|
2002
|
|
|
Kreaturaetakreatzaileakelkarrekindutenamodiozkoharremangorenarenahotsa da.Yehudahha Levi, izanere, ezdaliteratura hutseangelditzen. Jakintza, trebetasuna eta israeldarrenherriminamaisukierakutsi arren, bere bihotza aurreragodoa; poetaizateazbestaldemistikoa erebadaetaerantzukizunari uko egindionjainko
|
herri
aukeratuarendoluminadarieberehitzei.Malenkoniada olerkihauendoinubereziaetanoizbaitbereherriarenetorkizunabideratukoden ametsitxaropentsuamantentzendu.Oreinemepoxpolina(= srael), zureegoitzatik aldendua! Maite zaituena(=' Elohim) haserredago!, eta etsipenaren doinu ezkorrean, haudio: Nondaprofezia, nonargimutila, non1tunarenKutxa? (85 poema, 1.eta4.b.).
|
|
2005
|
|
|
Ahapaldi batean bi ideia nagusi agertzen dira: lehena, zazpi probintzien arteko batasuna, bigarrena,
|
herri
batu horren askatasun nahia. Hitz laburretan dena errana da.
|
|
|
15 Españan Nabar, Biscai, Alaba, Gipuzco, Frantzian Bachenabar, Laphurdi, Zubero, Zazpi
|
herri
hauc dire Eskualdunen toki; Ez dezake pareric iguzkiac argi.
|
|
|
Zerbait gehiago behar da eta euskal historia egiten dugunean saiatzen gara, hein berean historia unibertsala egiten, geure unibertsala delako, unibertsoaren zatia baino ez garelako, eta ez da gutxi. Eta Euskal Herriko historiatik abiatzea iraskas kuntzako curriculumean erabat zilegizkoa da inguruko unibertsoetan txertatuz eta irekiaz pertsona ez eta
|
herri
isolaturik ez dagoelako.
|
|
|
Sarrera Diego Catalán. ...zat, erakunde desberdinetan banaturik zegoen jende multzoen komuntasun lotu rak azpimarratzen zituen eta, beraz, diskurtso historiko berria asmatu; sub jektua, diskurtso berrian, euskaldunak ziren, hau da, Vasconiakoak, etni ikus pegi batetik euskaldunak, eta Aro Berriaren modernitateak eskatzen zuen hiritar status hatera jauzia egiteko, bidea eta ikerlana urratu zuen. lnperio berrien baitan
|
herri
nortasuna azpimarratu zuen. Vasconia, lurralde kontzep tua, berriz, hasi zen erabiltzen, horrek definitzen baitzuen euskaldun guztien batasun esparrua, ohizko besteak, dela Nafarroa, dela Bizkaia, gaindituz.
|
|
|
Froga positiboak behar ditu eta dokumentuen kritika zorrotza eragingo zuen. M. Montaigne eta F. Bacon izango dira gizarte zientzien arloan libertino eru ditoen eredu teoriko berriak eta modernitatearen aitzindariak.Oihenartek bere kontzeptu historiografikoa finkatzerakoan
|
herri
eta hiz kuntz komunitateari garrantzi sakonagoa erantsi zion bestelako gertakizun historiko eta politikoei baino. Bere gogoetaren bidez espazio bat definitzen du eta espazio horretan bizi diren gizataldeez arduratzen da, bere nortasun eta erakundetze juridiko politikoak desberdinak izan arren.
|
|
|
Hori da beharbada iparraldeko historiografiaren konstantea, euskaldunez orokorki ari direla, Euskal Herria bere osotasun geografikoan hartuaz. Badirudi iparraldean bertako ohizko erakundetze politiko eta juridiko pro pioa galdu zenean, intelligentsiaren joera hizkuntza eta
|
herri
berezitasunez gogoetak burutzera eta histori arloan herri euskalduna lantzea bihurtu zela egitasmo berria.
|
|
|
Hori da beharbada iparraldeko historiografiaren konstantea, euskaldunez orokorki ari direla, Euskal Herria bere osotasun geografikoan hartuaz. Badirudi iparraldean bertako ohizko erakundetze politiko eta juridiko pro pioa galdu zenean, intelligentsiaren joera hizkuntza eta herri berezitasunez gogoetak burutzera eta histori arloan
|
herri
euskalduna lantzea bihurtu zela egitasmo berria.
|
|
|
Jaurgainek onartzen du vascoiberismoa eta iparraldearen inba sioa17 Hegoaldean, aldiz, historiografía ohizko erakundetze politikoaren zer bitzuan eta defentsan burutzen zen, batez ere probintzia bakoitzekoa azpima rratuz. Nortasuna hizkuntza,
|
herri
edo etnia bereizkuntzetan oinarritu ordez, egitura eta erakundetze politikoaren bidez hartzen zuten probintzia bakoitze ko bizilagunek. Aipatu behar da historiografía erreaktiboa izan zela, Espainiako Historiarako Erret Akademiak hasi zuen Foruen autogobernu politikoa finkatzeko zegoen interpretazioa suntsitzen, erregearen subiratasu nean soilik kokaturik.
|
|
|
Hala ere, zenbait gogoeta orokor azalduko ditut.ETORKIZUNARI BEGIRAAzpiegiturazko ikerlanak burutu behar dira, oraindik gure iraganaz eza gutza urria dugulako Euskal Herriko ikuspegia garatuz. Euskal Herria, edo zein
|
herri
bezala, anitza eta moeta askotakoa dugu eta kostaldeko herrialdeen edo barrualdekoen dinamika eta denborak ez dira berdintsuak. Historiak era kusten diguna zera da, denbora kronologikoez gain, beste denbora eta errit moak bereiztera, arkaikoa, mitikoa, betidanikoa duguna eta erabat errotua gizarteko hainbat arlotan.
|
|
|
Hala ere, subjektu kolektiboaren nortasunean, baterokatasun eta desberdintasuna ikusten eta arakatzen saiatu behar dugu. Horregatik,
|
herri
ikuspegia esaten dugunean, gizartean islatzen zaiguna, abiapuntutzat hartu behar dugu, herri eta gizartea multzo berekoak baitira.Badago gai bat, besteak beste, historia nazionalari buruzkoa. Estatu nazioak XIX. mendean eraiki eta antolatu zirenean, Espainian nazio politiko bakarra zegoela adierazteko historia nazionalak idazteari ekin zioten.
|
|
|
Hala ere, subjektu kolektiboaren nortasunean, baterokatasun eta desberdintasuna ikusten eta arakatzen saiatu behar dugu. Horregatik, herri ikuspegia esaten dugunean, gizartean islatzen zaiguna, abiapuntutzat hartu behar dugu,
|
herri
eta gizartea multzo berekoak baitira.Badago gai bat, besteak beste, historia nazionalari buruzkoa. Estatu nazioak XIX. mendean eraiki eta antolatu zirenean, Espainian nazio politiko bakarra zegoela adierazteko historia nazionalak idazteari ekin zioten.
|
|
|
Enpresaren historiak, historia ekonomikoaren arloan, hutsune nagusia da. Eta azkenik, biografiaren arloa deritzot, besteak beste, bai diskurtso berriak baita ere
|
herri
nortasunaren adierazle gisa, ondo laburtzen duela ikuspegi indi biduala eta kolektiboaren arteko tirabira.Erakundetu da historiazko ikerkuntza, karrera akademikoa ere bihurtu da. Editorialak historiazko arloan titulu berriak argitaratzeko beldur dira eta horrela Eusko Ikaskuntza edo EHUko unibertsitate moduko erakunde insti tuzionaletan argitaratzeko bidea gelditzen zaigu.Nire kezka da euskal historiaz arduratzen garenon artean ez dugula behar heineko loturarik, sarerik, Euskal Herria erreferentzi sare gisa izateko.
|
|
|
Hizkera erkidegoaren bizitasunaren ezaugarria da arestiko sentimendu hori eta Euskal Herriko bazter guztietan berdin gertatzen ez bada ere, Bizkaian adibide nabarmenak ditugu: «eixu ondarrutar! > > entzuten genien bertako gazteei duela hogei urte arrantzale
|
herri
|
|
|
Ezdezagunpentsa, bestalde, soilikgureanaridirelaherri hizkerak urtzen.EuskalHerrianbartarratsekogertakaria denez, estandarizazioaren garaiarenhurbiltasunagatiksentitzenduguhori, hizkuntzarenbatasunesplizituaduelahogeitahamabosturtehasizelakoetaegunere, inoizbainoareago, Euskaltzaindia erabakiak hartzen eta erregelak hedarazten ari delako. Iruditzenezbazaiguere, hemendikkanpo, industrializazioarenondorioden urbanizazio prozesua etahomogeneizazioranzko joeraorokorra
|
herri
hizkerakkoloregabetzenaridira.ItaliakohizkerenegoerazdiharduenSobrero ren
|
|
|
Halaz ere, Euskal Herrian ezdazailbereiztea
|
herri
euskaratikbestera
|
|
|
Esanohida, gainera, tradiziozkohiztunek, euskara estandarra berandu ezagutudutenek, halakoxegutxiespenaedojasandutelaetaprestigioahizkera eredu berriek hartu dutela. Errealitatekoatalgehienek bezala, badu horrek egiatikzerbait, bainabaitamitotik ere.Betiegonda, are1968urtearen inguruanikasizuten euskaldunberrienarteanere, folkhizkera ikasteko etamenderatzeko borondate izugarria, izanerehorrexetan baitzetzan «benetako» euskaldunen arteanintegratzeko baitezpadagainditubeharrekolanga.Eta alderantziz, betiizandiraetaizanenere, oraingoz,
|
herri
euskara ezdenoro betertzezdakusateneuskaldunzahar analfabetohandiustekogogaikarriak, euskarabatua«españula»edo«gipuzkoanoa»baizikez deladiotenak. Tradiziozko euskaldunahalketuengaiaereezdabilhonetatik urrun etaarazoa EuskalHerriannonahi agerizaigunarren, berebizikoa daNafarroa Garaiko kasua.Baztangoaegokideskribatu duKasaresek':
|
|
|
Esanohidaoinarrizkodialektoa adineko jendeezmugikorrenmintza tresnadela; EuskalHerrian erkidegolokalhorieuskarazeskolatugabeadagainera.Gure
|
herri
anitzetan hortik beheitiko hiztunek dialektoa ezden beste ereduedohizkerakonplexuago, hibridoagoedonahasixeagobatdarabilte.
|
|
|
Debaarroko berriakinteresgarriakdira.Ibarrari dagokionez
|
herri
bakoitzekohizkeraren aldekohautuaagerizaiguJ.M.Elexpuru bergararraren aldetik:
|
|
|
Deba arrotikbegiratukodut (etaneure ikuspegitik, jakina, hanereden denokezgatozelakobat). Nortasunhandikoherriakditugugureeskualdean, euskara aldetikdiferentzianabarmenakdituztenak.EzduguDeba arroko euskarabaturiknahi;
|
herri
(edoberbeta eskualde) bakoitzak bereeuskara mantentzealitzatekehelburua.Baina betiereamankomunadenariindar gehiagoemanez, bereiztengaituenaribaino (Elexpuru 1996: 523).
|
|
|
zalantzan jartzenereduaren balioaedotaegokitasuna. Litekeena da, gainera,
|
herri
hizkeratikereduestandarrera dagoen jauziaberebizikoa delako, oraingozherrikoa kutsatu gaberikegotea, zubigintza zailekobisistemadesberdin izaten jarraitukobalutebezala.
|
|
|
Lasterbidc, zidor eta erdibide ugari eta lotura konplexuagokoakdira hemen gertatzen aridirenak; literatura eredueneta
|
herri
hizkerarenarteko eskualdeko hizkera edo«regiolekto> > enezaugarriak lerro lerroemanezeuskaramoldeberrietaaldakorhoriekdefinitzeaezlegoketxarkibestelekubatzuetan ikuspegidiaskopikoaaztertzen dengaraiotan:
|
|
|
Egunlagunartean entzuten dugun euskaramaizezdaezestandarra ezta
|
herri
hizkeraere, tarteko zerbait baizik: horzeharkurridabilensubestandar
|
|
|
Herrikoeuskarari dagozkion aldaera batzuen erabileraren iraupenaren edogaleraren eta bestealdaera batzuen interferentzienzurrunbilohorretan kokatu beharkodugubilakabidea.Ingurunebatzuetan
|
herri
euskarakoaldaerok txandakatzeradatozen aldaera berri horiek ezdute zertan beti euskara estandarrekoakizan, berdin berdinizandaitezke aldameneko hizkera hedatuagoedotaerabiliagobatzuetakoak; horregatik, sortzen direnhizkuntza errealitateberriak, diruditenbainokonplexuagoakdira.
|
|
|
Bigarren artikuluak jakinarazten digu lehen ur: rats bat egin dutela mendiz honaindian euskararen eta
|
herri
ohiduren zaintzeari aspaldion bermatzen diren hiru batasunek: Euskalzaleen Biltzarrak, Gure Herriak eta Eskualdunak, Darlan amiralari gutun bat bidali diote adierazteko garbiki zer nahi duten Frantziako euskaldunek:
|
|
|
Azken mende erdi honetan anitz gauza aldatu dira Iparraldeko
|
herri
ta hirietan, eskoletan eta katiximetan, bainan iduritu zaigu Eskualduna xaharra ren azken zenbakietan, alemanen denboran agertu pasarte horietarik zenbai tek merezi zutela berrirakurketa baten egitea, menturaz gaur beste itxura bat hartu duten baina beti hor dirauten arazo batzuen argitzeko. Post Scriptum:
|
|
|
Oso ezaguna dugu Bonaparte Printzea Euskal Herrian. Gure
|
herri
honetara egin zituen bidaien ondoren burutu zituen ikerketak hainbat liburu eta artikulutan argitaratu zituen, eta gure artean asko izan dira pertsonaiaz eta bere lanez hitzez eta idatziz aritu izan direnak. Esan genuke berak
|
|
|
Aukeratutako paper onean nahi zituen argitalpenak egin eta 1850.eko urtarrilaren 3an, Paristik Kent konderriko Maidstone herrira joan zen. Paper fabrika sonatuak zeuden
|
herri
honetan eta argitalpenetarako inprenta etxean jartzeko asmoa zuenez, paper egokiak aukeratzera joan zen.
|
|
|
l. Katalogoko 399 bis fitxa: a) bi orrialdeetan 200
|
herri
edo zerrendatzen ditu, lehen begirada baten aztergai ikusten dituenak. b) Beste bi orrialdeetan 16 lingua desberdin zerrendatzen ditu, bakoitzaren Famiglia, Ramo eta Gruppo bereiztuz: 31 famiglia, 63 ramo eta 217 gruppi dira zerrendatzen dituenak.
|
|
|
|
herri
hat hila dezakete
|
|
|
Inoiz, Schützek (1976) hawaierak ingelesetik hartutako herhekin ikertu duenez, jatorri herekoek ere oso emaitza ezherdinak haitituzte gertuko hartzaileetan?. Han hertakotutako maileguak gogoangarri dira, ez soilik hizkuntza horren hohe
|
herri
horren historiaren harnean suposatzen dituzten fenomeno hereziengatik, haizik eta orohat familiako kide hurhil dituen Tonga eta Fiji irletako austronesioak jato rri heretik hartu dituenetarik herezi samarrak direlako: heren fonema inhenta rioak eta distrihuzioak haduke horretan zerikusirik.7
|
|
|
Gure apaiz kazetaria bezalakoen eskuineko politikak jendeak gerlara eraman bazituen ere, non ziren Jaures eskubiak hilarazi bakezalearen jarraitzaile zirelakoak? Nolanahi ere Gerla Nagusia delako madarikatu horren basakeriek mundua eta Euskal Herria odolustu zuten eta gure kazetaria higatu, buruz ere, kazetako lanaz gain herriz
|
herri
gobernuaren izenean urre eske predikatzen eta kolpatuei eta soldadoen familiei etengabe bihotz ematen ari izan baitzen.
|
|
|
Hi hahiz, ni ere ha: horra non den
|
herri
guzia sutan (E 282,). Metafora hariak ere ugari darahiltza, irakurleen huru hihotzak argitzeko irudiak elkarrekin lotzen haititu. Erahilienetarikoak dira ondokoak:
|
|
|
(...). (Bukaeran) Berritan hemen aipu ginuen Donapaleotik auzo
|
herri
batean gauaz merkatu tik etxerat zoazilarik bi gizon, batek bertzeain kokotseko larrua eta ezpain puska ausikian ereman zazkola. Handi da tribunalak ez baitu ezarri legea:
|
|
2019
|
|
|
J. Carok Bilboko euskaltzainburuari ere 1938ko udan idatzi zion, euskal hiztegiaren eta
|
herri
literatura bildumaren ale bana erosi nahi zizkiolako.297 R. M. Azkuek adeitsuki erantzun zion, Pío osabak, iraganeko haserreak baztertuta, berari buruz hitz egin ziola IdeE ren Salamancako ekitaldian.
|
|
|
Akademia mailan, berriz, E. Orsek grina berezia erakutsi zuen Hispanoamerikako filofrankistak kooptatzeko, RAE berregiteko asmoarekin. Hezkuntza Nazionaleko ministroaren kultura inperialismoak toki gutxi utzi zien gaztelania ez beste
|
herri
hizkuntzei:
|
|
|
G. Lacombe ez bezala, H. Gavel eskuindar kolpisten alde agertzeak lagundu zuen, noski: " le triomphe de la cause de la justice —et du bon sens— étant, de toute façon, assuré" zioen Angelutik Donostiara 1938ko neguan idatzitako gutunean.125 Tolosako Unibertsitateko irakasleak Parisko ICOS biltzarreko eztabaiden berri eman zion, eta J. Urquijok ordainetan IdeE z hitz egin zion, baita
|
herri
hizkuntzek erakunde berrian ikergai gisa izan zezaketen lekuaz zerbait adierazi ere.126 Errezelo politikoak begien bistakoak ziren. Pirinio Behereetan isiltasun gorgarria nagusi zen bitartean, Hanburgoraino iritsi zen J. Urquijo RAEko idazkari izendatu izanaren berria.127
|
|
|
Bestalde, diktaduraren politika linguistikoaren aurkako salaketak indargabetu nahi ziren operazio kosmetiko batekin. Euskaltzaindiaren jarduera baimentzen zuen erregimenak
|
herri
hizkuntzen babesle gisa aurkeztu nahi zuen bere burua, maila publikoan eta ofizialean bestelako erabakirik hartu behar gabe. Akademiaren berpiztea baimentzeaz den bezainbatean, argi dago J. M. Areilza JCVren batzorde iraunkorreko burua izan zela sustatzaile nagusia.
|
|
|
Xarles Videgain eta Gotzon Aurrekoetxea unibertsitate irakasleak arduradun izan dituen taldeak, Euskararen
|
herri
hizkeren atlasa erraldoiaren bederatzi liburuki() argitaratu ditu orain arte, hamabi izatera iristeko helburuarekin (cf. Aurrekoetxea 1987; Videgain 1987).
|
|
|
" Por ese camino se puede llegar a extremos verdaderamente demenciales, con grave daño, por diversos conceptos, para el vascuence" (CE PV). Euskaraz hitz egin eta
|
herri
literatura idatzi behar zen, hizkuntza hil ez zedin, baina kultura jasoa, erlijioa eta zientzia, ordea, erdararen eremu esklusiboak ziren:
|
|
|
Aginte frankistaren erakundetzean gobernadore zibilek bete zuten funtsezko eginkizuna kontuan hartuta, G. Riestra aurka ez izatea berebizikoa izan zitekeen Akademiarentzat. Izan ere, FET JONSen probintzia buruzagitzatik, zentsuraz, prentsaz, propagandaz edota
|
herri
ordenaz arduratzen ziren. G. Riestrak tirabirak izan zituen BPDko presidenteekin, Estatu totalitarioaren tokiko agintari nagusi gisa betiere (Alonso Olea 2014:
|
|
|
J. Echaide zatekeenak idatzitako dosierraren arabera, agintari frankistek Espainiako banderaz bete zuten teatroa eta A. Arrueri hitzaldia gaztelaniaz ematea agindu zioten. Buruzagi" falcondista" k, ordea, euskaraz hitz egin zuen,
|
herri
hizkuntza legez babestearen eta euskal unibertsitatearen alde, eta entzuleek asko txalotu zuten, poliziaren atsekaberako.776 Dena dela, J. Echaidek Gipuzkoako buruzagi tradizionalistarekiko erakusten zuen begikotasuna ez zuen, seguru asko, EAJ PNVko zuzendaritzak onesten. EBBko kideek mesfidantzaz ikusten zituzten euskaltzainburuordearen semearen" arinkeriak", baita horrek Gasteizen hilabete eta erdi preso eman ondoren ere.777
|
|
|
Berhain,
|
herri
baten hizkuntza maitatzen eztenetan edo bere erabiltzea gutitzen den guztietan’ hunela egiten duen herriak’ bere persuntarzunaren konszientza galtzen ari dela erran dezakegu. Hizkuntza’ sentimendu nazionalearen thermometera da.
|
|
|
Ikuspegi horren ildotik, Europako hizkuntza gutxituen eskubideen alde elizgizon katolikoek argitaratutako testuak biltzen saiatu zen erantzun hitzaldian. Alemaniako Theodor Grentrup en() Religion und Muttersprache (1932) liburuan oinarrituta, tokian tokiko
|
herri
hizkuntzak erabiltzeko Eliza katolikoaren betebeharra aldarrikatu zuen. Era berean, alemanaren inposizioaren aurrean polonieraren alde agertutako elizgizonak aipatu zituen:
|
|
|
[I] azarritakoaren ostikatu eskubidea, ala iazarrten duenaren bortxaren eskubidea, indarrtsuenaren legea othe? Zergatik ezta orain euskaraz predikatzen orain hogei urthe duela predikatzen zen
|
herri
guztietan? 802 Nola dago Elizaren zuzentarzuna hizkuntzazko muga herrietan, eta euskaldunik askoren minoriak dagozen lekhuetan, adibidez: Gorlitzen, Plentzian, Sopelanan, Berangon, Algortan, Derion, Sondikan, Erandion, Zaratamon, Basaurin eta a.?
|
|
|
Ongi da euskaldunetan bizi diren erdaldunentzat, erdaraz predikatzea, bainan zergatik eztitute erdaldunen artean bizi diren euskaldunak eskubide berdinak? Baldin euskaldun
|
herri
hutsetan bortz karabiñeru ba dagoz, nahiz eta hauk mezatara ioan ezik, hauiek ioan nahi luketelako hypothesisaz erdaraz predikatzen da, bainan Bilbaon bizi diren euskaldunentzat ezta euskaraz predikatzen nahiz eta hogei milaka egona gatik.803 Nondik eta zergatik iniquitate hauk?
|
|
|
802 Euzko Gogoaren zuzendariari 1952ko maiatzaren 20an bidalitako bertsioak"
|
herri
guztietan eta orduan bezala?" dio (Euskaltzaindiaren Artxiboa, Jokin Zaitegi funtsa).
|
|
|
Diktadura frankistaren politika linguistikoa, euskara legez aktiboki zapaltzea baino areago, zentsura mailako debekuekin bizitza pribatura estuki lotzea izan zen, inolako garapen kulturalik gabe. Hezkuntza Nazionaleko ministerioari zegokiokeen
|
herri
hizkuntzen eskumenaz den bezainbatean, erakutsitako arduragabekeria, euskararen erabilera publiko eta ofiziala abertzaletasun politikoarekin lotzen zuen neurrian, epe luzera hilgarria gertatu zatekeen; frankismoak, Mundu Gerraren ondorioz, bere irudia nazioartean garbitu behar izan zuen arte.
|
|
|
Baina batez ere, Aro Modernoko lapurteraren eta nazioarteko terminologiaren bidez, euskara literarioaren auzia berriro mahai gainean jarri zuen. Frankismoak beti saihestu nahi izan zuen
|
herri
hizkuntzen estandarizazioaren arazo arantzatsua, nazionalismo periferikoak indartzea zelakoan.
|
|
|
Zeruko Argia() hilabetekariaren zuzendari izateaz gain, 1920an euskaltzain izendatu zuten eta Akademiako" yagoleen" sailburu izan zen. Kargu horrek erantzukizun handia zuen, batez ere
|
herri
hizkuntzen sustapenak Espainian izan zezakeen inplikazio politikoengatik. Euskaltzaindia sortu eta berehala, A. Campión eta D. de Inza Iruñeko apezpikuarekin bildu zirenean, J. López Mendozak seminarioan euskarazko katedra sortzeko zailtasunak aipatu zituen.45 Mateo Múgica apezpikuak, ordea, artean euskararen erabilera areagotzea lortu zuen, eta Iruñeko apezpikuaren aginduz D. de Inzak prestatu zuen Kristau ikasbidea (1927).
|
|
|
Lexiko hori Mendebaldeko ondaretik mailegatzeko arauak eman zituen, ustez Bilboko Nuevo Ateneo n ere erabiltzen zirenak. Bestalde, neologismo jeltzaleak gaitzesteaz gain, J. M. Mocoroak Genio y lengua saiakera katoliko integristan egiten zuen
|
herri
literaturaren defentsa gutxietsi zuen euskararen biziraupenerako: " aun dentro de lo vasco, la standardización sería una desgracia lamentable" (Mocoroa 1935:
|
|
|
Euskararen bizitza
|
herri
mailan zegoen eta terminologia tekniko artifizialak ez zuen arazorik konpontzen. Hiztun naturalen eraginik gabe, euskara balio berezirik gabeko" esperanto" berria izan zitekeen.
|
|
|
Euskaltzain baten aginpidean idatzitako lana zenez, L. Villasanteren hizkuntza proposamenek izan zezaketen onarpen ofizialarekiko errezeloak nabarmenak ziren. P. Lafitte euskaltzainak berak Eusko Jakintzan idazlana kritikatu zuen,
|
herri
literaturaren bidetik. Purismoaren aurkako jarrera txalotu arren, F. Krutwigekiko menpekotasuna eta kulturaren ikusmolde faltsua barregarri utzi zituen (Villasante 1951c; Lafitte 1951; Omaetxebarria 2016:
|
|
|
Horretarako, F. Krutwigek hitz arrotzak transkribatzeko zenbait lege proposatu zituen. Nolanahi den, kultura hitzok ez ziren
|
herri
xeheak erabiltzeko, baizik eta F. Krutwigek beti xede zituen goi klaseak kulturgintzan euskaraz jardun zitezen.
|
|
|
Uztaritzeko seminarioan ematen zituen euskara eskolez ere galdetu zion A. Irigarayk. Izan ere, Frantziako Parlamentuan
|
herri
hizkuntzen hezkuntzarako estatutu berria eztabaidatzen ari ziren, 1951ko urtarrilean" Loi Deixonne" bilakatu zena. P. Lafittek berak Le Courrier de Bayonne egunkarian azaldu zuenez, J. Errecart" Mouvement républicain populaire" (MRP) alderdi kristau demokratako diputatuak parte hartze garrantzitsua izan zuen eztabaidan, nahiz eta zentralismo jakobinoak proiektu erregionalista ahuldu egin zuen (Oficina Prensa Euzkadi). 508 Besteak beste, lege proiektuaren aurka agertu ziren Académie Française bera edota A. Dauzat bezalako linguistak.
|
|
|
J. Gorostiagaren ikerketa filologikorako gaitasuna gorabehera, Akademiari dagokionez, gerra zibilaren ondorioz galdutako" yagoleen" saila berreskuratzeaz jardun zuen idazkariak. Bilbon ez ezik, Bizkaiko
|
herri
guztietan ere euskarak zeraman atzerakada nabarmenak kezkatzen zuen. Bide horretatik jarraituta, hizkuntzarik gabeko Akademia bihurtzeko arriskuan zegoen Euskaltzaindia:
|
|
|
Donostian 1947ko martxoko batzarrean, I. M. Echaideren ekimenez, aurrezki kutxei diru laguntzak eskatzea erabaki zuen Akademiak. Berariaz prestatutako idazki luzean, euskararen espainiartasuna, Alfonso XIII.aren
|
herri
hizkuntzaren aldeko hitzak, R. M. Azkue eta J. Urquijoren RAEko izendapen primorriveristak, edota euskal erakundearen izaera zientifiko eta apolitikoa argi utzi zituen euskaltzainburuak.
|
|
|
447 J. Artechek Bilboko egunkari jeltzaleko" ¿ Quiénes son los mayores enemigos del euzkera?" artikuluan adierazi zuenez, Kardaberaz taldea 1936ko udaberrian Bizkai Gipuzkoetako
|
herri
euskaldun batzuetan (Azpeitia, Amasa Villabona, Ea, Arrieta) inkestak egiten hasi zen, euskararen egoera aztertzeko. Gazteek eta bereziki emakumeek gaztelaniarako joera omen zuten, batez ere eskola erlijiosoaren ondorioz (Euzkadi).
|
|
|
Bestalde, Akademiaren batzarrean J. Gorostiaga Bizkaiko
|
herri
literatura zaharraz aritu zen, gero Épica y lírica vizcaína antigua (1952b) bilakatu zen azterketa. J. Gorostiagak, halaber, euskal gramatika historiko konparatiboa aipatu zuen.
|
|
|
CE PVk azalean jaso zuen istripuaren berri. Bilboko prentsan
|
herri
harpidetza iragarri zen Firestone fabrikako langile zen" samariar ona" ren alde. G. Riestra gobernadore zibilak ere ekonomikoki saritu zuen.
|
|
|
1951ko irailaren 20ko Eskualzaleen Biltzarrean meza eman eta J. Hiriart Urruty elizgizonaren nahiz J. Etchepare medikuaren idazle dohainak goraipatu zituen Hendaian. Hil ondoren,
|
herri
harpidetza abiatu zen Milafrangako jaioterrian, Ph. Veyrinek diseinatutako mausoleo bat egiteko, eta P. Lafittek haren idazlanen hautaketa hasi zuen.
|
|
|
Aintzina taldeko gazteek txalotu egin zuten erabakia, baina Mundu Gerraren norabideak ezerezean utzi zuen. 1951ko legearen arabera,
|
herri
hizkuntzen irakaskuntza hautazkoa zen, astean ordubete edo bikoa, eta frantsesa hobeto ikastera bideratuta, bereziki lehen hezkuntzan. Dena dela, euskararen irakaskuntza bigarren hezkuntzara eta unibertsitate mailako irakasle eskoletara iritsi zela kontuan hartuta, diktadura frankistan ez bezalako aukerak sortu zituen (Lafitte 1947:
|
|
|
Horra egia. Sabintiarrek ez dukete guk baino indar gehiago aldamen hoietan, ikastetcheak eskutan ez dituzteno Eskual
|
herri
guzian.427
|
|
|
Euskara literarioa hedatuko zukeen eskolarik ezean, frantziskotar aldizkariek egiten zuten euskalkien erabilera begi onez zekusan, baina soilik
|
herri
xeheari zuzenduta zegoen heinean. Horregatik, gaitzetsi egiten zuen erbesteko kultura aldizkarien jokabidea, lapurtera klasikoa erabiltzen ez zutelako.
|
|
|
Euskarari buruz lau jarrera nagusi zerrendatzen zituen. Batzuk gorroto zuten
|
herri
hizkuntza. Bigarrenek eus1027 BFAH EC/ ABA EUS:
|
|
|
1030 J. M. Areilza RSVAPeko buruak ere, F. Krutwigen futurismo elitistarekiko ez oso urruti, euskararen azterketa zientifikoa abertzaletasunaren eskuetatik kentzeko asmoa agertu zuen Zumárraga urtekariaren bigarren zenbakian (Areilza1953). kara soilik ikergai zientifikotzat jotzen zuten, baina, M. Unamunok bezala, etsaien argudio politikoak arduragabeki indartzen zituzten. Hirugarrenak, hain zuzen,
|
herri
hizkuntzaren alde neurri utopiko eta inozoak nahi zituzten abertzaleak ziren. Laugarren jarrera hiztunen gehiengoarena ei zen.
|
|
|
Nolanahi den, onartzen joan dugu egungo euskal kulturaren tradizioaren zati garrantzitsu batek, euskarazkoak barne, funtsean ez duela bere gertuko jatorria XX. mendearen lehen hereneko autonomismoan, ez abertzaletasun errepublikanoan, ezta erbesteko nahiz barnealdeko antifrankismoan ere, baizik eta pertsona eta erakunde eskuindar nahiz frankistetan. Diktadurak errepublikanismoa eta abertzaletasun politikoa ez ezik, euskal kultura bera ere (kontzertu ekonomikotik hasi eta
|
herri
hizkuntzaraino) suntsitzeko asmoa agertu zuenean, euskal eskuin garailearen eta elizgizonen zati bat, karlismora mugatzen ez zena, desegite hori oztopatzen saiatu zen, bereziki euskararen arloan Gerra Hotzeko abertzaletasun posibilistarekin bat eginda. Beti areagotu litzatekeen euskal kulturaren pluraltasun historiko horri egiten dio erreferentzia behinola L. Michelenak erabili zuen esaldi biblikoak:
|
|
2021
|
|
|
Josu Amezagak funtsezko garrantzia ematen dio posizioari kultura popularra4 definitzerakoan: "
|
herri
kultura zer den definitzeko, egokiagotzat jotzen dugu kultura batek —edota kultur adierazpide batek— gizartean duen lekuari so egitea," forma" ri —hots," ahozko" edo" idatzizko" izateari— zein" kalitate" ari begiratzea baino. Horregatik," herri kultura/ kultura hegemonikoa" binomioari baliagarriagoa deritzogu," herrikoia/ landua" bikoteari baino" (1994:
|
|
|
" herri kultura zer den definitzeko, egokiagotzat jotzen dugu kultura batek —edota kultur adierazpide batek— gizartean duen lekuari so egitea," forma" ri —hots," ahozko" edo" idatzizko" izateari— zein" kalitate" ari begiratzea baino. Horregatik,"
|
herri
kultura/ kultura hegemonikoa" binomioari baliagarriagoa deritzogu," herrikoia/ landua" bikoteari baino" (1994: 20).
|
|
|
Botere politiko ekonomikoarekin osagarritasun eta elkarrelikatze harreman bat duen lidergo moral eta intelektualari deritzo hegemonia, eta bertatik jariatzen den diskurtsoak, diskurtso hegemonikoak, 4 Definizioa osatzerakoan ‘herri kultura’ terminoa erabiltzen badu ere, gerora ‘kultura popularra’ hobesten du: " Arazo bi hauek —hots, herria eta kultura gizarteko gainontzeko gatazketatik at baleude bezala ulertzeak dakartzan arazoak— gainditu asmotan, nolabait
|
herri
kulturari buruzko hausnarketan" klase dimentsioa" sartu beharra ezinbesteko bihurtzen zaigu(...)" kultura popularraz" mintzatzean, horixe lortu nahi izan dugu, alegia, gizarteko gatazkak kulturan eta kulturaren bitartez nola birsortzen eta garatzen diren ikustaraztea" (id: 250). zabaltzen duen errealitatearen errepresentazioaren katexiak hegemonikoak ez diren taldeen ulerkerak (eta ondorioz, euren kontzientzia) erabat baldintzatzen duela azpimarratzen du.
|
|
|
komunikabideak, kultur politika, kulturaren industria, e.a.; azken funtsean, botere politikoaren eta ekonomikoaren eskura dauden baliabideak. Bestetik, estatu nazioaren eraikuntzak eta kapitalismoaren bilakaerak ezarritako boteretik baztertuak izan diren eta oraindik ere baztertuak diren
|
herri
sektore batzuen kultura da euskal kultura (1994: 190).
|
|
|
Alegia, eta oso labur azaltzearren, marxismoaren eta zenbait antropologoren lanen eraginez" biraketa kulturala" deritzona eman zuen 60ko hamarralditik aurrera historialari belaunaldi berri batek. Historiografia ofiziala ordura arte pertsonaia ilustreez eta kultura jasoaz bakarrik arduratu zen; belaunaldi berriak, ordea,
|
herri
xeheari erreparatu nahi zion (hortik sortzen dira kultura popularrari buruzko lehen azterketak eta baita herriaren bizimoduaz arduratzen diren" behetik gorako" ikerketak) eta horretarako tresna egokia eskaini zion historia serialak. Honela," irakurketaren historia"," heriotzarekiko jarrera popularren historia" eta gisako beste hainbat egiteko baliatu izan da10.
|
|
|
Kazetaria, eragilea eta aditua. Kazetari gisa hurbildu zen bertso mundura Euskadi Irratian Sorgin afaria programan bertsoari tartea eginez eta Fernando Amezketarra
|
herri
arteko lehiaketa antolatuz. ETBko Hitzetik hortzera bertso programaren sortzailea, lehen aurkezlea eta, ondoren, zuzendaria izan zen.
|
|
|
Iparraldean, Urruña() eta Sara() izan ziren egoitza nagusi muga zeharkatu bitartean, baina gerora beste
|
herri
batzuetara ere mugitu zen Abbadie: Azkaine (1887), Kanbo (1888), Doneztebe (1889), Maule (1890), Donibane Lohizune (1892) eta abar.
|
|
|
Itzuli zenean bere lurrak berreskuratu nahi izan zituen, baina berriro ere bide aldrebesetatik nonbait, dokumentu publikoak faltsutzeagatik beste epaiketa bat eta bi urteko beste espetxealdi bat() izan baitzituen. Espetxetik irten zenean, familia guztiak bizkarra eman zion eta eskale gisa bizi izan zen, herriz
|
herri
abestuz, tartean epaiketa gehiago pairatuz, hiltzera bere jaiotetxera itzuli zen arte.
|
|
|
[...] Monzon, Irazusta, Pikabea, Irujo eta Lasarte hautagaien edo Hernandorena bezalako hizlarien ondoan bertsolariak ikusteak esanahi berezia zeukan: jeltzaletasun ofizialak bertsolaritzari egundoko garrantzi sinbolikoa ematen zion jada, eta berebiziko
|
herri
erakarmena aitortzen zion. (2008:
|
|
|
Eta Xahok Aitorren kondairan azpimarra jarri zuenetik ikur gisa sekulako indarra hartu zuela gaineratzen du. Herderrek esana zuen arima nazionalaren ispilua
|
herri
literatura zela, eta bertsolariarengan topatuko da, bada, ispilu hori Lehen Euskal Pizkundean:
|
|
|
610). Abbadiek bertsolariak frontoian eta
|
herri
kirolen ondoan jartzen bazituen, hortik aurrera urtero egingo da bertso saio hori Donostiako Antzoki Zaharrean: " Le 26 septembre 1880 au Théâtre principal à l’occasion des jeux floraux institués désormais en tradition annuelle" (id:
|
|
|
Ez da, bada, bertsolariena Lehen Modernitatean eragiletza sofistikatuago batek herriko plazatik eraikin itxi batera eramango den kultura popularraren adierazpen bakarra. Bestalde, esan bezala, nazio estatuek, eta ertzeko kultur komunitateek, kultura popularra
|
herri
kultura gisa garatzeari ekingo diote, eta kultura jasoarekiko hibridazioa bizkortuko du horrek Europa osoan.
|
|
|
Alkate izateko ere baldintza bera ezarriko da (Gipuzkoan, adibidez, 1571tik aurrera). Eta XVIII. mendearen bigarren erditik aurrera mediku, auzitegi eta abarrek
|
herri
euskaldunetan ematen duten zerbitzua euskaraz emateari utziko diote.
|
|
|
30). Izatez, sektore kultuek Bilbon eta Donostian elizetan abesteko inprimatutako gabon kantekin XVIII. mendean abiarazitako praktika bat izan zela dio,
|
herri
xeheak berehala bere egin, azoketan salerosi eta gaitegi zabala eman ziona. Honela, garaiko kirol apustuei buruzko bertsopaperak topatu ahal izan dira, erlijiosoak, ardoari edo gerrari jarriak eta abar.
|
|
|
Izenburutzat" Gipuzkoako biztanle prestuen doai, griña, izaera, eta eginbideak" daraman kapituluan, 1824ko planteamenduak finduta dakartza. Berrikuntza nagusia hitzaurrean ekarriko du,
|
herri
kulturaren ikerketaren balioaren aldarriarekin:
|
|
|
Horrela, lehen euskal folklorista izan zela aitortzen zaio (Aranburu et al., 1993; San Martin, 1967 eta 1981; Madariaga, 2008). " Garibai eta Oihenartek lehenago bildu zituzten zenbait
|
herri
kanta, Larramendiren Coreografía eta Mogelen Peru Abarkak ohitura eta bizibideak, baina horietan oraindik ez zen nabari erromantikoen kultur berritze mugimendua[...]" zehazten du San Martinek (1981: 5).
|
|
|
Bere azken liburuan hainbatetan errepikatzen du, ideia nagusi gisa,
|
herri
xehearen agerpen kulturalak lagundu egin behar direla, ez debekatu, horrek herria zoriontsuago eta ondorioz gobernaerrazago egingo bailuke: "[...] juez onari dagokio erria estalpetzea alako jostaldietan:
|
|
|
429). Plazarik plaza
|
herri
xehearen begirunea bilduz joan zen, eta ehunka bertso, ateraldi eta pasadizo utzi zituen memoria kolektiboan.
|
|
|
1936ko txapelketarekin hasiko da medioetan mito hori bidea egiten. Aguretuta iritsi zen, ordea, txapelketa horretara,
|
herri
xehearengan arrasto sakona utzi zuen ibilbide luze bat eginda, eta ahalegin bat egin da prentsan txapelketa aurretik arrastorik utzi zuen argitzeko.
|
|
|
Euskarazko poesia
|
herri
kontzientziaren pizgarri gisa ulertzen zen, eta proiektuaren ginga gisa Orixek Euskaldunak poemaren idazketari ekin zion euskal alegoria nazionala eratu nahian. Aitzolen aginduz ari zen Orixe (Otaegi, 1993:
|
|
|
141) eta bilduma garrantzitsua osatu zuen: " Aitzolek
|
herri
poesia edo kantu eta bertso zaharren bilketa lana beharrezkotzat jo ez ezik biziki maite zuen" (Altzibar, 1996: 479).
|
|
|
Itxieraren berri emanaz El Díak urriaren 31n argitaratutako" ¡ Han muerto las emisiones euskéricas!" artikuluak, esaterako, errepaso orokor eta joria eskaintzen du. Honela, emanaldietan parte hartutako
|
herri
ezberdinetako batzokiak aipatzen ditu, Hernaniko eta Pasaiako ‘Schola Cantorum’ ak, Donostiako poxpolinak, antzerki munduko Beorlegi eta Egileor, Donostiako Orfeoiko bakarlariak, Eusko Abesbatzako partaideak, Donostia edo Errenteriako txistulariak... Eta bertsolariei ere egiten die aipamena:
|
|
|
Eta Zubimendik berak azpimarratzen du bertsolariei bere irratsaioetan eskaini nahi izan zitzaien tokia: " Bertsoak,
|
herri
mamiko bertsoak ere, bazuen leku, eta ez laburrena: gure harriak hain maite dituen kopla zaharrak, sarritan entzuleen belarri ertzean; baina eguneko bertsolaria ez zegoen ahazteko.
|
|
|
62 Erdi Aroan eta Lehen Modernitatearen hasieran historiaren ulerkera erlijioso bat zen nagusi eta genealogia biblikoekin finkatzen zen
|
herri
bakoitzak izan zezakeen legitimotasuna. Horrela, Espainian XV. eta XVI. mendeetan zabaldu zen kondairak kontatzen zuenez Tubal, Armeniatik etorritako Noeren iloba, izan zen Iberiar penintsulako lehen biztanlea:
|
|
|
Zalbidek azaltzen du foruen galerarekin, industrializazio prozesuarekin eta erdal immigrazio masiboekin euskal mundu aurremodernoaren galera atzeraezin bihurtu zela belaunaldi horretako gehiengo batentzat, eta biziraupenerako egokitzapena hobetsi zuela estrategia gisa: "[...] euskal gizartea bere lehengo izate hartara berriro eramaterik ez zegoenez, Euskal Herriak
|
herri
gisa bizirik jarraitzea nahi bazen aro berriari ongi egokituko litzaizkiokeen oinarri eta lokarri etnokultural eguneratuak asmatu eta ezarri beharrak zeudekeen" (1988: 397).
|
|
|
Tylorrek kultura ezberdinak gizateriaren garapenaren etapa ezberdinen adierazle gisa irudikatuko lituzke eta logika eboluzionista batetik, zibilizazio garapenaren izenean, herrialde gutxiagotuen desnazionalizazioa zilegituko litzateke. Tylorrek (1871ko ‘Primitive Culture’ izan zen lanik entzutetsuena) antropologiara Ilustrazioaren planteamenduak ekarri zituen bezala, Boas (1920ko ‘The Methods of Ethnology’ lanarekin lortu zuen bere sona) Herderren erromantizismoan oinarritu zen, kultura gizateriaren zibilizazio prozesu orokorraren une baten adierazlea baino
|
herri
bakoitzaren adierazle propio gisa definituz: " Euskal antropologiaren zatirik handiena, lerro honetatik hurbilago legoke, lehenengotik baino" (1994:
|
|
|
440). 1912an, lau aldundiek antolatutako
|
herri
kanten bilketarako lehiaketan irabazle izan ondoren bere lana osatzeko eman zitzaion bultzada berri hau, eta 1922tik 1925era bitartean hamaika liburukitan argitaratu zuen Cancionero Popular Vasco erraldoia izan zen azken emaitza. Kantutegian, bertsoak ere bazuen bere tokia, noski.
|
|
|
Lapurtarrak eskaintzen duen adibideak jasotzen ez duen beste alderdi batean ere nabari daiteke bertsolaritzak jende jantziaren begietara egin zuen jauzi kualitatiboa. Abbadierekin programa zabalago baten baitako elementu gisa, pilota edo
|
herri
kirolen osagarri gisa eskaintzen zen. Aldiz, Hegoaldeko Lore Jokoetako kroniketan ikus daitekeenez, ikuskizun autonomo gisa eskainiko da geroz eta gehiago:
|
|
|
Patrizio Orkaiztegi Oiparena103, Baleriano Mokoroa, Enrike Elizetxea, Errazkin, Jose Ramon Jauregi, Aokozel... Hainbat hamarkadatan
|
herri
xehearen gogoan gorde zenak garaiko kultur gizonen interes bizia piztu zuen. Garaiko euskal olerkaririk ezagunenak, Felipe Arrese Beitiak, edo Pedro Mari Otaño bezalako puntako bertsolari batek ere idatzi zuten amezketarraren inguruan104 Eta, 1901ean, Pablo Gorosabelen Noticia de las Cosas Memorables de Guipúzcoan Iztuetak Villabonako desafioaz esandakoak osatuz, Fernandoren izen osoa argitu zen:
|
|
|
Azaleratzen ari zen estatu absolutistak ez zeukan boterea esku zaharkitu eta nekatuetatik hartzeko erronka, integrazio sozialaren zama bere gain hartuko zuen botere sozial erabat berria sortzeko premia baizik. Zeregin horrek
|
herri
tradizio, herri kultura eta ohiko erakundeetan oinarritutako gizarte birsorkuntzarako mekanismoak desagerraraztea eskatzen zuen. Horregatik, prozesuak ‘gurutzada kultural’aren itxura hartu zuen (Larrinaga, 2017a, 26)
|
|
|
Azaleratzen ari zen estatu absolutistak ez zeukan boterea esku zaharkitu eta nekatuetatik hartzeko erronka, integrazio sozialaren zama bere gain hartuko zuen botere sozial erabat berria sortzeko premia baizik. Zeregin horrek herri tradizio,
|
herri
kultura eta ohiko erakundeetan oinarritutako gizarte birsorkuntzarako mekanismoak desagerraraztea eskatzen zuen. Horregatik, prozesuak ‘gurutzada kultural’aren itxura hartu zuen (Larrinaga, 2017a, 26)
|
|
|
Latinak, Elizaren boterearen ikur zen hizkuntzak, hizkuntza jaso gisa izandako hegemoniaren galerak erakusten du nazio estatuak buruturiko ordezkapen kulturalaren arrasto garbi bat. Inprentak XV. mendearen bigarren erditik aurrera ordura arte kasik latinaren monopolioa zen zabalkunde idatziaren atea ireki zien
|
herri
hizkuntzei: XVI.aren hasierarako, Erreforma Protestantearen eskutik, testu eta liturgia erlijiosoetarako sarbidea izan zuten; mendearen erdialderako auzitegietan sartu ziren, eta XVII.aren hasierarako administrazioan; mende honen bigarren erditik aurrera, goi hezkuntzan latinak zuen nagusitasuna ahitu zen, eta jarraian diplomaziako hizkuntza izateari utzi zion (Burke, 2006a; Madariaga, 2008).
|
|
|
Prozesu beraren ifrentzu gisa,
|
herri
hizkuntza horiek erreformatzeko ahaleginak abiarazi ziren. Latina ordezkatuko bazuen, norbere hizkuntza jaso beharra zegoela ikusi zuten eliteek, kultura popularrarekiko bestekotze prozesu orokorraren baitan euren manerekin, dantzekin edota literaturarekin egin bezala, arrazoimenean oinarrituriko arauketa bultzatuz:
|