|
2013
|
|
|
Bada, Roelkeren arabera ez da komenigarria alderdi bakoitzaren teoriei kasu gehiegi egitea, propaganda baitzen funtsean. Baina jende askok sinesten zuen propaganda, Joanak
|
berak
, adibidez. Hortik, agian, bere mendeko lurraldeetan ezarri nahi izan zuen politika antikatoliko nabarmena, matxinada orokor bat eragin zuena (oso arrakastatsua euskaldunen artean).
|
|
|
1977an argitaratu zen Joan Mari Torrealdayren Euskal Idazleak Gaur (Oñati), erakusleiho bikaina gerra osteko urteetan euskarak emandakoaz jabetzeko. Urtemuga horretatik 1995 arteko ekoizpenaren berri, aldiz, Euskal Kultura Gaurizeneko bigarren liburu batean eman zuen Torrealdai
|
berak
ia hogei urte geroago, zer esanik ez, oraindik uzta joriagoa ageri dela orrialde haietan.
|
|
|
bakotxak
|
berak
eukan
|
|
|
Baetorren agur baltza esateko ordua. Alabaina, gogoan daukat
|
berak
txantxetan esaten ebana: –Lekeitioko atso agureek ez dabe sekula nire leihopetik pasatu nahi izaten?.
|
|
|
Jarraitzen du esaten A. Zavalak Arrue ez zela liburu zentsorea, hots, euskal liburuei buruzko txostena egiten zuena, baina hark aldeko gutuna eginez gero, agintariek aintzat hartzen zutela. Eta gainera, eta hor dago aitorpen adierazgarri salagarriena, zentsurari ondo pentsatzen jarrita ez zitzaiola tranpa egiten; izan ere, A. Arrue konpromisoan ez jartzeko autoreak
|
berak
ondo neurtu behar zuen zer jarri, eta hartara, beraz,, era ortan egilleak berak egiten du bere liburuen zensura?.
|
|
|
Jarraitzen du esaten A. Zavalak Arrue ez zela liburu zentsorea, hots, euskal liburuei buruzko txostena egiten zuena, baina hark aldeko gutuna eginez gero, agintariek aintzat hartzen zutela. Eta gainera, eta hor dago aitorpen adierazgarri salagarriena, zentsurari ondo pentsatzen jarrita ez zitzaiola tranpa egiten; izan ere, A. Arrue konpromisoan ez jartzeko autoreak berak ondo neurtu behar zuen zer jarri, eta hartara, beraz,, era ortan egilleak
|
berak
egiten du bere liburuen zensura?.
|
|
|
Erregimenak, besteak beste, A. Arrueren bitartez lortzen zuen euskal idazleak
|
berak
bilakatzea beren buruen zentsuratzaile; hartara ez zegoen zentsuratzaileei dirua ordaindu beharrik eta eragin bera lortzen zen, zentsuratzailerik gabe zentsura ezartzea. Zer hoberik erregimenarentzat!, noren bitartez eta A. Arrueren arartekotasunaz.
|
|
|
hauen izenik. Delegazioko txostenak, euskal liburuei buruzkoak ere, delegatuak
|
berak
sinatzen ditu beti, nahiz eta ez jakin euskaraz.
|
|
|
–Jakingo dezue agian Arrue' tar Antonio eta Lojendio' tar Joxe Mari, euskalzain egin dituztela. Orrela esaten dit Amillaitz' ek [Nemesio Etxaniz] ta
|
berak
dionez bestaldekoak izan arren euskeltzale benetakoak omen dira. Ba dakizue Arrue au Asteasu' ko legegizon bat dala eta karlisten arten buru ibili izandu dana.
|
|
|
Mari Gorri, izenak
|
berak
dioen modura, zahar transgresorea izango dugu, eleberriaren ikuspegi semantikoa edota esanahia, eta Mari Txuri, berriz, paper zurian idazteko eta kontatzeko tresna. Eleberriari suspensea emateko, absentziaz baliatzen den hirugarren protagonistaren jokoa eskaintzen digu Urretabizkaiak:
|
|
|
Zergatik panpox eko ama euskal literaturako lehen protagonista femenino modernoa da, bera da kontalaria,
|
berak
erabiltzen du ikuspuntua eta pentsamenduen jarioa, stream consciousnessteknikaren bidez. Paradigma aktantzialean subjektu nagusia da, eta 70eko hamarkadan emakumezkoaren askapen mugimenduarekin lotuta zeuden hainbat gai ditu objektutzat: bikote harremanak, amatasuna, emakumezkoen gorputza, emakumezkoen ahotsa, antisorgailuak, egunerokotasunaren zama?
|
|
|
Hiriak balore sistema horretako osagairen baten urraketa balekar, kontalariak ezarritako zigorra bete du urratzaileak. T. Agirreren Uztaroko Malentxo ereduzko portaeratik urrutiratu zen hirian eta moja sartuaz ordainduko du arau urraketa; Iratxeten Marixanek gosea pairatuz eta iraganean ezkontzeko hitza emana zion eta
|
berak
baztertu zuen gizonari jatekoa eskatuz, premia gorrian dagoelako; Loli Menak bere buruaz beste eginaz.
|
|
|
baino gehiagorik galdu zuen, galbidea ere erakutsi baitzion hiriak. Manu Araibarrek haurra berea gabe, beste norbaitena zela gaineratu zionean, Lolik
|
berak
aitortzen du:
|
|
|
Etxeparek taxutzen duen emakumea ohoreak eta famak arduratzen duen bitartean, besterik du arreta-gune gizakumeak. Gizonezkoa den maitaleak eginiko eskariei (dela pota, dela
|
berak
nahi duena egitea...) emakumeak ezetza emateko dituen arrazoietan, bata erlijiosoa da. Jainkoaren gogoko ez izatea?; bestea, berriz, soziala: jakingo balitz, berak eta bere etxekoek fama eta ohorea galduko lituzketela.
|
|
|
Gizonezkoa den maitaleak eginiko eskariei (dela pota, dela berak nahi duena egitea...) emakumeak ezetza emateko dituen arrazoietan, bata erlijiosoa da. Jainkoaren gogoko ez izatea?; bestea, berriz, soziala: jakingo balitz,
|
berak
eta bere etxekoek fama eta ohorea galduko lituzketela. Bestelakoa da haragizko maitasuna eskatzen jardun duen gizonezkoak, jokabide hori bertan behera uztea erabakitzen duenean azaldutako arrazoietako bat.
|
|
|
Erkiagak irudikatutako Loli Menak Etxeparek bere zerrendara eraman ez zuen, opari? bat gehitzen du; izan ere, emaileak
|
berak
aitortutakoaren arabera, Araibar zalduna berrerosteko eskaini zuen bere bizitza.
|
|
|
Literaturan, erabilitako gaia baino gaia erabiltzeko modua erabakigarriago dela onartuz, gaiak
|
berak
ere izan dezake garrantzirik: pedofilia harreman baten kasuan kolpe handiagoa jasango du decorum ak andrezale baten harremanen kasuan baino.
|
|
|
Ogibideak udatiar bihurtzeko aukera ere ematen dio. Uda igarotzeko lekura luzatzen da giro hiritarra, hizkuntza desberdinetako udatiarren elkargune izateak
|
berak
erakusten duenez.
|
|
|
Egileak
|
berak
aitortua. Ik. aipatutako gutuna, 1959ko otsailaren 1eko datarekin Txomin Peilleni igorritakoa.
|
|
|
C multzoko unitateak esapide egituratik kanpo geratzen dira, etaC multzo horretan sartzen ditu, hain zuzen, dena delaantolatzailea eta haren parekoak. Egileak
|
berak
dioen bezala:. Multzo honetan biltzen diren antolatzaileak, heterogeneo samarrak dira, kontzesiozko, birformulazio eta aurkaritzakoen bide gurutze horretakoak hain zuzen. DENA DEN (DELA) rekin dudak izan ditugu:
|
|
|
Larringanek birformulatzaile parafrastikoak eta ez parafrastikoak bereizten ditu, eta
|
berak
zerrendan sartzen ez dituen arren, aitortu egiten du beste hizkuntzatan (Roulet, 1987; Murat & Cartier Bresson, 1987) birformulazioaren barruan sartzen dituztela EGLU IIIn aurkaritzakoen artean sartzen diren horrelako lokailuak: nolanahi ere, edozein modutan, zernahi gisaz, guztiarekin ere, edozelan ere, eta abar.
|
|
|
Lan honetan, birformulazioa diskurtso fenomenotzat hartzen denez, eta bere erabilerak enuntziazio ikuspuntuaren aldaketa dakarrela (Roulet, 1987, 111) onartzen denez, ahal den neurrian, Larringanek erabiltzen dituen urratsei jarraiki egingo dugu azterketa, batez ere balio diskurtsiboan indarra jarrita, eta erakutsiko dugu aztergai ditugun birformulatzaile urruntzaileok ezaugarri eta zeregin nagusi batzuk baldin badituzte ere, diskurtsoaren ikuspegitik balio anitz har ditzaketela. Horretaz gain, Garcések (2008) aipatzen dituen zeregin ezberdinak ere kontuan hartuko dira, bereziki, aztertzen ari garen elementuen kasuan
|
berak
aipatzen dituen erabilerak gauzatzen diren ala ez ikusteko. Aztertzen ari garen birformulatzaile urruntzaileak sail jakin batean kokatu behar diren ikusten lagunduko digu horrek.
|
|
|
Testu zati horretan idazleak gertakari batzuk komentatu ondoren, birformulazioarekin gertakari horiei buruz
|
berak
duen ikuspegia ekartzen du testura, iruzkina egiten du eta zalantzan jartzen ditu gertakari horiek nola gauzatuko diren.
|
|
|
Hiztunak
|
berak
jar dezake abian (Garcés, 2008: 69; Garcés, 2009:
|
|
|
Baina, areago, egiaztatzen dute aztertutako diskurtso markatzaileek berez dutela funtzio komunikatibo estrategikoa; hau da, hartzaileari diskurtsotik inferentziak ateratzen laguntzeko gida edo jarraibide moduko batzuk eskaintzeko funtzio diskurtsibo berezkoa dutela, eta funtzio hori hertsiki lotuta datorrela testu generoaren nolakotasunarekin eta zeregin komunikatiboarekin. Beraz, aurkeztu ditugun datu estatistikoak zein adibideen analisi kualitatiboak ikuspegi horretatik hartu behar dira; alegia, testuen inguramendu diskurtsiboari atxikita aztertu eta interpretatu behar dira; izan ere, lan honen euskarri teorikoak azaldu direnean agertu denez, inguramendu diskurtsibo horretan aztertzekoak dira markatzaile diskurtsiboak
|
berak
hizkuntza kategoria gisa ere.
|
|
|
Hortik aurrera, ostera, dena joan zen guztiz ondo,, arima bikiak? ginela esaten zuen
|
berak
.
|
|
|
Horregatik pozten naiz Eusebioren izena eta lana unibertsitatera ekarri izanagatik. Ez daukat dudarik merezi duena, baina pozgarri egiten zait
|
berak
hain gauza miresgarritzat zeukana bere izenean egitea.
|
|
|
Konturatuko zineten neurtitz berba dagoela izenburuan. Hori
|
berak
aukeratua da. Poesia, olerkia, neurtitza?
|
|
|
Poesia, olerkia, neurtitza? gauza bera izendatzeko modu ezberdinak dira, baina izenbururako
|
berak
hori jarri nahi izan zuen, Orixek ere hori darabilela eta haren iritziari jarraituta.
|
|
|
Berak erantzun dotore eta zehatza emango zuen, baina ez da erraza orain hori asmatzen hastea. Gazte gaztetan hasi idazten eta mendearen joanean aldiak, aroak, gustuak eta pertsonak aldatzen joan arren,
|
berak
ez zion idazteari utzi azkeneko eguneraino. Horrez gainera, burua beti argi eta zabalik eduki zuen, ikasteko prest.
|
|
|
Erkiagak
|
berak
liburu batean olerki guztiak batzeko asmoari heldu zionean, hau idatzi zuen edukiari buruz:
|
|
|
Norberaren herriak, harenganako zaletasun eta maitasuna zabaldu beharrak ez dauka neurririk. Eta aberriari lotuta dago gehien gehienetan euskara, gure hizkuntza,
|
berak
hain maite eta hainbeste landu zuena. Eusko, euskal, euskera berbak sarri sarri aurkituko ditu irakurleak testuotan.
|
|
|
–Erkiagarentzat euskarak sekretu gutxi dauka, ondo ere ondo ezagutu eta erabiltzen du. Hango zein hemengo euskara izan,
|
berak
leku egokia egingo dio, berba bakoitzari dagokion esangura, xehetasun eta kontestualizazioa itu ituan asmatuta. Erregistro aberastasun ikaragarria dauka eta konnotazio edo aparteko erabileraren bat bada ere, dena kontuan hartuta erabiltzen du.
|
|
|
igorle batek, urdin? dioenean ezin jakin dezake hartzaileak irudikatuko ote duen
|
berak
buruan darabilen kolore hura. Beste honenbeste esan dezakegu esaldi kate batean, nahiz eta?
|
|
|
Edo, bestelakorik barik, asko da Aitagurea otoitza harroin hartzea, hastapeneko berbak eurak nahikoa argiak dira?. Esate baterako, Leizarragak
|
berak
bi bertsio eman zituen (Bata, Biblian eta bestea, Katexismean). Arana Martijak (2006: 169) bizkaierazko bertsioekin eratutako sortari begiratzea baino ez dago arin arinka konturatzeko itzultzaileek erabilitako aukeraren oparoaz, abiaburua oso testu finkatu eta sakratua (alegia, ukigaitz samarra) izan arren, eta hori aldaera guztiak euskalki berekoak izan arren.
|
|
|
Bada, Literatura Unibertsalabildumako liburu guztiek hitzaurre bat daukate. Nabarmentzeko ezaugarria da hori, are gehiago hitzaurrea itzultzaileak
|
berak
idazten duela jakinda. EIZIE elkarteak Eusko Jaurlaritzaren laguntzarekin sustatutako LU bildumako hitzaurre gehienak itzultzaileak idatzitakoak dira, baina zergatik idazten dute itzultzaileek hitzaurrea?
|
|
|
Oro har, obra baten aurretik doan testua izaten da, egileak
|
berak
ala beste norbaitek hura aurkezteko idatzia. Greziar antzertian, koroaren lehen parte hartzearen aurretik egiten zen ekintza zatiari prologosdeitzen zitzaion.
|
|
|
Ouvry Vialen (2004: 17) esanetan, hitzaurrearen eta hitzatzearen kasuan posizioak
|
berak
garrantzia du, irakurketa protokolo bat ezartzen baita: hitzaurrearen aldean, hitzatzea apalagoa da, haren egitekoa azalpenezkoa da, justifikaziozkoa.
|
|
|
Ouvry Vialek dioskunez, azpimarratzekoa da hitzaurreen funtzio didaktikoa, testuon helburua izaten baita irakurlearen ikasketa prozesuan eragitea, irakurgarritasunari bide ematea. Hargatik, halaber, eboluzionatu egiten du hitzaurreak
|
berak
, eta, tarteka, hitzaurre berriak idatzi behar izaten dira. Antologietan, esaterako, testuen hautaketarako justifikazioa azaltzea izan daiteke hitzaurrearen xedea (Genette, 1987).
|
|
|
Aitzin() solasa (7 aldiz), Atarikoak (2 aldiz), Aurkezpena (12 aldiz), Hitzaurrea (107 aldiz), Sarrera (6 aldiz), beste batzuk (18 aldiz). Ez dugu irizpide agerikorik topatu izenburuon erabileran, izan ere, zenbait hitzaurregilek izenburu ezberdinak darabiltzate liburu batean edo bestean, bi hitzaurre ageri diren kasuetan ez dira beti izenburu
|
berak
agertzen, eta abar.
|
|
|
Bada, aztertutako 152 hitzaurreetan 11 aldiz baino ez da aipatzen: 26 zenbakian, kasurako, Bibliako aipamenen iturria ematen da; 42 zenbakian, jatorrizko iturriaren eta irakurketa gehigarrien berri ematen da; 53 alean, jatorrizko fidagarrienaren berri ematen da, nahiz eta ez duen
|
berak
erabilitako edizioaren berri ematen; 57, 59, 62, 71, 79, 84 eta 85 zenbakietan itzulpenerako erabilitako bertsioa zein izan den aipatzen da; 145 zenbakian, esaterako, jatorrizko bertsioaz gainera erabilitakoak ere aipatzen dira.
|
|
|
Ingelesezko bertsioan hitzaurrerik ez dela eta
|
berak
nahitaezkoak baino ez dituela aipatuko; irakurleari zuzenean zuzentzen zaio. Liburuaz eta itzulpenaz baino ez dabil.
|
|
|
Urrezko bibliotekabilduman berrargitaratutako lehenengo zortzi aleetan, ez da hitzaurre berririk gehitu, lehen aro hartan argitaratutako hitzaurre
|
berak
ematen dira, aldaketa txiki batzuk salbu: hizkuntza zuzenketak (berrargitalpen guztien kasuan), atalen izenburuak gehitzea, itzultzailearen oharrei buruzko adierazpen bat gehitzea eta eskerrak kentzea (Emakume abeslari burusoila); eta sinadura gehitzea (Lorategiko festa).
|
|
|
Intxaustiren iritziz, Arrutiren poesian badago poesia modernista aurreratzen duen zerbait. Honela dio
|
berak
: –Quiso que también el euskera dispusiera de los registros cultos de la poesía, y en este empeño, se anticipó, en su propio contexto, a quienes quince o veinte años después (los poetas de los treinta) lograrían una madurez más consumada.
|
|
|
Alegia, Semiotikaren terminoak erabiliz, honek esan nahi du osagai sintaktikoek balio semantikoa hartzen dutela hizkera poetikoan. Honela dio I. Lotmanek
|
berak
: –ulertzekoa da arte testuan hizkuntza naturaleko osagai estrasemantikoak (sintaktikoak) semantikotzea?
|
|
|
K. Otegik
|
berak
, Lizardiren poemen edizioaren sarreran (1994), honako iruzkin hau egiten du: –Ondar gorri poeman ageri den errebeldia unea salbu, Nik ez nai eguna/ biurtzerik gau!
|
|
|
Proiektu orokorrago hori ez dagokio Aitzolen pentsamendu intelektualean literaturari, baizik eta nazio eraikuntzari. Hain zuzen ere, Otaegik
|
berak
honela azaltzen du puntu hori Aitzolen proiektu kulturalaz (1983) lanean: –Aitzolek olerkigintzari eskaintzen zion ohorezko lekua(...) kultur mugimenduaren bilakabidean, eta baita politikoan ere, eragin zezakeen indarraren baitan ulertzen da?
|
|
|
Eta, era berean, oraindik indartsua da Pizkundearen amaieran, Pizkunde amaierako intelektual garrantzitsuenak, Aitzolek, oinarri bertsua duen kontzepzio kulturala baitauka. Iñaki Aldekoak dioen bezala,. Espiritu
|
berak
animatzen zuen, XX. mendean, Aitzol nekagaitzaren poema nazionalaren asmoa. Azken finean, xume hasieran, gero eta kontzienteago geroago?, bete betean iritsiko da Aitzolenganaino Lore Jokoen sasoiko erromantizismo kulturalaren (Herderren) eragin luze eta sakona?
|
|
|
Baina, esan bezala, testu azterketak
|
berak
erakusten digu 1916tik aurrera poetika kultua eta Modernismoaren ildokoa abandonatu egiten dituela Antonio Arrutik. Ezin esan daiteke ordura arte poetika modernista soilik lantzen duenik, izan ere metrikoki 1913tik 1916aren lehen erdira arte argitaratzen direnen artean zortzi poema baitira bertso moldean taxutuak eta sei poesiaren molde kultuetan taxutuak.
|
|
|
Areago, Arrutiren kasua aski paradigmatikoa delakoan gaude, Arruti ikaskuntza erabat eskolastikoduna baitzen, kultura eta literatura klasiko eta kultuaren eragin ezin handiagoa zuena, eta, beraz, euskal egoera politiko eta kulturalak Arruti mugiarazi bazuen (poetikoki), pentsatzekoa baita tradizio klasiko eta kultuan hain jantzia ez zen beste edozein poeta ere mugiarazi zezakeela. Hau da, Arrutiren poesian dagoen bilakabidea nabarmenki handia eta erradikala izateak
|
berak
–bai filosofikoki bai estetikoki, eta bai hizkuntzan baita estiloan ere, nabarmentzen du Pizkundean giro kulturalak literaturaren ezaugarrietan zuen indar eragilea.
|
|
|
Casenaveren analisiarekin ados banago ere, uste dut badela errotikako arazo bat,
|
berak
aipatu duen eredu normalizatuaren barnetik konpon ezin daitekeena. Edo esaera ingeles bat zilegi badakit, elefanteak gela erdian segitzen duela esango nuke eta ez dela aurrerapenik izan.Hots, gaur arte hedatu den eredu kontsentsuatu hau filologikoa dela, Koldo Mitxelenaren lanaren orpotik oraindik urrundu edota desberdindu ez dena.
|
|
|
Cervantes, Goethe, Aliance Français... Hots, egun euskal instituzio ofizialei ez zaie inondik ere interesatzen euskal literaturaren historia eremu edo diziplina eraldatzaile, berritzaile eta politikoki aurrerakoia bilakatzea, izan ere horrek instituzioak
|
berak
auzitan jartzea ekarriko bailuke. Hauxe genuke euskal literaturaren historiaren eta kritikaren habitusa (Bourdieu).
|
|
|
desberdinetan banatu, asepsia filologikoz. Hain zuzen, bi literatura horiek elkarren aurka sortzen duten talka sozialean irakurri behar dira, non apologistek euskara objektiboki (objektu gisa) erabiltzen duten bertako eliteak zilegitzeko, hain zuzen legebiltzarretan euskara debekatzen duten elite
|
berak
, euskara hizkuntza subalterno bat bihurtuz, zeinak ahozkotasunean bizirik iraun behar duen hurrengo hiru mendeetan.
|
|
|
Artean aurkezturiko ereduetatik zenbaitek bizitza luzeagoa izan zuten jesuiten poesiagintzan behintzat, baina ez euskaraizeneko molde honek, itxura guztien arabera. Jose Ignacio Aranak osaturiko jesuiten poesia bilduman ez da euskaragehiago ageri Kardaberazek ondutakoen ostean (Altuna, 2000), ez eta Aranak
|
berak
osaturiko Tratado de métrica vasca (1872) azterlanean ere (Altuna, 1992). Arana, gainera, Mikoletaren beraren berri izatera heldu zen, Dodgsonek 1895ean berari idatzitako gutunek erakusten dutenez, baina ordurako metrika azterketa burutua zuen (Altuna, 2002, 428).
|
|
|
Gipuzkoar euskaldunari, beraz, bozalidadizeneko gabezia nabari zaio, nahiz eta argitzen zaigun horren itxurak baino ez zituela egin,
|
berak
asmatutako euskarapoemak laster agerian utziko lukeenez. Bozalidadizena ez da ohiko hitza gaztelaniaz.
|
|
|
Ez da edonolako laudorioa errege honi Larramendik eskaini diona, Felipe V.aren semeak Gipuzkoako mendiak burdin arotik aterarazi baititu berarekin ekarri duen urrezko aroari esker, aldaketa horrek labur iraun badu ere. Baina aldaketaren laburrak
|
berak
aditzera ematen du lurralde horren ohiko egoera burdin aroa dela, mendietako meatzeek erakusten dutenez. Soilik poema goitik behera zeharkatzen duen jarrera hiperbolikoak, lizentzia poetikoak alegia?
|
|
|
Hortaz, hasieran bozalitxurak egiten zituenak azkenean bere benetako hizkuntza gaitasun jasoa erakutsi du eta entzule guztiak desengainatu. Era horretara, bai euskarak
|
berak
eta bai erabiltzaileak gezurtatu egin du diskurtso inperial espainiarrak eurei buruz dioena eta ordura arte uste errotua dena: imposible vencidoetorkizunekoaren hazia aurkitua zuen Larramendik Artea argitaratu baino lau urte lehenago behintzat.
|
|
|
Larramendiren jarrera heroikoa ez zitzaion ordea dohainik atera euskal literaturari. Andoaingo jesuitaren aukerak eraginkorrak gertatu ziren epe luzera,
|
berak
ezarritako lehentasunek badirudi zeharo baldintzatu zutela ondorengo euskal literaturaren garapena. Jesuiten hezkuntza sistemak, Ratio Studiorum delakoak, Larramendiren habitus a (Bourdieuren berbaz esatearren) garatu ez ezik, bere lehentasun literarioak ere bideratu zituen.
|
|
|
errefrau bildumak baditugu baina ez, esate baterako, garaian bertan egindako balada bildumarik, romancerobildumak diren moduan. Beste alde batetik, ezgaitasunaren diskurtso horrek
|
berak
garaiko literatura ereduen araberako emaitzen sorkuntza eta zabalkundea oztopatu behar izan zuen, nahiz eta eremu horretatik ere euskaraz idatzitako saioen aztarna urri bezain adierazgarriak heldu zaizkigun. Azken batean, biolentzia epistemikoaren eraginpean garatutako literatura baten historia kontatzeko modua bera da auzitan dagoena:
|
|
|
Baina kultur artxibo inperialaren irakurketa kontrapuntistikoari esker (Said, 1996, 100) argiago antzeman ditugu vascuenceeta euskarahitzen adiera metriko poetikoaren kutsu polemikoa eta erresistentziazkoa. Eta literatur generoen kategorietan ez ezik, periodizazioan ere izan lezake eraginik Saiden proposamenak,
|
berak
mendebaldetik kanpoko eremuetarako esandakoa Europa barruko herri txikietara eta haien hizkuntza eta kultura gutxituetara aplikagarri den heinean:
|
|
|
Lehenik eta behin, XIX. mendeko poesia mintzagai, zer ulertzen da idazlanaz? Bigarrenik, nola kokatzen da egile
|
berak
bultzada literario desberdinetatik mamitutako obra. Lehen galderari dagokionez, badirudi idazlan izendapenarekin edo beste izendapenen batekin bertso solteari egin litzaiokeela erreferentzia, horretara laburtzen baita egileak batasunen batera menderatuz aurkeztutako corpusa.
|
|
|
Seguru asko hirurogei urteak beteak zituen gizonak ondu zituen poesia guztiak, nola maitasunezkoak, hala deboziozkoak; izan ere, 1657 arte ez du argitaratzen euskal lanik, baina,
|
berak
gazte denboran paratutakotzat aurkeztu zituen batzuk, eta argitalpen urtetik hurbileko moduan, besteak.
|
|
|
Bada egileak
|
berak
kaleratutako ediziorik. Esaterako, F. Arrese Beitiak prestaturiko Euskeriaren liburu kantaria (Bilbo:
|
|
|
poesia modernoaren etorreraren urratsak ilustratu zituen, izan ere, bere antologiaren amaiera datatzat hautatu baitzuen San Martinen antologiaren hasiera data: 1964 Izenburuak
|
berak
iragartzen duen moduan, epe jakin bateko poesia,, gudaosteko poesia, du objektu gisa.
|
|
|
Espero izatekoa zen moduan, Antonio Labaienek (Egan, 1954, 2, 43 or.) edo Andima Ibiñagabeitiak (Euzko Gogoa, zb) Onaindiaren liburuaren baloreen aldeko iritzia agertu zuten; izan ere, Labaien bera izan zen gudaosteko asmo editorial haren bultzatzaileetako bat, Orixeren Euskaldunak (1950) poemaren edizioaren bultzatzaile izan zen gisa berean. 1950etako bi lan handinahiek dakarte gudaurreko asmoen izpiritua, Jokin Zaitegik Euzko Gogoako iruzkinean islaturikoa eta Onaindiak
|
berak
Olertialdizkarian berretsiko zuena. Poetika horren arabera, Onaindiaren antologiak asmo hirukoitza zuen:
|
|
|
argitaletxearen aurrekaria. Bere antologiaren hitzaurrean aitortu bezala, ez ziren benetan mila
|
berak
hautaturikoak, eta ez ziren hoberenak ere. Asmo komertziala aitortzen zuen argiro, irakurleak erakartzeko eginiko aldarrikapena zela adieraziz.
|
|
|
Bigarrenik, hiru autorek bilatu dutela euskal literaturaren baitan eta euskal kulturaren baitan, periodizazio? berezi eta egoki baten oinarriak, nork
|
berak
bere mugak eta garaiak aurkeztuz.
|
|
|
Amaia Ezpeldoi ibiltaria da (Cillero, 2009, 208); Bordak
|
berak
aitortzen duen bezala, nomada (Euskonews, 2006). Ezpeldoik, bestalde, nomadismo horretan ibilbide bat eraikitzen du bazterretik erdigunera, horrela, eleberriz eleberri leku bakoitzari tokiko euskara egokitu dio, azkenik, Bilbon estandarrari lekua emateko.
|
|
|
Gerratean zabaldu ote ziren bertsopaperen bidez? Izenburua, behintzat, geroago norbaitek ipinia dirudi, beharbada Uriartek
|
berak
; bertsoetan ez da ageri karlistahitza, eta, bestalde, orduan errealistakdeitzen ziren eta geroxeago karlistak.
|
|
|
491; Kortazar. Billelabeitiaren ediz., 245). Bermeon bizi izan ziren biak eta Uriartek adierazten dio Bonaparteri
|
berak
bultzatuta ondu dituela Azkuek bertso asko eta bizkaierazko poeta onena dela (Ruiz de Larrinaga 1957: 333). Bestalde, bertsoen egilea karlista amorratua agertzen da, eta badakigu E. M. Azkue ere ideologiaz eta hizkeraz tradizionalista porrokatua zela.
|
|
|
–Lekeitioko urian Jose Jabierr Uribarrendarr biotz andiko erri maiteak itsas-gizonentzako ikastegia sorrtu ebanean, Uribarrenek
|
berak
begiz io ta eroan eban ikastegi barri atako irakasle izatera, 1861 garren urtean.? (R.
|
|
|
12). R. de Larrinagak dio PBDVren aurkibidea Uriartek
|
berak
egina dela, baina arreta gabe (Ruiz de Larrinaga 1954: 292).
|
|
|
Lan horri erantzun egokia emateko sortu ziren 2001ean komunikabideen eta euskalkien lantaldeak. Euskalkien lantaldeak bide propioa egin du geroztik, eta komunikabideen lantaldeak urte gutxi batzuk iraun zuen, baina alor hori lantzen segitzen du Corpus batzordeak
|
berak
. Batzorde honen barnean dago Jagonet zerbitzua, herritarrek Euskaltzaindiari egiten dizkioten galderen eta erantzunen datu basea.
|
|
2014
|
|
|
ideologia. Entzun eta irakurri izan diedanez, MLNV delakoaren kideek uste dute Espainia eta Euskadi elkarren etsai direla eta
|
berak
, buru argienak eta kausari inor ez bezala emanak izateagatik, aitzindariak direla, indar espainolen garaipena geldiarazteko kapaz diren bakarrak. [EPD, Lekuak, Bernardo Atxaga (Pamiela, 2005) Or.:
|
|
|
Elkartasun elkarte frango kezkatuak daude, manifestaldi batzu ere muntatu dituzte, solasa hedatu baita paperik gabeko etorkinak gisa bat edo beste laguntzen dituena zigortua litakeela eta gainerat ez guti! Gobernuak
|
berak
emana hori erakusterat eta iduriz aski garbi! Arrangura handiak agertu dira hor gaindi.
|
|
|
Hiztunak
|
berak
jar dezake abian birformulazio prozesua (Garcés, 2008: 69; Garcés, 2009:
|
|
|
Oihartzabal, EILASeko Pedro Matxo, LABeko Roberto Tornero, CCOOko Javier Nogales eta EHIGEko Ana Izagirrek eredu hau proposatu dute: ikastetxeak
|
berak
bere hizkuntz plana egitea, ikasle guztiek 16 urte dituztenean euskara eta gaztelania menperatzeko; eta baita ingelesa ere. Hau da, ikastetxe bakoitzak erabakiko du ikasgai bakoitza zein hizkuntzatan eman, bere ingurunearen arabera.
|
|
|
34). Sobera ezagun da, horren harira, Unamunoren Bilboko XX. mende hasierako hitzaldia (ikus horri buruz Aranbarri, 2000), eta gisa berean hitz egin zuen Barojak
|
berak
ere (1901) urte hartan bertan.
|
|
|
Berba batean, hazi desberdinek (bata politikan oinarritua, bestea kultur arlokoa) bat egin zuten gazte hiritar abertzaleak euskaraz bizitzeko aukerak sortzen hasi zirenean. Keperin Xemein izan zen horietako bat, eta,
|
berak
zioen bezala (Zuberogoitia eta Zuberogoitia, 2008: 61), belaunaldi berria erabilerara jauzi egiteko beste adoretu zen:
|
|
|
Beraz, lortu beharrekoak euskaraz funtzionatzen duten testuinguruak dira bere iritziz. Horiek lortuta, berauetan mugituko den hiztuna motibatuta sentituko da, ezinbestean, eta orduan bai, orduan erabilerarako jauzia emango du
|
berak
ere.
|
|
|
Espainiako estatuan diren lau probintziek bi Autonomia Erkidego osatzen dituzte: batetik, Euskadiko Autonomia Erkidegoadeitzen dena (EAE), hiru probintziak osatua (Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak); eta bestetik, Nafarroaprobintzia,
|
berak
bakarrik osatzen baitu Nafarroako Foru Komunitatea (hemendik aitzinera, NFK). Pirinioez iparraldera diren hiru probintziek (Lapurdik, Nafarroa Behereak eta Zuberoak) ez dute egiten beren gain erkidego politikorik ez administratiborik, zeren Biarno lurraldearekin batean osatzen baitute Département des Pyrénées Atlantiques izenekoa, denak ere Akitania izeneko eskualdearenbarrenean direla.
|
|
|
Beharbada lege horren ezaugarririk nabariena da nafar herritarren hizkuntza eskubideak eratzen eta mugatzen dituela beren jarduneko hizkuntza eremuaren arabera. Horixe da ezaugarririk bereziena, kontraste handiena egiten duenaEAEko hizkuntza politikaren aldean, azken honetan pertsonak
|
berak
baitu eskubidea (Nafarroan, aldiz, lurraldetasun irizpidea aplikatzen da eta eskualdearen arabera pertsonak eskubide desberdinak ditu hizkuntzen alorrean).
|
|
|
Nahitaezkoa ez den Bigarren Hezkuntzan ereduak bitara biltzen dira, A eta D, eta haien ezaugarriak funtsean beste ikasmaila txikiagokoetako ereduen ezaugarri
|
berak
dira. Ikasmaila horietan legalki ez da eredurik (non bi hizkuntzak ikas irakasbide gisa erabiltzen diren), baina praktikan bada aukera A eredua euskararen aldetik indartzeko, hartarako ikasgairen bat euskaraz emanez.
|
|
|
Eta hartan aztertu behar dugu nola ari diren izaten, zer bilakatzen. Gure hiri ingurua ulertze aldera, interesgarria da Olivier Monginek egin bereizketa, zeren eta
|
berak
hiriglobalizatuaeta metropoliabereizten baititu: aurrenek bizkarra eman omen diote inguru lokalari eta mundu fluxuei konektaturik bizi dira; halako moldekoak dira hirigune erraldoi asko edota haietan topatu daitezkeen harresidun auzo oparoak (arrunki, pobreziaz inguraturik).
|
|
|
Arean ere, hiria jendea eta haren bizimodua moldatzeko eta meneratzeko dispositiboa izan da; bai eta jendeek askatasuna lor zezaten bidea ere. Alegia, kontzentrazioak
|
berak
eta hura antolatzeko izan diren sistemek ikaragarri arautu dituzte hala hiritar jendearen bizimodua nola hiriz kanpokoekin izan dituzten harremanak. Kontzentraziorako logikak hainbat eta hainbat izan direnez gero, arautze moduak ere anitz izan dira.
|
|
|
mendeko biztanleak populu bihurtu zituen, esan nahi baita, nazio bereko populazio. Modernitatean koreografo nagusia estatua izan zen,
|
berak
ezarri zituen naziogintzako dispositibonagusiak: eskola, armada, zerga zentralizatuak, eta abar...
|
|
|
Hiri bat izango omen da Euskal Herria; eta ideia gauza dadin lanean ari dira hainbat eta hainbat. Ideiak
|
berak
badu kutsu politiko neoliberal argia, edo hala nahiago izatera postmodernoa, eta badu halaber Hiriaren Ideologiaren bertsio zaharberritu baten antza. Badirudi Euskal Herria hiribihurtuz, azkenik, modernoak izango garela eta bizkar gainetik kenduko dugula baserri hatsa.
|
|
2015
|
|
|
Arrazoi kronologikoak ere argudia litezke, esate batera, fonema batez ditugun hotsetan guk dakigula bata zaharrena edo zaharragoa bederen baldin bada, [j] hotsa [x] baino zaharrago dela dakigun aldetik, baina honelako auzietan gauzak ez dira matematika hutsa izaten eta arrazoi kronologiko, historiko, literario edo filologikoak ez dira aski izaten arrazoi soziologikoek hiztun kopururik handienaren alde jotzen dutenean, batez ere hots bat hizkuntzaren erdigune geografikoan homogeneoa den kasuetan, hizkuntzaren saihets edo bazterrak galtzaile aterarik, baina euskal [x] eta [j] hotsen kasuan zabala da [j] hotsaren hedadura; Euskal Herriko aski erdiguneko eskualde batzuetan ere erabiltzen da [j]. Ageri denez, arrazoien konbinazioak eta hots baten hedaduraren konbinazio geografikoak
|
berak
, guk nahi baino bihurriagoak izan ohi dira eta halaxe dira usu euskaraz ere.
|
|
|
Ipar Euskal Herriko egungo euskara transkribatzen denean, ekialdeko euskarak
|
berak
izan ditzakeen ñabardura bereziez landa, frantsesaren eragina ere aintzat hartu behar da, euskara estandarretik urruntzen diren ahoskerak entzuten ditu dialektologian dabilenak, horrelako eremuan lan egiten du eta bokalen eta kontsonanteen ñabardurak islatu behar ditu... Datu biltzea eta transkribatzea ez dira atzo goizeko fenomenoak Euskal Herrian, tradizio sendoa dute bi jardun hauek; hona euskal geografian gaindi ahozko datu bilduma eskerga bildu duten lau egitasmo:
|
|
|
Mitxelenak
|
berak
FHV n aurkezten du gaia: Bizkaian XVI. mendean honelako bokalak ahoskatzen zirelako berri esplizituak ditugula dio eta Erronkari eta Zuberoako hitzetan balio fonologikoa duten bokal eta diptongo sudurkari garaikideen berri dakar.
|
|
|
hbilakabidea ez da aski euskarazko bokal sudurkari oro azaltzeko. Egurtzegik
|
berak
duela denbora guti analogiaren azalpena aurkeztu du: proposatzen duenez, gihaureta zihaurizenordain hanpatuetako hasperen sudurkariaren kutsatzailea paradigmako lehen pertsona nihaurlitzateke (2014:
|
|
|
Urdiñarbeko hiztun bati entzun dizkiodan hitz bokal sudurkaridunak, Larrasketek Barkoxeko, Ospitalepekoeta Eskiulako hitzetan 1939ko hiztegian dakartzanak
|
berak
dira:
|
|
|
7.8 Alderdi fonikoan anitz gertatzen diren aldetik, berrikuntzek sekulako lotura dute ahoskerarekin. Arberoa ibarreko Mehaine herriko lekuko batek ziostanez, lehenago
|
berak
beti ezartenaldaera ibiltzen zuen, baina orain ezartzenbaliatzen du: orai uste dutuntsa dela ezartzen; euskara zuzenagoa deritzo bederen.
|
|
|
Oragarren, arestian aipatu dugun hiztun horrek
|
berak
emana da hori ein dizii hoei urthez, osagarri pluralaren komunztadura gorabehera arestiko eztiuzuhorren eduki bera dirudiena, baina morfemen hurrenkera aldaturik. Gabadin entzun dugu, sohalla?
|
|
|
Bernardo Atxaga: Groenlandiako lezioaErein, 1998Ero zerrendaAnttonio, nekazaria, gaztetan txirrindulari bezala ibili eta hainbat sari irabazitakoa, eta hogeita hamar urte inguru zituenean, «nerbioek burua jaso»,
|
berak
esaten zuen bezala, eta hizketan etengabe aritzeko joera hartu zuena. Aldian behin, norbaitek emandako hizpideari lotu eta orduak eta orduak pasatzen zituen isildu gabe.Zoriontsu edo erdi zoriontsu bizi izan zen harik eta bere senitartekoek, herriko sendagilearen gomendioz, elektro shockez baliatzen zen tratamendu psikiatrikoa pasarazi zioten arte.(?)
|
|
|
Oso adibide ona da konturatzeko buru erdaldun batek nola prozesatzen dituen hizkuntza arrotz batean idatzitako hitzak: banan banan eta
|
berak
ezagutzen duen doinuan txertatuta. Niri esperientziak irakatsi dit hizkuntza berri bat ikasteko askoz efikazagoa dela hitzak melodia batean sartuta irakastea eta ez banan banan doinua asmatzea ikaslearen esku utzita.
|
|
|
Euskarazkoaren abiapuntua batuan idatzitako testua izaten da. Gero, obra altxatzen ari garela, iristen da momentu bat non pertsonaiak
|
berak
eta joko eszenikoak hasten diren esaten pertsonaiek nola hitz behar duten: batuan edo euskalkian, erregistro formalean edo informalean.
|
|
|
Ez da espazio bat bilatzen prosodia irakasteko: irakasleak
|
berak
ere irizpide faltan dabiltza testu bat ahots gora irakurtzeko orduan.
|
|
|
Artzainen musikazaletasuna literatur genero horren oinarrietan bertan dago. Margolaritzak
|
berak
ere hala atzeman du, ezaugarri bereizgarri legez, musika tresna atxiki dionean margotutako artzainari. Alboka da Jaioterri Maitiako artzainen musika tresna.
|
|
|
Kontatutako istorioak banakoaren helburuetara biltzen du arreta, biktima hobengabeei eta gizartean gauza handirik ez daukatenei egin dakizkien ordainetara. Garaipenetik eskuratutakoa heroiak
|
berak
gozatuko du. Norbere etxearen gobernurako erdietsitako altxorra da.
|