa ikasteari ekin zion.
|
|
|
Poeta liriko izan zen bereziki Nemesio Etxaniz. Baina horrez gain, hamaika lan ezberdin burutu
|
zuen
euskararen alde: antzerkiak, kantak, gutunak...
|
|
|
Geroago Informazio Zientzien Lizentziatura egin zuen EHUko Gizarte eta Informazio Zientzien Fakultatean, Leioan. HABE erakundean jardun
|
zuen
euskarazko irakasle gisa eta, halaber, Eusko Jaurlaritzan aritu da teknikari lanetan hamar urtez. 1986tik da LABeko afiliatu, 1992tik zuzendaritzako kide eta 1994tik komunikazio arduraduna.
|
|
|
\ Soldadutza Galiziako Ferrolen egina (1956), bertan idatzi zuen" Leturiaren egunkari ezkutua" liburua, eta Euskaltzaindiaren Arantzazuko bilerara txosten bat bidali
|
zuen
euskara batua sortzearen alde.
|
|
|
Azken batean, Euskal Herriko bizimoduko esparru guztietan gertatu zen aldakuntza. Ikaragarrizko hazkundea izan
|
zuen
euskarak bitartean, baina, ni neu, hazkunde hori itsu itsuan eta bururik gabe egin ez ote zen nago... Egia esan, ez zen beste aukerarik, hil edo bizikoa baitzen haztea.
|
|
|
Nafarroako euskararen aldeko taldeen artean elkargunea bilatu beharra dago; irekia, inork manipulatu gabea, araubide jakin batzuen legez funtzionatu eta erabakiak hartuko dituena. Lehen dimititu
|
zuen
Euskararen Kontseilu eta orain ezabatu den Hizkuntza Politika Zuzendaritzaren hutsuneak betetzeko, neurri batean bederen, eta Euskal munduaren barnerako eta kanporako erreferentzia eta gida izateko. Euskal komunitatearen ordezkaritza honek noski, txukun eta zarpailkeriarik gabe agertu eta jokatu behar du.
|
|
|
Hala ere, Frantzia aldeko Euskal Herriak bere Ipar eta Ekialdetik gaskoina eta biarnesa zituen inguruko, eta hauek irentsi arteko iraupena izan
|
zuen
euskarak frantsesarekin harreman zuzena eduki arte.
|
|
|
Historiaren agiriek erakusten digutenez, Austriar dinastiako erregeen jokaera bestelakoa izan zen. Euskararentzat abegi hobea zuten, zeren Isastik Compendio historial haren 168 orrialdean zioenez, Karlos V.ak gogozko omen
|
zuen
euskara, eta nafar mandazainarekin izan zuen elkarrizketa jaso zuen (Mitxelenak, aipaturiko Textos arcaicos en 154 or. dakarrena, eta horrez gainera beste zerbait gehiago 106 orr.). Felipe IV.ak, bere aldetik, Juan de Isasi eibartarra hautatu zuen bere semeen, ayo?
|
|
|
ZUTIK zeritzan aldizkariaren 61 zenbakian (Askatasuna ala hil goiburuargiaz horniturik), ETA V.ak J. P. Sartre-k 1971n kaleratutako Le proces de Burgosliburuari atxikiriko aintzinsolasa argitaratu
|
zuen
euskaraz (Txillardegi-k ederki itzulita). Bertan, euskal kultura indarrez ezabatu nahi izateari Kultur genozidioa deituzion hitz lauz aurten hogei urte direla zendutako pentsalariak.
|
|
|
–Zabaltasun? honen barnean, norbaitek pentsatu ereegin
|
zuen
euskara erabil zitekeela Mugimenduaren alde lan egiteko (Torrealdai 1989: 141).
|
|
|
Azentuazioa, bistakoa denez, hitz pareetan hartu behar da kontu handiz, batez ere. Patxi Altuna akademikoak (1984) zerrenda interesgarria egin
|
zuen
euskarazko hitz pareak bilduz. Gogora dezagun, ondoko hitz hauetarik asko direla, irratilariek maiz mikrofonotik ahoskatu behar dituztenak noiz edo behin.
|
|
|
Tamalez, azken urteotan, Hego zein Ipar Euskal Herrian, agentzia gutxik eman dute zerbitzu hau. Garai batean Vasco Press ek itzulpen kabinete bat osatu
|
zuen
euskarazko albisteak bere bezeroei helarazteko. Zerbitzu hori 1.987ko urtarrilaren 22an jarri zuten abian.
|
|
|
Tartean, Axularren Gero zegoen, zeina astean behin diktatzen baitzigun eta diktatua errezitarazten, euskaraz ongi mintzatzen eta ongi skribatzen ikas genezan. Izan ere, jaun Marcelek biziki maite
|
zuen
euskara, eta sinetsirik zegoen ezen handikiek eta nobleek ere baliatu beharra zutela, euskaldunon lengoaiak aitzina egin zezan, mosen Bernat Etxeparek igorririkako mezuaren ildotik: Euskara, jalgi hadi plazarat... jalgi hadi mundurat.
|
|
|
Baina aita Bartolomek bai, ohitura hura zuen, eta aitortu beharra dut ezen ez zela hartan bakarra, zeren, urrunagorat joan gabe, aztura eta ohitura bera zabaltzen ari baitzen, bertzenaz ere, jauregian, batik bat aita Villagrandeko dukearekin harremanetan jarri zenetik eta gure prezeptore jaun Marcelek jauregitik alde egin zuenetik. Osaba Joanikotek, aldiz, maite
|
zuen
euskara, eta, jaun Marcelen ondoan, are gehiago maitatzerat heldu zen, batik bat gure prezeptore zenak berboari buruzko argibide haiek —logikaren munduarekin lotuak— eman zizkionetik, eta, hala, erran behar zuenaz konbentzitua zegoelako, baina baita apezari kontra egiteagatik ere, halako batean —euskaraz, jakina—, erran zion:
|
|
|
6 Sabino Aranak, pragmatikoagoa izanik, argi ulertu
|
zuen
euskararen gainbeheraren arrazoiak ez zeuzkala hizkuntzak bere baitan, inguruko egoera bereziak baizik, hots, ofizialtasunik ezetik zetozkiola. Horregatik, bere planteamendu politikoetan ez zuen ahantzi hizkuntza baliabide politikoz hornitzea, horrela suspertu eta aurrera egin zezan:
|
|
|
Euzko Enda k bi urte iraun zuen, hamabost zenbaki argitaratuz. Normalean, hiru hizkuntzetan idatzitako lanak jasotzen ziren bertan, eta azpimarratzekoa da erabiltzen
|
zuen
euskara, Bizkaiko euskalkia hain zuzen. Orokorrean, aldizkariaren itxura eta konposaketa nahiko apala zen:
|
|
|
Yoyes, Mexikora joan zen euskalduna izateaz gain, kideek akabatutako militante ohia izan zen. Yoyes ez zen soil soilik Euskal Herrian lana bilatzen
|
zuen
euskara makala zuen gaztea. Yoyes herri honetako atsekabearen ikurra bilakatu zen.
|
|
2001
|
|
|
Iruñeko Karrikiri euskara elkarteak, adibidez," Zinema euskaraz" zikloa antolatu ohi du urtez urte, eta zinean euskarak dituen hutsuneak bete asmoz, Gasteizko Bagare Euskal Tokiak ere egiten du lan. Horren islada da pasa den abenduan eskaini
|
zuen
euskarazko zine zikloa.
|
|
|
Nafarroa eremu geografiko desberdinetan banatzearen oinarria, beraz, lege horretan dago nahiz eta bertan ez diren aipatzen lurralde" vascoparlanteak" zehazteko irizpideak zeintzuk diren. Honen harira, 1994an zera idatzi
|
zuen
Euskara Nafarroan titulupeko" Jakin" batean Patxi Zabaletak: " Linguistikaren edo soziolinguistikaren aldetik, lurralde edo zona horiek nahiz eta geroz eta gehiago ari garen entzuten edo erabiltzen ohitzen, oinarririk gabeko kontzeptu edo mugaketa dira.
|
|
|
Bada, Imanol Laspiurrentzat," besterik ez denean, apaizak lirake egokienak". Tamalez, ordea, laguntza izugarririk ez ei
|
zuen
euskarak jasotzen haiengandik: " Azter dezagun beren meza antolaketa eta betikoa:
|
|
|
Haatik, bizi guztia opa izan zion euskarari eta kulturari. Basque Studies Program eratzen rol handia jokatu zuen, euskaldunez girotu zituen bere idazlan asko, eta liburu berrien aurkeztu eta sinatzerakoan beti
|
zuen
euskarazko hitzen bat" bihotzez" edo" agur", gehienbat, irakurlearentzat. Eta jendaurrean ere, izan literatur mintegian, izan bestelako ekitaldiren batean, nortasun kontuak eztabaidan zirenean, Laxalten iritzi ziurra:
|
|
|
Gero inprentako letretan ere ikusiko
|
zuen
euskara, halako egun batean Artekaleko paperdendara sartu zenean. Han egunkariak saltzen ziren eta dorre moduko hiru pilo zeuden, El Correo Español, La Gaceta del Norte eta El Diario Vasco.
|
|
|
Ez naiz laburzki baizik mintzatuko azkenaldian erabili eta erabilarazi nahi izan
|
zuen
euskara moldeaz. Ez da gehienetan zorionekoa izaten euskal idazle eta euskalariaren arteko ezkontza, bata bestearen kaltean ari baitira beti.
|
|
|
3 Larramendik nahi
|
zuen
euskarak hitz altxor ugariagoa eta garbiagoa behar zuen izan. Ugaritasunaren bazterrak kanpotik ezarriak zeuzkan, aski baitzuen euskarak, baita gehiegixko ere, erdaraz Real Academiak agertu berria zuen hiztegiari ordain zuzenak ematea hitzez hitz. Garbitasunari zor zitzaizkionak ere kitatu behar ziren, ordea.
|
|
|
Bazekien, ordea, dudarik gabe, inoiz aitortu ez badu ere, bere buruaren aurrean zuritu behar zuela, zuzenbideari dagokiona ematekotan, arrotzen aurrean zalaparta bizian aldarrikatu
|
zuen
euskararen berri ona. Â Frogatu behar zuen, bestela esan, bera, Larramendi, gauza zela hitzez eta izkribuz aditzera emateko euskara eta euskara goitarrez erdaraz hain era dotorean, Salamancan eta bestetan, adierazten zituenak.
|
|
|
Askojakina zen Axular eta mutila, gainera, zekiena esaten. Etxeparek, lehenengo euskal autoreak, plazara atera nahi
|
zuen
euskara etxe zokotik. Lizardik, oraintsuago, ezkon bidaia luzea eginarazi zion herriz herri.
|
|
|
9 Ohar bedi irakurlea, liburu honetan zehar, gaur egungo euskara batuan ezarria dagoelako, euskara hitza agertzen bada ere, jatorrizko testuan (1970ekoan) artean euskera idatzi zuela Mitxelenak. Kasu honetan bakarrik, eta intentzio garbiz idatzi
|
zuen
euskaraz eta letra etzanez.
|
|
|
Adimendu hori eta adimendu horri eragin zion lana zernahiz aritu zen eta zernahiri bide artean ez ezagunak zabaldu. Ez zeuzkan hiz  kuntzak ahazturik eta, hizkuntza kontuan, jakin nahi
|
zuen
euskara non koka Europakoen artean.
|
|
|
Euscara ill ezquero Fueroac ez dira bicico; bañan Euscara bici bada, Fueroac piztuco dira. Fueroac nai dituanac, maite izan bear du Euscara; eta Euscara maite dabenac, Euscaldunai Euscaraz bear die itzeguin ta adierazo, berai dagozquioten gauza guzti guztiac [Eta horrexegatik eta horientzat, euskaldunentzat,
|
egin
zuen euskaraz liburu hau Iztuetak]. Bestela, zapuztuco da Euscara, muishinduco dira Euscaldunac, eta igues eguingo dute Fueroac".
|
|
|
Baina, euskarari historikoki eta egunotan muzin egiten diotenei beren erantzukizuna gogoratu zaie, ezta? Ibarretxek korrika eta presaka ikasi omen
|
zuen
euskara, eta barre egin zioten erdal komunikabidetan. Baina orain badira bi lehendakarigai, euskara ez jakin, ez ikasteko asmorik daukatenak.
|
|
|
Hargatik, Joanesek abertzaleen izenean, bozka emaitza politak erdiesten zituen eta ondorioek% 10aren heina ez sekula pasatuagatik ez zen beldurtzen. Azkenean hauteskunde kanpainetan lehen agurren emateko ikasi
|
zuen
euskaraz irratian emaitza kopuruak baikorki balioztatzen entzuten nuen beti. Populazioa bere irri eta arraileria zozoei uztartua utziz, Joanesek ez zituen gutxienez militanteak desesperatu nahi eta derrigorrez baikor agertzen zen.
|
|
2002
|
|
|
Gasteizen Euskararen Legea aprobatu ostean Estatuko Gobernuak helegitea tartekatu zuen, horren ondorioz, Auzitegi Konstituzionalak argitaratutako 82/ 86 zenbakidun epaiak zehaztu
|
zuen
Euskararen Legeak izango zuen, duen helmuga: «... no impone obligacion alguna del uso del euskara a la Administracion de Justicia...», hori ere aplikagarria zaio Nafarroako Euskararen Legeari.
|
|
|
Jorge Gonzalez Aranguren idazleak egokitu du gaztelerara Joan Mari Irigoienen «Lur bat haratago», euskarazko literaturak gaur arte ezagutu duen nobelarik luzeena. XVII. mendean kokaturik zegoenez, berak burututako Etxegoietarren istorioa, Axularren hizkera gogorarazten
|
zuen
euskara erabili zuen Joan Mari Irigoienek hura idazterakoan. Eta nobelaren garaira egokituz egungo irakurlea ez gehiegi nahasteko ahalegin bera egin du orain Jorge Gonzalez Arangurenek ere «Lur bat haratago»ren gaztelerazko bertsio hau osatzerakoan, Espainiako literaturaren Urrezko Mendea bezala ezagutu den hartan erabili ohi ziren hizkeren ukituak emanaz «Una tierra mas alla»n azaltzen duen prosari.
|
|
|
Adinari begiratuz, bestalde, datuak ere nahiko onak dira. Haurren %76ak ezagutzen
|
zuen
euskara 1996an, eta gazteen %60ak. SEIk kaleraturiko txostenean irakur daitekeenez," euskararen ezagutza nolabait gaztetzen ari da, eta tradizionalki zaharrek bete duten lekua, gazteenek hartu dute orain.
|
|
|
Eustat estatistika erakundeak egindako azterketaren arabera, euskal internautek euskara %5 gutxiago erabili dute urtearen bigarren hiruhilekoan lehenengoan baino. Lehen hiruhilekoan euskal internauten %19, 9k erabiltzen
|
zuen
euskara eta bigarrenean %14, 9k.
|
|
|
Horren lekuko ditugu, adibidez, jadanik laurogeiko hamarkadan ordukobehin behineko errektorea zen Arantza Mendizabalen hitzak. Unibertsitatearenkezka, arazo eta etorkizuna hausnartzeko orduan ez
|
zuen
euskara aipatu ere egin12.Urte batzuk lehenago Martin Mateo errektoreak unibertsitatearen euskalduntzeaheziketa bide osoaren euskalduntzearen ondorio baino ezin zela izan adierazi zuen.Unibertsitatea ari zen lanean, ICEren bitartez, «por la formacion del profesoradode euskera». Errektoreak, ordea, ez zuen argitzen nortzuk ziren irakasle horiek, euskarazko klaseak ematen zituztenak edota klaseak euskaraz emango zituztenak13 Zenbait azterketak, beren aldetik, euskara zuzenean oinarrizko irakaskuntzara eta euskal kulturaren eremura murrizten zituzten.
|
|
|
Hazkunde horren arrazoia, aurrez emandako datuez gain, 1990eko iraileanGobemu Batzarrak onartu
|
zuen
euskararen erabileraren normalizaziorako lehenplangintza dugu40 Prozesu luze baten ondorio izan zen plangintza (Etxeberria, 1990). Lehen urratsa irakasle euskaldunen eta euskaraz ematen ziren irakasgaienerrolda zehatza burutzea zen.
|
|
|
Biologia lizentziaturari dagokionez, plan aldaketak kaltetu egin
|
zuen
euskarazko eskaintza urte batzuetan, baina une honetan lehen zein bigarren zikloko enborrezko irakasgai guztiak euskaraz eskaintzen dira (2 eta 3 irudiak). Hautazkoekingauzak ez daude hain ongi.
|
|
|
Horretarako, andereñoakaurkitu behar ziren, eta euskal irakasleak izan zitezen, Andereñoen Erresidentziaireki zen 1964 urtean Donostian. Euskal Herriak behar
|
zuen
euskarazko irakaskuntzan aritzeko irakasleak prestatzeko asmoarekin sortu zen. Orduan Irakasle Eskolatik ateratzen ziren andereñoek ez zuten gaitasunik euskaraz irakasteko.Aldi berean, Goierrin ere beste esperientzia bat izan zen irakasleak euskararenirakaskuntzan prestatzeko.
|
|
|
A. A. (1965): . Bilbaoko Erri Irratia, Argia, 104, 10 Jose Mª Martin de Retana, Bilboko Herri Irratiaren zuzendariak honela azaltzen
|
zuen
euskararen erabilpena irrati programazioan: Irrintzi:
|
|
|
Arrate, Segura eta Tolosako irratiak itxita zeudela, Loiolako Herri Irratiak jarraitusora horri ere heldu zitzaion ixteko agindua. Beraz, 1965eko uztailaren 26an, Loio
|
zuen
euskaraz emititzen 1964an. Dena dela, aipaturiko dekretuan oinarrituta, emilako Herri Irratia itxi zuten agintariek.
|
|
|
Hori zela eta, gaztelaniazko programazioa zuten emisora pribatu batzuek euskarazko tarteak sartu zituzten parrillan. Hala nola, Radio San Sebastián delakoak FMn zuen emankizunean sartu
|
zuen
euskarazko programazioa; dena dela, euskarak publizitatea erakartzen ez zuelako aitzakiaz, emisorak ez zuen horren aldeko apustu sendorik egin.
|
|
|
Beste aldetik, aldaketa gehiago egin behar izan zuen Donostiako Radio Cadena izeneko emisorak. Lau orduz emititzen
|
zuen
euskaraz egunero 1982ko hasieran. Goizez eskaintzen zuten irratsaioa, eta bereziki etxekoandreei zuzentzen zitzaien4.
|
|
|
Nafarroako RNEZuribeltzk, bere aldetik,?? izeneko emanaldia eskaini
|
zuen
euskaraz 1982tik 1994ra bitartean.
|
|
|
Hizkuntza askotarako erabili izan da, frantsesa, alemana, errusiera eta Asiako ekialdeko zenbait hizkuntzatarako analizatzaileak eraiki baitira. IXA taldeak prototipo bat burutu
|
zuen
euskararako (Arregi & Urkia, 1989). ATEFen osagaiak hauek dira:
|
|
|
Azpeitiko Udalak aho batez onartu
|
zuen
Euskara Biziberritzeko Plan Nagusia (EBPN) abian jartzea 2001eko azaroaren 21eko udalbatzan (EAJ EA SA). Mikel Olaizola jaunarentzat, berriz, Euskara Biziberritzeko Plan Nagusiari dagokionez, Azpeitiko Udala EAJ eta EA alderdiak besterik ez dira (hau ere" irakurketa" egiteko lagungarri gerta dakioke irakurleari).
|
|
|
Poema batzuk ere idatzi zituen, kostunbristak, balio sentimental handiagoa dutenak literarioa baino. Eta Oscar Wilderen haurrentzako ipuin bat itzuli
|
zuen
euskarara, bertsotan. Ez dakit ezagutzen duzun:
|
|
|
"!" esango du hizlariak (hori, hoberenean, non eta ez duen" Eguerdi on!" delako hasperen agurra ateratzen patrikatik), eta gero erdarara joko du, euskarak behar duen kuota sinbolikoa bete ondoren. " Esker ikasko" eman zion behin izenburu erdaraz idatzitako artikulu bati" sinpatiko" horietako batek, argi utzi nahi baitzuen zer garrantzi handia
|
zuen
euskarak haren bizitzan. Bilboko lurpeko trenak bere bigarren adarra estreinatu zuenean bazter guztiak bete ziren propagandako horma irudiekin.
|
|
|
3. Goian aipaturiko LRU Legeak ez zuen aukerarik eman irakasleria behar bezala antolatzeko, ez eta Euskal Herria bere baitan hartuko lukeen barrutia eratzeko ere. 1998an Eusko Jaurlaritzak erabakitako Unibertsitate Legeak Espaijakn 202 niako markoa onartzen zuen bete betean eta ez
|
zuen
euskararen presentzia Unibertsitatean bermatzeko balio izan. 2001eko Espainiako Unibertsitate Lege berria aurreko guztiak baina zentralistagoa dugu.
|
|
2003
|
|
|
Bilbon ordea, 3.000 euskal hiztun gutxiago ziren 2001ean. Bost urtetik beherako haurren artean ere, lautik batek
|
zuen
euskara ama hizkuntza, aurreko azterketan bostetik bat ziren bitartean.
|
|
|
Baina, gerrak, urteek, diktadurak, belaunaldiek... Denborak ahaztu egin
|
zuen
euskara eta Joxemiel etxe erdaldun batean jaio zen Iruñean. Kaputxinoek lagunduta denboraren aurka borrokatu, eta euskararen jabe egin zen mutikotan.
|
|
|
1974an, ebakuntza egin ziotenean, ia amaiturik zuen, nahiz 1981era arte argitaratuko ez zen. Eroapenez beteriko ibilbide luzean osasun egoera kontuan harturik, guruzbidea esan genezake, berak asmatu
|
zuen
euskara irakasteko metodoa goitik behera: gramatika egituren azalpen pausukakoa, irudiak, ariketak, gramatika azalpenak, entonazio markak eta abar.
|
|
|
Kurl elaberriaren aldi berekoa da, beraz, eta Oskillasoren lanik goizetikoena, harekin batera. Geroago, bere beste ipuinak bezala, VascH ikasliburu mardularen orrietan txertatuko zuen irakurgai modura (II, 440) beranduagoko bigarren aldikada horretan, eta metodo horretan erabili ohi
|
zuen
euskara eredura egokiturik.
|
|
|
Euskaltzaindiaren saio bildumak ikuspegi baikorra erakusten bazuen euskara dela ta, Oskillaso arduratu zen haren segitu segituan, hizkuntzaren errealitate soziolinguistikoaren belztasunak agerian ipintzeko, matematikari bati zegozkion zehaztasun eta kalkuluekin on egiten zituela bere baieztapenak. Euskaltzaindiak erabaki
|
zuen
euskara batu eredua hedatzen eta indartzen zihoan aldi berean, euskalkiak endekatzen eta indargetzen zihoazela ikusten zuen idazleak bazterretako euskalkiak bereziki, eta bizkaiera modurik dramatikoenean. Euskararen ibilbideko alderdirik latzgarrien hori zuritzearen kontra zegoen; euskararen etorkizunak euskalkietatik igaro behar zuen berarentzat; edo beste era batera esanda, euskaldun natiboak direlakoak jagotean zegoen gehiago euskararen bizia, euskaldunberrien protagonismoan baino.
|
|
|
Gure hizkuntzari dagokionez, emazteak garbiro aitortu digun bezala, ezkondu baino askoz lehenagotik ei
|
zuen
euskararekin harreman estua eta, hizkuntzazalea izanik, euskara lantzen ere lehenagotik ekingo ziola pentsa daiteke, Iruñera bizitzen etortzearekin indartuko den joera.
|
|
|
Orduko garaian ez ei zen dotorea neskatilek euskara egitea eta seguruenik inguruko gizartean mutilek baino harreman gutxiago izango zuten, aldi hartan emakumezkoek gutxiago irteten baitzuten. Anaia gazteenak, Jonek ere, ez
|
zuen
euskara ikasi, zeren artean umea baitzen Gernikatik Gaztela aldera etxez aldatu zirenean. Hala bada, aita Juan Pedro eta Jose seme zaharrena izango dira etxeko euskaldun bakarrak.
|
|
|
Iparraldeko euskarazko narratibetan, historiaren bi erreferentzia azalduko zaizkigu, bata historia hurbilarena, eta bestea iragan urrunenetik datorren historiarena. Nafarroako monarkiaren inguruko narratibak desagertu egin ziren; bai Leizarragak nahi
|
zuen
euskarazkoa, eta baita nafar dinastiaren kronista biarnesena ere. XVII. mende hasieran Nafarroa Beherea Frantziari lotua geratu zen, eta Iparralde osoan frantses errege berak agintzen zuen.
|
|
|
Ziurrenik babes faltaz eta merkatu faltaz. Izan ere, nork babestuko
|
zuen
euskarazko proiektu historiografiko bat. Ikusi dugunez, XVIII. mende amaieran argitaraturiko Iparraldeko historia lan guztiak aristokraten babespean eta frantses hutsez egin ziren, interes jakin batzuk Frantzia baitan defendatzeko idatzi baitziren.
|
|
|
Euskaraz, nolabaiteko produkzio idatzia sustatzeko interesa zuen erakunde bakarra Kontraerreforma osteko Eliza katolikoa zen, baina xede ebangeliko soilez. Hola bada, Elizak ez
|
zuen
euskara idatzia historia zibila kontatzeko erabili. Izatekotan ere, eta historia generokotzat har daitezkeen neurrian, santuen bizitzak eta gisa horretako kondaira erlijiosoak idaztea bultzatu zuen.
|
|
|
Kepa Sarasolak egin zuen bitartekari lana azken kasuan. Historia Sailak, bere aldetik, ahalegin handia egin
|
zuen
euskaraz lan egiten zuten taldeak eta pertsonak biltzeko, hurrengo urteetarako azpiegitura eta proiektuak lantzeko asmoarekin. 23 liburu argitaratu ziren Banco de Vizcayaren laguntzarekin, ia denak zientzia arlokoak, baina sailburuen bilerak liburugintzan erabili beharreko irizpideak birmoldatu egin behar zirela erabaki zuen, eta eskuliburuetara edo irakurle anitzeko lanetara jo behar zela.
|
|
|
«UEU inoiz politika iritzien menpekoegi izan da, agian» eta, idazle honen ustez, beharrezkoa zen iritzi horiek alde batera uztea, lan bateratua garatuko bazen. Hirugarren kritikak kolokan jarri
|
zuen
euskara hutsezko unibertsitatearen alde UEUk egindako apustua. Horien ustez, Euskal Unibertsitatea lortzea zailagoa zen «Euskeraz jakin ez arren Euzkadiko ekonomia, gizarte eta politika diraneantxe eta sakonki ezagutzen dituztenak alde batera utzi (izanaren)» ondorioz.
|
|
|
Jardunaldiak, haren ustez, desmobilizatzaileak izan ziren eta jauntxo kolorekoak, «Bere borondaterik onenarekin, Euskaltzaindia PNV aren joko politikoan erori da»3 Urte horren bukaeran (1980) kritika berriak egon ziren Euskaltzaindiak ez zuelako ba bestu Argia-k, Anaitasuna-k eta Jakin ek bultzatutako. Gu gara euskal prentsa? kanpaina4.Abenduaren hasieran, Juan San Martin Euskaltzaindiako idazkariak artikulu gogor bat kaleratu
|
zuen
euskararen aldeko taldeek, bereziki EHEk, egindako lana gaitzetsiz eta euskararen aldeko plangintzan erakunde publikoek izan beharreko lehentasuna defendatuz5 Antza, urtebete lehenago, 1979an, Euskaltzaindiak egindako barne jardunaldian San Martinek honako hau defendatu zuen: Akademiak zenbait gauza utzi behar zituen erakunde publikoen eskuetan, tituluak ematea eta alfabetatze/ euskalduntzea adibidez.
|
|
|
1982ko balantzea gazi gozoa izan zen. Alde batetik, EHUk zenbait fakultatetan eta eskolatan sartu
|
zuen
euskara, presentzia urria izan arren29, eta UEUk beste urte batzuetan baino erraztasun gehiago izan zituen ikastaroak antolatzeko eta zenbait diru-laguntza eskuratzeko. Bestetik, ordea, eztabaida politikoek eta kulturalek garraztasunaren maila gorena jo zuten.
|
|
|
1976ko udaberri amaieran Leioako Zientzia Fakultateko ikasleen eta irakasleen euskararen ezagutza neurtzeko inkesta interesgarri bat plazaratu zen. Horren arabera ikasleen %4, 88k zekien euskaraz irakurtzen eta idazten eta beste %5, 66k zekien euskaraz mintzatzen; %13, 72k aitortzen
|
zuen
euskara apur bat bazekiela eta %17 ari zen euskara ikasten. Irakasleen artean, %6, 4 baino ez zen euskaraz zekiena eta %5, 5ek erdizka egiten zuen, %9 ikasten ari zen eta %88k ez zekien.
|
|
|
Ikasleen %70ek euskararen presentzia unibertsitatean beharrezkotzat zuen; irakasleen artean, ordea, %54, 1 baino ez zen horren aldekoa. Are gehiago, irakasleen %30ek ez
|
zuen
euskara ikasi nahi, nahiz eta lan-orduetan aritzeko aukera eduki. Jazinto Iturbek, bertako irakasle eta UEUko kideak, hiru ondorio garrantzitsu atera zituen inkestaren emaitzetatik:
|
|
|
Espainiako gobernua prestatzen ari zen Unibertsitate Autonomiaren Legea (LAU) aztertzean, Arnasa ren 4 zenbakiak Nafarroaren urruntzea kritikatu zuen, baina ez zen euskararen inguruko inongo aipamenik egiten17 Urtebete geroagoko Hitz Irakaskuntza aldizkarian LAUren zirriborro berriari buruzko analisiak hizkuntza eskubideen desagertzea salatu zuen18 1982an kaleratutako Arnasa 10 dugu Euskadi-ko Ezkerraren unibertsitateari buruzko azterketarik sakonena19 Berriro LAU legea kritikatu ondoren, EHUren egoera azaltzen zuen, eta unibertsitateak bizi zuen krisia salatzen zuen. Atalak ez
|
zuen
euskarari buruzko inongo aipamenik, are gutxiago Euskal Unibertsitateari buruzkorik. Urte horretako kongresuko erabakien artean, aldiz, elebitasuna defendatzen zen irakaskuntzaren maila guztietan eta aipamen berezia egiten zitzaien Irakasle Eskolei, Pedagogia Fakultateari eta Kazetaritza Fakultateari.
|
|
|
Urte bukaerak berri pozgarria ekarri zuen, Natur Zientziak Hiztegia ren aur kezpena. Aranzadi Zientzia Elkarteak bultzaturik eta Jakin taldearen laguntzaz idatzitako liburu horrek ederki erakutsi
|
zuen
euskarak zientzia arloan bizi izandako aldaketa azken urteetan. Lan horren iruzkina egin zuten Joxe Azurmendi eta J. R.
|
|
|
Euskarazko hezkuntzaren garapenak eta hizkuntzaren beraren etorkizunaren inguruko kezkek ordura arte gutxitan planteatutako gai bat azaleratu zuten: zein toki izan behar
|
zuen
euskarak unibertsitatean. Gerra aurrean, Euskal Unibertsitatearen aldeko gehienen ustez, unibertsitatearen zereginen artean, lehenengo mailako tokia izan behar zuten euskarak eta euskal kulturaren azterketak eta babesak.
|
|
|
Baina, gutxik defendatu zuten unibertsitateko lan hizkuntzetako bat euskara bera izan zitekeela. Euskal Esnalea elkarteak, Donostian, euskarazko zenbait hitzaldi antolatu zuen, 1920ko hamarkadaren hasierako urteetan, eta horrela frogatu
|
zuen
euskara goi kulturaren hizkuntza izan zitekeela. Gauza bera egin zuten Azkuek eta garai horretan sortutako Euskaltzaindiako zenbait kidek.
|
|
|
Bestalde, 70 hamarkadetatik gaurdaino izan diren aldaketei erreparatuta, kale giroan gertatutakoa da azpimarragarriena. Duela bizpahiru hamarkadetan gure gizarteaz jabetu zen moda zela eta, gizarte ia osoak jo
|
zuen
euskararen alde. Orain, aldiz, garai bateko herriaren bultza kementsuaren falta sentitzen da.
|
|
|
Frankismoaren hilzorikoan buru altxatze zoragarria gertatu zen Euskal Herrian, eta altxatze horren alderdietako bat euskararekiko atxikimendu bizia izan zen. Jende askok jo
|
zuen
euskara ikastera nahiz alfabetatzera. Integratzailea zen motibazioa.
|
|
|
Duela urte bete, Kale erabileraren IV. neurketa, 2001 izenpean, SEI elkarteak argitaratu
|
zuen
euskararen kale erabileraren gaineko azken ikerlana (Bat soziolinguistika aldizkari a, 43 zbk.). Bertan eskainitako informazioak ederki lagun diezaguke euskararen erabilerak zonalde batzuetan aurkitzen dituen oztopoak interpretatzen.
|
|
|
Astebete beranduago, Udal eta Kontzejuen Federazioak Oronoz kargugabetu zuen," Federazioak onartutako irizpideen arabera ez jokatzeagatik". Erakundeak Caparrosoko alkate erdaldun petoa (UPN) izendatu
|
zuen
Euskararen Batzordeko kide berri.
|
|
|
Euskara zekiten legegizon, eskribau eta idazle asko izan da beti hegoaldean, baina beste mintzaira batzuetan maisu. Erregeen jauregiko izkribu eta administrazioko paper zama erraldoietan ez
|
zuen
euskarak inoiz sartzerik izan, bertakoen hizkera nagusia izan arren. Antzeko zerbait gertatzen zen gizarte mailan.
|
|
2004
|
|
|
Nafarroan egin zen euskal literaturaz denez bezanbatean, berau izan zen aro berri baten hasmenta, orakulo eta maisua. Gazterik ikasi
|
zuen
euskara, geroagoko euskaldun berrien eredu bilakatu zela. Hizkuntzaren ikerkuntzan nabarmendu zen arnas handiko lanak idatzi zituela, euskara bera defendatu eta bultzatu zuten zenbait elkarteren sorreran egon zen, euskararen inguruko hainbat eztabaidetan parte hartu zuen, baita eredu literarioaren zein batasunaren hika mika garrantzitsuetan ere, eta gutxi bazen ere, asmo literarioko zenbait lan utzi zizkigun.
|
|
|
Hizkuntza honen bizirauteko gaitasun horregatik edo, asko dira euskaragatik kezkatu direnak, hizkuntzalariak izan ala ez. Aditu ortodoxoak batzuek, heterodoxoagoak besteak eta bere zoroan dabiltzanak hurrengoak, guztiek diote zer edo zer duela gutxi aleman batek Europa osoko hizkuntza zaharra izendatu
|
zuen
euskarari buruz. Teorien zurrunbilo horretan, ordea, zaila egiten zaigu jakitea zer izan daitekeen egia eta zer asmakeria hutsa aditu ez garenoi.
|
|
|
Eskola oso ondo zegoen antolatuta, Suzuko oso trebea baita horretan. Dena ematen
|
zuen
euskaraz, azalpenak, eta abar. Egia esan, dena gustatzen zitzaidan, ikasgaia, irakaslea, eskola bera emateko modua, lagunak...
|
|
|
Tutera 25.000 biztanletik gorako hiria da. Orain dela mende dezente galdu
|
zuen
euskara, eta berreskuratzen ahalegintzea ez da lan makala. AEK bakarrik dabil zeregin horretan duela hamaika urtez geroztik.
|
|
|
Horregatik beharbada, berrogeita sei urteko sasoiko gizon hil zen Mikel Zaratek, idatzizko bere produkzio ia osoa bizitzaren azken hamarretan argitu zuen. Hogei urte zituela sentitu ei
|
zuen
euskararen aldeko lehen bihotz eztenkada zuzena," Laukarizen, 1953.ko uztailaren 25an, arratsaldeko zazpiretan, gutxi gora behera", Eutiki Zulueta apaiz bermeotarrarekin izaniko elkarrizketa bati esker. Horregatik eskaini zion Eutikiri Euskal Literatura saiakera liburua.
|
|
|
Gaur egun, izan ere, euskalgintzan buru belarri ageri zaigun Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseiluak berak, besterik dio definizio horri buruz. Bere sorrera eratzeko asmotan paratu
|
zuen
Euskararen Unibertsoa: Jardunaldiak izeneko argitalpenean, euskaldunaren badaezpadako definizio nahasgarri hau ageri zaigu:
|
|
|
Garai bateko euskalgintzan bazen euskara batuaren ezarpena euskararen kontrakotzat jotzen zuenik.585 Horientzat, erdara bera baino arerioago
|
zuen
euskarak honen eredu batu estandar eta modernizatuaren ezarpena, horrek omen zekarren euskalkien galera aitzakiatzat harturik. Gogoaren meharrak bakarrik argi diezaguke noski horrelako jarrera zentzugabea; bestela esanda, hizkuntza zokoratuen egoeraz ezaguera eta jakite eskasekoa izan behar nahitaez euskararen zoria euskalkien arteko kontua dela uste izateko.
|
|
|
Eta 1793ko azaroan, «konstituzio político foralaren» aldeko aldarria egin zuten. Bestalde, Espainiako Historiazko Erret Akademiak, Hego Euskal Herriko hiztegi historiko geografikoa argitaratu zuen 1802an, eta Nafarroako atalean, Traggiak esan
|
zuen
euskara ez dela antzinako hizkuntza, VIII.mendean asmaturikoa baizik, desberdintasunaren bidez aginte politikoari auspoa emateko. Iritzia eta ekimena kokatu behar da Godoy Carlos IV.erregearen agintariaren asmoan:
|
|
|
Azterketa zehatza egin
|
zuen
euskararen gainbehararen zergatiak arakatzerakoan eta zera adierazten du, aginte politikoaren hizkuntza azken batean nagusitu egiten da, ondokoak baztertuz:
|
|
|
Horrela, Bilbon Euskalerritakoek argitaratzen zuten La Union Vasco navarra egunkarian euskararen aldeko diskurtsua eta artikuluak nabarmen handikoak ziren. Euskalerriakoek (Sagarminaga, Sota, Epalza, Galarza) euskara ikurtzat hartu zuten eta beraien ekimenez, Bizkaiko Diputazioak 1888an indarrean ezarri
|
zuen
euskararen katedra.
|
|
|
«hitz abstrakturik eta orokorrik» ez zeukala. Ez ziren osoki okerrean hori idaztean hiztegi hori gaurkotasunerako laburregi zelako, baina Sabinok Larramendik bezala hitzak asmatuz nahi izan
|
zuen
euskarak hitzen sortzeko gaitasuna zuela erakutsi eta euzkera aberastu.
|
|
|
Kaletar kultura bat sortu zen, eta ahalik eta popularenik izateko euskainolez idazten hasi; literatura eta pentsamendu horrek hiria goresten zuen, miresten zuen; industriaren harrokeria herriaz jabetu zen. Idazle batek joan den mendeko 70 urtetako euskararen modemotasuna erakusteko idatzi
|
zuen
euskararen gaurkotasuna ageri dela kaletarrek ez baitute haritza eta pagoa bereizten: denak arbolak direla.
|
|
|
Sabino Aranak, euskaltzaletasuna abertzaletasunaren zerbitzura jartzean, morrontza lanetan jarri
|
zuen
euskara, baina fede onez, uste baitzuen abertza letasuna zela euskara sustatzeko biderik behinen eta eragingarriena. Baina ba du Abandakoak hori baino oker handiagorik egina, euskarari ez baitzion aitor tu nazioaren eraikuntzan zegokion lekua.
|
|
|
Hurrengo urtean liburu gisa argitaratu zen La vida del euskera izenarekin, eta oihartzun zabala izan baitzuen euskaltzale en artean, hainbatek agertu zituzten beren iritziak gai minbera horren gaine an, horien artean Orixek ere bai (222). Altubek, Aitzolen antzeko bidetik jo anez, garbizalekerian ezartzen
|
zuen
euskarak azken 40 urte haietan atzera egitearen arrazoietako bat, zioenez herriak ez baitu irakurtzen euskara mota hori. Hark eredutzat herri mintzairan oinarritutako Kirikiñoren euskara zeukan.
|
|
|
Inazio Zendoiak Aro Modernoa inork baino hobeto ezagutzen zuen, batez ereEuskal Herrikoa, bere tesia frantziskotarren komentuetako artearen gainean idatzibaitzuen. Gainera, beste askok bezala, gaztelaniaz lan egitearen oztopoa gainditubehar izan
|
zuen
euskaraz eskolak eman ahal izateko, kontuan izanda gure belaunaldiak unibertsitate mailako ikasketak euskaraz egiteko aukerarik ez zuelaizan.
|
|
|
Hartu zuen nexka beltzak erreklamazio orri bat eman zion betetzeko; hantxe paratu zituen izena, jaioterria, helbidea: Kale nagusia, Nafarroa, idatzi
|
zuen
euskaraz, Spain.
|
|
2005
|
|
|
Nabaria da era berean Nafarroakoek Lingua Navarrorumekin daramaten jokabidea. Agintari nagusiak duela gutxi esan
|
zuen
euskararen arazoa Nafarroan konpondurik dagoela eta bide onetik doala. Jokabide horrekin Nafarroan euskara ziur desagertuko dela.
|
|
|
Gurasoek eta arrebak ez dute inoiz euskaraz egin eta aiton amonetako batzuek baino ez dakite euskara. Oporretan ordea, Bilbora joaten hasi zen Jon Mikel eta han entzuten
|
zuen
euskara. Hango lagunekin euskaraz egin nahi izaten zuen eta horretarako ikasi egin behar.
|
|
|
«Hizkuntz politika ezin dugu kolore bakarrekoa egin». Erramun Osak gogorarazi
|
zuen
euskararen eremua abertzaleena eta ez abertzaleena dela.
|
|
|
ekimenari dagokionez Oinarriak taldeak ia 50.000 sinadura? 18 urtebaino gehiagoko nafarrenak denak? 2000 urtean bildu eta Nafarroako Gobernuari aurkeztu zizkion, kaleratu
|
zuen
Euskararen Normalizaziorako Legearen alternatibaren alde.
|
|
|
Baina bai, kolpe izugarria jaso
|
zuen
euskarak gure herrian. Ikastolarik edo antzekorik ez zegoen batere, San Viator, fraideen eskola, eta Eskola Nazionala deitzen zena.
|
|
|
Hispanica. Zein ondo idazten
|
zuen
euskaraz! Oso apustuzalea zen.
|
|
|
Eta gatza eta piperra uda honetan Berria egunkariak sustatutako eztabaidak jarri du, puntu honi dagokionean. " ETB1, oraina eta geroa" goiburuarekin artikulu sorta batargitaratu
|
zuen
euskarazko egunkariak, euskarazko telebista baten egungo oinarriak finkatze aldera. Oso artikulu interesgarriak irakurri genituen orduan, inprimatzeko bertsioa dago orain hemerotekaren bertsio elektronikoan.
|
|
|
Etxean Concha zen eta agirietan Concepcion edo Primitiva, inoiz Sabina ere. ‘Utarsus’, U (nzueta) tar S (orne) 22 eta ‘U.T.S.’ ezizenez sinatzen zuen ere. 16 urterekin ikasi
|
zuen
euskara. Errigoitin, Plentzian, Lemoan, Bedian eta Berangon auzo eskoletan euskara irakatsi zuen.
|
|
|
Ezin izan nion esan nola eztitzen zuen bere frustrazioa Xegamak marinel hordituen haragian, ezin esan izan nion bazela atxilotuaren isiltasuna baino amorratzenago zuen zerbait. Baina, egia esan, ez dakit ulertuko zidakeen halakorik Oteizak, gerra bat ukan genuelakoa gezurra zela hasi zitzaigun behin, ozta zekien irakurtzen, aitak ez zuen erdaraz egiten eta berak ez
|
zuen
euskaraz deus konprenitzen, euskaldunok jende xixarea ginela esaten zigun, Euskadi herrixka zikin bat zela.
|
|
2006
|
|
|
Aingerren artikulua hasten da Joseph Conraden Heart of Darkness liburu famatuaren aipamenekin (Ilunbeen Bihotzean izenburuarekin plazaratu
|
zuen
euskaraz Iñaki Ibañezek duela 15 urte). Conradek 1899an plazaratutako eleberri horrek agerian jarri zuen orduan Kongo belgikarra zenean Afrikako beltzak zibilizatzeko aitzakiarekin kolonizatzaileak sekulako basakeriak ari zirela egiten.
|