|
2013
|
|
|
Edward Gibbonek esan zuen bezala,, hasieran lurralderik aberatsenek, biztanle gehien
|
zutenek
eta ikuspuntu militarretik indar handiagoa zutenek abantailak izan zituzten, baina, ezari ezarian, abantaila horiek orekatu eta konpentsatu egin ziren, Erromako Inperioaren azkeneko eta behin betiko zatiketa gertatu zenean (Decline and Fall? 29 kapitulua).
|
|
|
Edward Gibbonek esan zuen bezala,, hasieran lurralderik aberatsenek, biztanle gehien zutenek eta ikuspuntu militarretik indar handiagoa
|
zutenek
abantailak izan zituzten, baina, ezari ezarian, abantaila horiek orekatu eta konpentsatu egin ziren, Erromako Inperioaren azkeneko eta behin betiko zatiketa gertatu zenean (Decline and Fall? 29 kapitulua).
|
|
|
Legeria eta kristautasuna ez ziren gatazkan aritu, edo, behintzat, gutxitan aritu ziren halakoetan. Esate baterako, Augustoren lege batek zelibatua zigortu zuen, horrekin jaiotza tasa gehitu nahi
|
zuelako
herritarren artean; baina, gero, Augustok lege hori ezeztatu egin zuen. Dena den, orokorrean, garai paganoetako zuzenbide pribatuak eraldaketa gutxi behar izan zituen, Inperio kristauari egokitzeko.
|
|
|
Gobernua gero eta burokratikoagoa egin zen, eta orobat gertatu zen prozedura juridikoarekin. Formulen prozedura bertan behera utzi zen; prozedura horretan, akzioak bi fase
|
zituen
: bata, magistratuak zuzentzen zuena, eta, bestea, aditu ez zen baten esku zegoena.
|
|
|
Prozedura berrian, aldiz, idazketa nagusitu zen. Demandatzaileak idatziz aurkeztu behar
|
zuen
bere demanda auzitegian. Demandatuari idazki hori helarazi behar zitzaion, demandatu horrek bere defentsa formaliza zezan.
|
|
|
Jainkoaren epaitza zen, beraz, eta ezin zitekeen Jainkoaren epaitzaren aurka gora jotzerik aurkeztu. Alderdiren batek frogatzen bazuen iudexak bere egin zuela auzia (litem suam fecit), bai aldez aurretik horretarako joera
|
zuelako
, bai ezjakina zelako, alderdiak akzioa zuen zuzen zuzenean iudexaren aurka jotzeko; baina epaitzari eutsi egin behar zitzaion. Haatik, prozedura berrian, gora jotzea onartuta zegoen, dela lehenengo auzialdiko epaileek hartutako erabakien aurka, dela goragoko auzitegiek hartutako erabakien aurka; hierarkia judizialean gora eginez, enperadorearengana heltzeko aukera ere bazegoen.
|
|
|
Jainkoaren epaitza zen, beraz, eta ezin zitekeen Jainkoaren epaitzaren aurka gora jotzerik aurkeztu. Alderdiren batek frogatzen bazuen iudexak bere egin zuela auzia (litem suam fecit), bai aldez aurretik horretarako joera zuelako, bai ezjakina zelako, alderdiak akzioa
|
zuen
zuzen zuzenean iudexaren aurka jotzeko; baina epaitzari eutsi egin behar zitzaion. Haatik, prozedura berrian, gora jotzea onartuta zegoen, dela lehenengo auzialdiko epaileek hartutako erabakien aurka, dela goragoko auzitegiek hartutako erabakien aurka; hierarkia judizialean gora eginez, enperadorearengana heltzeko aukera ere bazegoen.
|
|
|
Bestalde, Inperioko kantzelaritzaren zerbitzupean ziharduten langileez gain, eta jurisdikzio sistemako organo desberdinak osatzen zituzten epaileez gain, probintziako gobernadoreek eta barrutietako vicarius deiturikoek aholkulari juridikoa behar
|
zuten
. Aholkulari horiek izena eman gabe lan egiten zuten, eta, Paulo edo Ulpiano alde batera utzita, ez zuten asko lagundu literatura juridikoa gara zedin.
|
|
|
Bestalde, Inperioko kantzelaritzaren zerbitzupean ziharduten langileez gain, eta jurisdikzio sistemako organo desberdinak osatzen zituzten epaileez gain, probintziako gobernadoreek eta barrutietako vicarius deiturikoek aholkulari juridikoa behar zuten. Aholkulari horiek izena eman gabe lan egiten zuten, eta, Paulo edo Ulpiano alde batera utzita, ez
|
zuten
asko lagundu literatura juridikoa gara zedin. Egiatan, juristen kopurua ez zen txikitu, baina haien kalitatea nabariro gutxitu zen.
|
|
|
Aurreko prozeduran, pretorearen eta iudexaren artean eginkizunak zatituta zeuden, eta horrek islatzen zuen zuzenbidearen eta egitateen arteko bereizketa. Prozedura berrian, ostera, epaile batek bakarrik
|
zuen
prozesu osoaren gaineko eskumena, eta, ondorenez, bereizketa ezereztu egin zen. Egitez, arazo juridikoak mailaz maila azalarazten ziren, kasuaren izapidetzak aurrera egiten zuen neurrian.
|
|
|
Esate baterako, zuzenbide klasikoak zehatz mehatz definitu zuen jabetzaren eta edukitzaren arteko bereizketa. Maiz sarri, pertsona berberak izaten zituen gauza zehatzaren gaineko jabetza eta edukitza; baina onartuta zegoen zerbaiten jabe izatea, hau da, jabetza titulua izatea, beste inork gauzaren edukitza fisikoa
|
zuen bitartean
. Jabeak, edukitzarik ez zuenean, akzio zehatza erabil zezakeen bere mesederako, hain zuzen ere, vindicatio izenekoa.
|
|
|
Maiz sarri, pertsona berberak izaten zituen gauza zehatzaren gaineko jabetza eta edukitza; baina onartuta zegoen zerbaiten jabe izatea, hau da, jabetza titulua izatea, beste inork gauzaren edukitza fisikoa zuen bitartean. Jabeak, edukitzarik ez
|
zuenean
, akzio zehatza erabil zezakeen bere mesederako, hain zuzen ere, vindicatio izenekoa. Akzio horren bitartez, gauza berea zela alegatzen zuenez gero, jabeak, erreibindikatu?
|
|
|
egiten zion gauza hori haren edukitza zeukanari. Edukitza
|
zuenak
, ordea, ezin zuen gauza erreibindikatu, baina interdiktuak erabili ahal zituen. Interdiktuak baliatuta, edukitzaileak bere burua babestu ahal zuen jabearen aurka, jabe horrek, vindicatioaren bitartez bere titulua frogatu gabe, zuzenean gauza berreskuratu nahi zuenean.
|
|
|
egiten zion gauza hori haren edukitza zeukanari. Edukitza zuenak, ordea, ezin
|
zuen
gauza erreibindikatu, baina interdiktuak erabili ahal zituen. Interdiktuak baliatuta, edukitzaileak bere burua babestu ahal zuen jabearen aurka, jabe horrek, vindicatioaren bitartez bere titulua frogatu gabe, zuzenean gauza berreskuratu nahi zuenean.
|
|
|
egiten zion gauza hori haren edukitza zeukanari. Edukitza zuenak, ordea, ezin zuen gauza erreibindikatu, baina interdiktuak erabili ahal
|
zituen
. Interdiktuak baliatuta, edukitzaileak bere burua babestu ahal zuen jabearen aurka, jabe horrek, vindicatioaren bitartez bere titulua frogatu gabe, zuzenean gauza berreskuratu nahi zuenean.
|
|
|
Edukitza zuenak, ordea, ezin zuen gauza erreibindikatu, baina interdiktuak erabili ahal zituen. Interdiktuak baliatuta, edukitzaileak bere burua babestu ahal
|
zuen
jabearen aurka, jabe horrek, vindicatioaren bitartez bere titulua frogatu gabe, zuzenean gauza berreskuratu nahi zuenean. Zuzenbide klasikoaren ostekoan, vindicatio izeneko akzioa edonork erabil zezakeen, edozein gauzaren gaineko edukitza erreklamatzeko.
|
|
|
Edukitza zuenak, ordea, ezin zuen gauza erreibindikatu, baina interdiktuak erabili ahal zituen. Interdiktuak baliatuta, edukitzaileak bere burua babestu ahal zuen jabearen aurka, jabe horrek, vindicatioaren bitartez bere titulua frogatu gabe, zuzenean gauza berreskuratu nahi
|
zuenean
. Zuzenbide klasikoaren ostekoan, vindicatio izeneko akzioa edonork erabil zezakeen, edozein gauzaren gaineko edukitza erreklamatzeko.
|
|
|
Kontratua betebeharren zuzenbidearen barruan zegoen kokatuta. Izan ere, kontratuaren ondorioz, saltzaileak jabetza eskualdatzeko eginbeharra
|
zuen
, eta erosleak, berriz, prezioa ordaintzeko eginbeharra. Alabaina, kontratuak ez zeukan zuzeneko ondorerik jabetzaren gainean.
|
|
|
Zuzenbidearen izaera zientifikoa galdu egin zen, eta, ondorenez, zuzenbide horri, zuzenbide arrunt? deitu zitzaion, denboraldi horrek berezko
|
zuen
latin arruntarekin gertatzen zen bezala, garai horretako latina hizkuntza erromanikoetan transformatu baitzen. Beste iritzi batzuek nahiago izan zuten honako ideia hau indartzea:
|
|
|
Zuzenbide erromatarrak, probintziaz probintzia, aldaera horiek
|
zituenez gero
, aldaera horiei tokiko ohituren kategoria eman zitzaien. Ordu arte, tokiko ohituraren eta zuzenbide orokorraren arteko harremanak ez dira iskanbilatsuak izan.
|
|
|
Nolanahi den ere, tokiko esparru hutsean ohituraren bat izanez gero, ohitura hori baliozkoa izan zitekeen, zuzenbidearen aurkakoa barik, zuzenbidearen osagarri baldin bazen. Esate baterako, salerosketari buruzko arauek alderdiei ahalbidetzen zieten kontratuaren gorabeherak eurenez finkatzea; horrekin batera, arauek zenbait erregela aplikagarri ematen zituzten, harremanei buruzko gaietatik baten inguruan alderdiek beren beregi ezer hitzartu ez
|
zutenerako
. Erregela horietatik bat zen, hain zuzen ere, saltzaileari erantzukizuna eratxikitzen ziona, saldutako gauzaren ebikzio kasuetarako.
|
|
|
Erregela horietatik bat zen, hain zuzen ere, saltzaileari erantzukizuna eratxikitzen ziona, saldutako gauzaren ebikzio kasuetarako. Egia esan, erantzukizun hori bermaturik geratu behar zen, baina erantzukizun horren zehaztapen zehatza tokiko ohiturari lotuta geratu ahal zen, adibidez, saltzaileak, berme bat barik, bi berme eman behar
|
zituenean
. Halakoetan esan zitekeen, alderdiek kontrakoa adierazi ezik, alderdiok kontratua egiten zutela ohitura hori kontuan hartuta.
|
|
|
Juristek sakon hausnartu zuten tokiko ohiturek zer nolako agintea
|
zuten
eta aginte horren oinarriak zein ziren ezartzeko. Ildo horretatik, juristek azaldu zuten legearen aginteak oinarri zuela herriaren nahia, botoaren bitartez herri biltzarretan eta forma egokiz adierazitakoa.
|
|
|
Batzuek eutsi nahi zioten zuzenbide erromatarraren aplikazioak lehendik
|
zuen
sendotasunari, baina, zeregin horretan, honako zailtasun hau atzeman zuten: maiz sarri, zuzenbide horren edukia zehaztea zail gertatzen zen oso.
|
|
|
Garai horretako jurista praktikoek, egia esan, ez zuten gaitasunik, ezta irizpide propiorik ere, kontsultatu beharreko lanak zein ziren esateko; eta ez zekiten zer egin kontsultatutako lanen artean desadostasunak zeudenean. Inperioak gida-lerroren bat ematea nahi
|
zuten
jurista horiek, eta halakoa jaso zuten, jaso ere, K. o. 426 urtean, Aipamenen Legeari esker.
|
|
|
Zerrenda horretan, azpimarratzekoa da Gaio sartu izana, horrek erakusten baitu bere lanak zer nolako entzutea lortu zuen denboraldi klasikoaren ostekoan. Legeak onartzen zuen, halaber, bigarren mailako lanetara jotzea, baldin eta izen handiko bost juristetatik batek edo batzuek bigarren mailako lan hori aipatuta
|
bazuten
. Zernahi gisaz, halako lanen eskuizkribuak urriak eta konfiantza txikikoak ziren, eta, hori dela eta, ezinbesteko gertatzen zen eskuizkribuen artean alderaketa egitea.
|
|
|
Bilduma nahiko goiz bukatu zen, 438 urtean, alegia. Egiatan, lana Inperioaren ekialdeko zatirako pentsatuta zegoen, bertan betearaziko zelakoan; baina mendebaldeko gunera ere kopiak bidali ziren, eta, bertan, enperadore Valentiniano III.ak eta senatuak testua onetsi behar
|
zuten
.
|
|
|
Nolanahi ere, ez da erabiltzeko erraza, beraren hizkera jasoa, eta, askotan, iluna delako. Dirudienez, Inperioko ofizialek kode horretako konstituzioak prestatu zituztenean, haientzat garrantzitsuagoa zen Inperioaren legeriak inperio burokraziaren ospea islatzea, konstituziomanuak bete behar
|
zituztenentzat
haiek ulergarri egitea baino. Mendebaldean behintzat, interpretationes deiturikoak gaineratu behar izan ziren, haien edukia hizkera errazagoan azaltzeko.
|
|
|
Egia esateko, Erromako hiriak aspaldi utzi zion zentro administratibo eta militar izateari. Alabaina, hiri horrek egundoko balio sinbolikoa
|
zuen
, antzinako tradizioek halaxe agintzen zutelako, senatua oraindik han zegoelako eta aita santuaren egoitza ere, gero eta garrantzi handiagoa zuena, bertan zegoelako. Arpilaketaren berria Inperio osoan zehar barreiatu zen.
|
|
|
Egia esateko, Erromako hiriak aspaldi utzi zion zentro administratibo eta militar izateari. Alabaina, hiri horrek egundoko balio sinbolikoa zuen, antzinako tradizioek halaxe agintzen zutelako, senatua oraindik han zegoelako eta aita santuaren egoitza ere, gero eta garrantzi handiagoa
|
zuena
, bertan zegoelako. Arpilaketaren berria Inperio osoan zehar barreiatu zen.
|
|
|
Arpilaketaren berria Inperio osoan zehar barreiatu zen. San Jeronimok, sortzez Italia eta Iliriaren arteko mugakoa zenak, Bethlemenetik idaztean, hurrengoa adierazi
|
zuen
izututa: lur osoko argirik distiratsuena itzuli da eta Inperioak bere burua galdu du (Ezekielen iruzkinari hitzaurrea, 1).
|
|
|
Azkenean, 476.urtean, Mendebaldeko azken enperadore erromatarrak uko egin zion bere tronuari. Aldi berean, Galia eta Espainiako erreinu germaniarrek, teorian behintzat, praktikan aspaldi
|
zuten
independentzia hori eskuratu zuten. Mendebaldeko Inperioaren erdigunean, gobernuak kolapsoa izan zuen, eta kolapso horren ondoriozko hutsunea Elizak bete zuen.
|
|
|
Aldi berean, Galia eta Espainiako erreinu germaniarrek, teorian behintzat, praktikan aspaldi zuten independentzia hori eskuratu zuten. Mendebaldeko Inperioaren erdigunean, gobernuak kolapsoa izan zuen, eta kolapso horren ondoriozko hutsunea Elizak bete
|
zuen
. Burokrazia zibilak porrot egin zuenean, Elizaren burokraziak, Inperioaren burokrazia horretan erroak zituenak, haren lekua bete zuen.
|
|
|
Mendebaldeko Inperioaren erdigunean, gobernuak kolapsoa izan zuen, eta kolapso horren ondoriozko hutsunea Elizak bete zuen. Burokrazia zibilak porrot egin zuenean, Elizaren burokraziak, Inperioaren burokrazia horretan erroak
|
zituenak
, haren lekua bete zuen. Aita santu Leon I.ak (440) negoziazioak hasi zituen Atila, hunoen erregearekin, eta Geiseriko, bandaloen buruarekin.
|
|
|
Batak, aita santuak, espirituaren arazoak gobernatzen ditu, eta besteak, enperadoreak, aldi baterako arazoak gobernatzen ditu. Dena den, bi biek Kristo
|
dute
buru. Beste gotzain batzuen kontra, aita santuarentzat erreklamatu zuen Elizaren inguruko gaietan azken erabakia hartzeko eskubidea.
|
|
|
Tribu germaniarrek lortu berria zuten independentzia, eta euren burua gainezka ikusi zuten, hainbat gizabanako erromatizaturi orokorrean ahalbidetu zitzaielako euren erakunde juridikoak iraunaraztea. Horrela, zuzenbideari izaera pertsonalista eratxiki zitzaion, germaniarrek euren zuzenbide propioa
|
baitzuten
; gainera, germaniarrek ez zuten inolako ahaleginik egiten euren zuzenbidea beste inori ezartzeko. Herri horiek bilakatu ahala, eurentzat beharrizana zen tribuen legeak idatziz jasotzea.
|
|
|
Erreinu burgundioaren jatorrizko kokalekua Rhinen ondoan zegoen, baina arian arian hegoalderantz jo zuen. Horrek egoera ahulean jarri zuen erreinu burgundioa, iparraldean frankoak, mendebaldean bisigodoak eta ekialdean ostrogodoak
|
zituelako
. Burgundioen erregeak, Gundobadok, bi lege aldarrikatu zituen.
|
|
|
Burgundioak bakarrik ziren haren jasotzaile. Bigarren legea, Lex Romana Burgundionum izenekoa, formaren ikuskeratik, Teodorikoren Ediktuaren antzekoa da, eta iturri berberak
|
ditu
.
|
|
|
Material erromatarren bilduma horietatik eragin handiena izan zuena Lex Romana Visigothorum izan zen; horrek izen ezagunagoa ere
|
badu
, Alarikoren Laburpena, alegia. Alariko II.ak, bisigodoen erregeak, aldarrikatu zuen bilduma hori 506 urtean, bere mendeko erromatarrentzat.
|
|
|
Alariko II.ak, bisigodoen erregeak, aldarrikatu zuen bilduma hori 506 urtean, bere mendeko erromatarrentzat. Beharbada, Alariko II.ak ahaleginak egin nahi
|
zituen
haien leialtasuna ziurtatzeko, frankoen atakearen aurrean (Gundobadoren burgundioak frankoen aliatuak baitziren). Frankoen atakearen ondorioz, bisigodoak galtzaile atera ziren Vouglen, Poitiersen ondoan, 507 urtean.
|
|
|
Justinianoren lan juridikoa programa handizale baten barruan kokatu behar da. Programa horrek Erromako Inperioaren antzinako loria berriztatu nahi
|
zuen
bere alde guztietan. Justiniano energia handiko eta adimen argiko gizona zen, eta, Napoleonek bezala, lo ordu gutxi behar zituen.
|
|
|
Programa horrek Erromako Inperioaren antzinako loria berriztatu nahi zuen bere alde guztietan. Justiniano energia handiko eta adimen argiko gizona zen, eta, Napoleonek bezala, lo ordu gutxi behar
|
zituen
. Haren emazte Teodorak, aurretiaz aktore izan zenak, eragin handia izan zuen Justinianorengan.
|
|
|
Horrela, bere gain hartu zituen, hala erlijio agintea, nola aldi baterako aginte gorena. Justinianoren erlijio aginteak
|
bazuen
sinbolo bat, hain zuzen ere, Bizantzioko Santa Sofia eliza handia; horrekin, Justinianoren ametsa zen Salomon bera garaitzea.
|
|
|
Aipamenen Legean izendatutako bost juristek osatu zuten aipatu egileen talderik garrantzitsuena: gutxi gorabehera Digestoaren herenak Ulpianorengan
|
du
jatorria eta seirenak Paulorengan; hala ere, lehenengo jurista ezagun batzuen aipamenak, baita Errepublikako azken garaietako batzuenak ere, bertan agertzen dira. Multzo horrek arau mosaiko izugarria eratzen du, neurriz Biblia osoa eta erdiaren parekoa; bildumariek lanari ekin ziotenean erabilitako materialarekin alderatuta, ostera, arauok horren hogeirena ere ez zuten osatuko, Justinianok berak esan bezala.
|
|
|
Testuak titulutan antolatzen dira, bakoitza gai bati buruzkoa izanda, eta guztira berrogeita hamar liburu osatzen dituzte. Gai zehatz baten zatiketa egitea zaila zenean, Oinordetza zuzenbidearen kasuan esaterako, titulu bakarrak hiru liburu barneratu ahal
|
zituen
. Edozein kasutan ere, gehienetan nahiago zuten zatiketak egitea; salerosketa kontratua, esaterako, zortzi titulutan antolatu zuten:
|
|
|
Gai zehatz baten zatiketa egitea zaila zenean, Oinordetza zuzenbidearen kasuan esaterako, titulu bakarrak hiru liburu barneratu ahal zituen. Edozein kasutan ere, gehienetan nahiago
|
zuten
zatiketak egitea; salerosketa kontratua, esaterako, zortzi titulutan antolatu zuten: titulu bat orokorra zen, eta, gainerakoak, ostera, salerosketaren alde desberdinei buruzkoak.
|
|
|
Biltzaileek zati bakoitzaren iturria zehaztu ez ezik, iturri hori testuan ere sartu behar
|
zuten
, inskripzio berezia eginda. XIX. mendean Bluhme irakasle alemaniarrak inskripzio horien azterketa egin eta hauxe frogatu zuen:
|
|
|
XIX. mendean Bluhme irakasle alemaniarrak inskripzio horien azterketa egin eta hauxe frogatu zuen: lan jakin batzuetan, zatiak hiru taldetan antolatzen dira, eta, gehienetan, talde bakoitzean zatiok hurrenkera berbera
|
dute
, taldeek hurrenkera desberdina izan arren tituluaren barruan. Hori ikusita, irakasle horrek ulertu zuen enperadoreak lana amaitzeko presioa egitearen ondorioz, bildumariak hiru taldetan antolatu zirela, eta horietako bakoitzak lan multzo bat hartu zuela, berori laburbiltzeko.
|
|
|
Gero, zatien serieak aurkeztu zituzten osoko bilkuretan, eta serie desberdinen hurrenkera titulu bakoitzaren arabera erabaki zen; egin eginean ere, zati esanguratsu batzuek bakarrik apurtu zuten hurrenkera hori, leku hobea izateko.
|
Duela
gutxiko ikerketek, testuen azterketa informatikoetan oinarritutakoek, gehiago zehaztu dituzte Bluhmeren ondorio horiek.
|
|
|
Digestoa hiru urtetan egin zen. Horretarako, bildumariek eskura
|
zuten
materiala laburtu behar izan zuten, ahalak eta leherrak eginez emaitzarik koherenteena erdiesteko. Zati bakoitzaren iturria aipatu bazuten ere, ezin daiteke ziurtatu testu jakin bat norena izan, eta jurista horrek horrexetara idatzi zuenik.
|
|
|
Aldi berean, Euskal Herriko lurralde guneak arian arian ari ziren ontzen eta eratzen, euren zuzenbide beregaina foruak izeneko lege testu idatzi eta ahozkoen bidez. Azpimarratzekoa da halakoetan erromatar zuzenbidearen eragina, zeharka bada ere. Hortaz, Erdi Aroan aurrerapauso galanta ematen da, behin betiko finkatzen baitira euskal lurralde guneak, bakoitzak bere zuzenbide
|
duela
, euren arteko funts juridiko erkide baten zantzuak erakutsi arren. Besteak beste, gogoratu behar da, askoren artean, Bizkaiko Foruaren esana, sistema juridiko baten eitea erakusten duena, foru au aukerabidezkoa da buru zorroztasunezkoa eta eskugoaren indarrezkoa baino areago (Bizkaiko Foru Berria, 36 titulua, 3 legea).
|
|
|
Izan ere, Euskal Herriko legelariak, bertako unibertsitaterik ezean, kanpora doaz zuzenbide ikastera eta euren ikasketatik datoz zuzenbide erromatarraren jantziekin ondo apainduak, zuzenbide hori dela zuzenbide erkidea, ius commune? eta sona eta itzal gehien
|
duena
. Aldi horretan mamitzen da zuzenbide erromatarra geratzea tradizio juridiko eta historikoan errotua, kultura handiko osagai juridiko gisa.
|
|
|
Izatez, Italiako iparraldetik eta Pariseko unibertsitatetik datorren uhin indartsuak bat egiten du bertako foruekin. Hari beretik, glosagileek berreskuratutako zuzenbide erromatarrak erabateko aitortza
|
du
erresumaren ordezko zuzenbide moduan, bertako gorteek hala aldarrikaturik. Ordu arte eragin nabarmena zena, lege idatzi izatera igaro zen eta Aro modernoak aldeztu zuen pentsaera hori eta baita luzatu ere, XIX. mendeko Frantziako eta Espainiako kodeketa zibila gertatu arte, horrek talka gogorra egin baitzuen euskal foruekin.
|
|
|
Pentsamolde hori zabaldu eta hedatzen da kontinenteko sistema juridikoen eta legelarien artean, Euskal Herria barne. Tradizio erromatarrarena izan, tradizio germaniarrarena izan, legelariak beti
|
du
aurrean zuzenbide erromatarra, iusnaturalismo hegaletan dabilenean ere. Era berean, aintzat hartzen du, berori aipatzeko eta aplikatzeko, nahiz zuzeneko moduan, nahiz estatuko legeriaren itzalpean, Espainiakoan zein Frantziakoan.
|
|
|
1 Legea.Konpilazioa.Foru Zuzenbide Pribatuari buruzko Konpilazio edo Nafarroako Foru Berri honek bere barnean hartzen du antzinako erresumaren zuzenbidetik egun indarrean dagoen zuzenbide zibila, betiere, tradizioarekin eta bertako ohitura, foru eta legeen praktikarekin bat etorriz. Nafarroako tradizio juridikoa Nafarroako foru zuzenbide pribatuaren esangura historikoaren eta zuzenbide horren iraupenaren adierazpen gisa, Konpilazioko legeen interpretazio eta integrazioa egiteko lehenespena
|
dute
, jarraiko hurrenkeraren arabera, honako hauek: Bilduma Berri berriaz geroztik, Gorteetan emandako legeek; Bilduma Berri berriak; Foruaren hobetze izenekoek; Nafarroako Foru Orokorrak; gainerako legeek, besteak beste, toki foruek eta Foru Laburrak; bai eta zuzenbide erromatarrak ere, ohiturak edo konpilazio honek zuzenbide horretatik jasotako erakunde edo manuei dagokienez.
|
|
|
Greziarrek sakon hausnartu zuten zuzenbidearen izaeraz eta horrek gizartean betetzen duen eginkizunaz, baina Greziako estatu desberdinen, egiazko? zuzenbideak ez
|
zuen
goi mailako garapenik izan, eta, horren ondorioz, zuzenbidearen zientzia Grezian hastapenetan baino ez zen geratu. Erromatarrek, aldiz, ez zuten arreta handirik jarri zuzenbidearen teoriaren gainean; are gehiago, zuzenbidearen filosofia, neurri handi batean, greziarrengandik bereganatu zuten.
|
|
|
zuzenbideak ez zuen goi mailako garapenik izan, eta, horren ondorioz, zuzenbidearen zientzia Grezian hastapenetan baino ez zen geratu. Erromatarrek, aldiz, ez
|
zuten
arreta handirik jarri zuzenbidearen teoriaren gainean; are gehiago, zuzenbidearen filosofia, neurri handi batean, greziarrengandik bereganatu zuten. Erromatarren iritziz, hori baino askoz ere interesgarriagoa zen banakako jabetza zein erregelek gobernatzen zuten eta jabetzaren ondoriozko akzioak zein ziren aztertzea.
|
|
|
Zuzenbide horren merituak, tamalez, ez dira artearenak edota galtzadenak bezain erakargarri. Edozein kasutan ere, mendeetan zehar, zuzenbide erromatarrak eginkizun garrantzitsua bete
|
du
, Europako kultura erkidearen ideia sortzeko orduan.
|
|
|
K. o. VI. mendean, lege materialen bilduma osatu zen, Justiniano enperadore bizantziarraren aginduz, eta bilduma horretan
|
du
iturburua zuzenbide erromatar zaharretik ezagutzen dugun zatirik handienak. Bilduma hartan jasotako testuak mila urteko eta etenik gabeko garapen juridikoaren emaitzak dira; mila urte horietan zehar, zuzenbide erromatarrak zenbait bereizgarri bereganatu zituen, eta bereizgarri horiekin behin betiko identifikatuta geratu zen.
|
|
|
Zuzenbide erromatarrak, jarraitzaile sutsuak
|
dituen
bezainbeste, aurkari zorrotzak ere izan ditu. H. E. Jolowiczek 1947 urtean adierazi zuenari helduta, aurkariek hiru arrazoi erabiltzen zituzten aurka jartze hori oinarritzeko.
|
|
|
Aitzitik, beronen helburua jarraikoa da: antzinako zuzenbide erromatarraren izaerari buruz hausnartzea eta horren testuek nolabaiteko lege supermerkatua eratu dutela deskribatzea; supermerkatu horretan, garai desberdinetako juristek unean unean behar
|
zutena
aurkitu dute. Zuzenbide erromatarraren izaerak zalantzarik gabeko eragina izan du, Europako pentsamendu politikoan eta juridikoan.
|
|
|
Garai hartan, Erroma erkidego txikia zen, Tiber ibaiaren ezkerraldean, horren estuariotik hurbil. Greziarrek Troiako hiria arpilatu zutenean, hainbat lagunek ihes egin zuten bertatik, eta ihes egin zuten horietatik batzuen ondorengoak zirela uste
|
zuten
erromatarrek. Erromatarron zuzenbidea, aldi hartan, idatzi gabeko ohituren multzoa zen.
|
|
|
Patrizioen taldea nahiko txikia zen, eta jatorriz noble ziren lur jabeek osatzen zuten talde hori. Plebeioen taldea zenbakiz handiagoa zen, baina askoz ere abantaila gutxiago
|
zituen
talde horrek hainbat arlotan. Pontifize guztiak patrizioak ziren, eta, zentzuzkoa denez, plebeioen susmoa zen, pontifizeek egintza zehatz batzuen baliozkotasunari buruz erabakitzen zutenean, erabaki horiek beti bidezkoak ez zirela.
|
|
|
Esate baterako,. XII Taulak? izeneko bildumak xehe xehe garatu zituen prozedurako arauak; horrela, herritarrek jakin zezaketen euren burua nola defendatu, auzitegietara jo gabe, eta zer egin behar
|
zuten
, hala zenean, auzitegietan prozedura eragiteko. Errepublikaren lehenengo garaietan, funtzionario gutxi batzuen ardura zen lesiodunei laguntasuna ematea, jasandako kalte galeren ordaina jaso zezaten; horrela, lesiodun horiek ez zuten euren kabuz jardun behar, lege makineria abian jartzeko.
|
|
|
Norbaitek prozesu horien mende jarri nahi
|
bazuen
bere burua, haren arazoa zen ziurtatzea aurkaria magistratuaren aurrean agertuko zela, prozeduraren lehenengo fasetik bertatik. Demandatua, beraz, elkarlanean aritu behar zen, gatazka konpondu ahal izateko.
|
|
|
Demandatua, beraz, elkarlanean aritu behar zen, gatazka konpondu ahal izateko. Alabaina, demandatu hori ez bazen bere borondatez agertzen magistratuaren aurrean, demandatzaileak ahalmena
|
zuen
hura behartzeko. Beste modu batera esanda, demandatzaileek behartze ahalmena zuten demandatuen gainean.
|
|
|
Alabaina, demandatu hori ez bazen bere borondatez agertzen magistratuaren aurrean, demandatzaileak ahalmena zuen hura behartzeko. Beste modu batera esanda, demandatzaileek behartze ahalmena
|
zuten
demandatuen gainean. Ahalmen horren muga zehatzak ez zeuden finkatuta ohiturazko zuzenbidean, eta, horregatik,. XII Taulak?
|
|
|
Ahalmen horren muga zehatzak ez zeuden finkatuta ohiturazko zuzenbidean, eta, horregatik,. XII Taulak? izeneko bildumak zehatz mehatz arautu zuen nork
|
zuen
hori egiteko legitimazioa. Izan ere, demandatzaileak errekerimendua egin behar zion demandatuari, hori magistratuaren aurrean ager zedin.
|
|
|
Ondoren, eta betiere lekukoen aurrean, demandatuak muzin egiten bazion errekerimendu horri, demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean agertuko zela ziurtatzeko. Demandatua gaixorik egonez gero, edo adinduna izanez gero, demandatzaileak ezin
|
zuen
hura behartu agerraldia egitera, baldin eta ez bazion garraio modurik eskaintzen; edonola ere, arauak ezarri zuen garraio modu hori ez zela nahitaez izan behar esku ohe burkoduna. Bestalde, baziren egintza zehatz batzuk, gizabanakoak bere kabuz egin ahal zituenak, aurretiaz magistratuarengana jo gabe.
|
|
|
Demandatua gaixorik egonez gero, edo adinduna izanez gero, demandatzaileak ezin zuen hura behartu agerraldia egitera, baldin eta ez bazion garraio modurik eskaintzen; edonola ere, arauak ezarri zuen garraio modu hori ez zela nahitaez izan behar esku ohe burkoduna. Bestalde, baziren egintza zehatz batzuk, gizabanakoak bere kabuz egin ahal
|
zituenak
, aurretiaz magistratuarengana jo gabe. –XII Taulak?
|
|
|
Aurreko zuzenbide erromatarrean, familia zen unitate interesgarria. Zuzenbide horrek ez
|
zuen
ardurarik jartzen familiaren barruan gertatzen zen horretan. Familiakideen arteko harremanak gai pribatuak ziren, eta erkidegoak ez zuen horietan eskurik hartzen.
|
|
|
Familiakideen arteko harremanak gai pribatuak ziren, eta erkidegoak ez zuen horietan eskurik hartzen. Are gehiago, familiak trafiko juridiko ekonomikoan jardun zezan, familiaburuak
|
zuen
haren ordezkaritza. Familiaburu horri paterfamiliasdeitzen zitzaion, eta berak bateratzen zuen, gainera, familiaren jabegoa.
|
|
|
Paterfamilias horren ahalmen esparruan zeuden aitarengandiko lerroan zein ondorengo izan eta ondorengo horiek guztiak (agnatizio deiturikoak). Semea, heldutasunera iritsi arte, bere aitaren ahalmen esparruan zegoen, eta, adibidez, ezin
|
zituen
bere kabuz jabetzak izan, harik eta aita hil arte. Ondorenez, familiaren jabego guztia bateratuta zegoen, eta familiaren baliabideak, osotasunean, indartu egiten ziren.
|
|
|
–XII Taulak? deituriko bildumaren garaian, demandatzaileak ez
|
bazuen
hogeita hamar eguneko epean jasotzen iudex deiturikoak berari adjudikatu ziona, demandatzaile horrek demandatua mehatxa zezakeen, baita heriotzarekin ere. Demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean ager zedin (eta, kasu horretan, ez zen beharrezkoa oso gizabidetsua izatea); eta, orduan ere, demandatuak ez bazuen ordaintzen edo ez bazuen ordainketa hori bermatzen, magistratuak baimena eman ahal zion demandatzaileari, horrek demandatua kateatu zezan hirurogei egunetan zehar.
|
|
|
deituriko bildumaren garaian, demandatzaileak ez bazuen hogeita hamar eguneko epean jasotzen iudex deiturikoak berari adjudikatu ziona, demandatzaile horrek demandatua mehatxa zezakeen, baita heriotzarekin ere. Demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean ager zedin (eta, kasu horretan, ez zen beharrezkoa oso gizabidetsua izatea); eta, orduan ere, demandatuak ez
|
bazuen
ordaintzen edo ez bazuen ordainketa hori bermatzen, magistratuak baimena eman ahal zion demandatzaileari, horrek demandatua kateatu zezan hirurogei egunetan zehar. Epe horretan, demandatzaileak, kateatua?
|
|
|
deituriko bildumaren garaian, demandatzaileak ez bazuen hogeita hamar eguneko epean jasotzen iudex deiturikoak berari adjudikatu ziona, demandatzaile horrek demandatua mehatxa zezakeen, baita heriotzarekin ere. Demandatzaileak indarra erabil zezakeen demandatua magistratuaren aurrean ager zedin (eta, kasu horretan, ez zen beharrezkoa oso gizabidetsua izatea); eta, orduan ere, demandatuak ez bazuen ordaintzen edo ez
|
bazuen
ordainketa hori bermatzen, magistratuak baimena eman ahal zion demandatzaileari, horrek demandatua kateatu zezan hirurogei egunetan zehar. Epe horretan, demandatzaileak, kateatua?
|
|
|
Epe horretan, demandatzaileak, kateatua? erakutsi behar
|
zuen
plazan, merkatuko hiru egun jarraian, haren egoeraren berri jendaurrean emateko, eta, horrela, haren familiari eta lagunei aukera emateko, eurek konponbidea eskain ziezaieten. Prozedurak porrot eginez gero, azken mehatxua zen zoritxarreko zorduna esklabo gisa saltzea Erromatik kanpo, eta salmentatik lortutakoa zatitzea, kobratu gabe geratu ziren hartzekodunen artean.
|
|
|
izeneko bildumak arreta handiarekin agintzen zuen honako hau: hartzekodunak berari zegokion zatia baino ezin
|
zuen
ebaki, eta, hori baino gehiago ebakiz gero, bere kreditua galtzen zuen. Bistan denez, hori aurrerakin bat besterik ez da, Shakespeareren Veneziako merkataria deiturikoan, Portziak Shylocken aurka azaldutakoari begira.
|
|
|
izeneko legeak zuzenbidearen balioak jasotzen zituela. Horixe aitortu zuten, batez ere, ulertu zutenean lege hori indarrean egon zela erkidego zehatz batean eta erkidego horretan funtzionario talde ahulak
|
zuela
legearen aginduak betearazteko zeregina. Lege horrek gutxieneko egitura eskaini zien herritarrei, eta, egitura horri esker, alderdiek ere euren liskarrak konpon zitzaketen.
|
|
|
Lege horrek gutxieneko egitura eskaini zien herritarrei, eta, egitura horri esker, alderdiek ere euren liskarrak konpon zitzaketen. Alderdietako batek esklabo, familia eta urrekoen laguntasuna izanez gero, saihestezina zen alderdi horren egoera hobea izatea, baliabide gutxiago
|
zituen
alderdiari begira.
|
|
|
Ildo horretatik, Tito Livio historialariak legeari buruz adierazi zuen, zuzenbide publiko eta pribatu osoaren iturria? zela; eta Zizeronek baieztatu zuen haur guztiek buruz ikasi behar
|
zutela
lege hori.
|
|
|
Haien aburuz, euren zuzenbidea aspaldi aspalditik izan zen Erromako bizitza itxuratzeko oinarrizko osagaia. Aldi berean ere, zuzenbide horretan konfiantza
|
zuten
, zuzenbide horrek erromatarrei ahalbide ziezaien, eurek nahi zuten beste egitea, betiere egin beharreko hori zentzuzkoa zenean. Errepublikaren lehenengo aldietan, pontifizeei zegokien zuzenbidea interpretatzeko ardura, zuzenbide hori idatzi gabeko Ius hori izan nahiz. XII Taulak?
|
|
|
Haien aburuz, euren zuzenbidea aspaldi aspalditik izan zen Erromako bizitza itxuratzeko oinarrizko osagaia. Aldi berean ere, zuzenbide horretan konfiantza zuten, zuzenbide horrek erromatarrei ahalbide ziezaien, eurek nahi
|
zuten
beste egitea, betiere egin beharreko hori zentzuzkoa zenean. Errepublikaren lehenengo aldietan, pontifizeei zegokien zuzenbidea interpretatzeko ardura, zuzenbide hori idatzi gabeko Ius hori izan nahiz. XII Taulak?
|
|
|
Pontifizeek esangurarik zabalenean, interpretatu? ahal
|
zuten
zuzenbidea, eta, are gehiago, erakunde berriak sor zitzaketen, aurreko zuzenbidean erakunde berri horiek ezezagunak izan arren.
|
|
|
Interpretaziorako gaitasun horren adibide ona izan daiteke ondorengoak euren gurasoen ahalmen esparrutik emantzipatzea. Paterfamilias deiturikoak bere ahalpean
|
zituen
ondorengoak, eta ahal horrek iraun egiten zuen harik eta hura edo horiek hil arte. –XII Taulak?
|
|
|
izeneko bilduma indarrean egon zen bitartean, ez zegoen inolako lege mekanismorik, harreman horiek borondatez hautsi ahal izateko. Aitak bere semeak esplotatu ahal
|
zituen
eta horiek sal zitzakeen, behartutako lanak egin zitzaten. –XII Taulak?
|
|
|
Horri pretore deitu zitzaion, urtean urtean hautatzen zen eta haren eginkizun bakarra zen justizia administratzea. Egiatan, ez zeukan horretarako heziketa berezirik, baina, ustez behintzat, berak gainbegiratu behar
|
zuen
akzio juridiko bakoitzaren alde formala. Pretoreak akzioaren bi aldeak finkatzen zituen:
|
|
|
Erromatarrek ulertu zuten sarri askotan gatazken jatorria ez zela zuzenbidearen gainean ados ez egotea, hori nahiko argi egon zitekeelako; aitzitik, maiz gatazken jatorria zen egitateen inguruan eztabaida izatea. Hori dela eta, herritar arruntak, juristen eskarmentua izan ez arren, gaitasun osoa
|
zuen
kasuan kasuan zer gertatu zen erabakitzeko.
|
|
|
Horrela, epaileak, formula irekitzean, ziur jakin zezakeen formula hori manipulatu gabe zegoela. Formulak eratortzen zuen iudexaren agintea, eta, beraz, iudexak formula horren arabera jardun behar
|
zuen
. Hala eginez gero, askatasun handia zuen prozesua zuzentzeko, eta, are gehiago, lagunen consiliumari iritzia eskatzeko, hori lagungarria bazen erabakia hartzeko orduan.
|
|
|
Formulak eratortzen zuen iudexaren agintea, eta, beraz, iudexak formula horren arabera jardun behar zuen. Hala eginez gero, askatasun handia
|
zuen
prozesua zuzentzeko, eta, are gehiago, lagunen consiliumari iritzia eskatzeko, hori lagungarria bazen erabakia hartzeko orduan. Errepublikaren lehenengo garaietan, alderdiek euren buruen gaineko ordezkaritza zuten.
|
|
|
Hala eginez gero, askatasun handia zuen prozesua zuzentzeko, eta, are gehiago, lagunen consiliumari iritzia eskatzeko, hori lagungarria bazen erabakia hartzeko orduan. Errepublikaren lehenengo garaietan, alderdiek euren buruen gaineko ordezkaritza
|
zuten
. Geroago, ordea, hizlari profesionalen zerbitzuak kontratatzen zituzten, euren kasua iudexaren aurrean aurkezteko, haiek erretorikan trebatuta zeudelako.
|
|
|
Pretoreak formula eman zezakeen, baldin eta uste
|
bazuen
zuzenbidearen politikak hori justifikatzen zuela; beste modu batera esanda, haren ustez, demandatzailea bere kasua frogatzeko gauza bazen, demandatzaile horri konponbidea eskaini behar zitzaion. Pretoreen zeregina zen zuzenbidea adieraztea (Ius dicere) eta zuzenbide hori eragingarri egitea, horretarako konponbide egokiak eskainiz.
|
|
|
Kasu horretan, ez zen zuzenbidea sortzen, hori pretorearen ahalmenetatik kanpo geratzen baitzen. Izan ere, pretoreak baieztatzen zuen demandak konponbidea behar
|
zuela
eta legeak konponbide hori eman behar zuela. Pretoreak hitz egiten zuenean, bazirudien indarreko zuzenbidea baliatzen zuela; baina, egia esan, pretorea zuzenbidea sortzen ari zen.
|
|
|
Kasu horretan, ez zen zuzenbidea sortzen, hori pretorearen ahalmenetatik kanpo geratzen baitzen. Izan ere, pretoreak baieztatzen zuen demandak konponbidea behar zuela eta legeak konponbide hori eman behar
|
zuela
. Pretoreak hitz egiten zuenean, bazirudien indarreko zuzenbidea baliatzen zuela; baina, egia esan, pretorea zuzenbidea sortzen ari zen.
|
|
|
Konponbide berriak antzinako zuzenbidearen adierazpen modura aurkeztu arte, berrikuntza ezkutatu egin zen. Adibidez, pretoreak ezin
|
zuen
jabetzat hartu zuzenbide zibilarentzat halakoa ez zena, zuzenbide hori bete behar baitzuen; horregatik, ezin zion pertsona horri jabearen akziorik eman, pertsona horrek berea zuena berreskura zezan. Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa eman ahal zion jabe ez zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan zezan, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz batean jabe bihurtu arte.
|
|
|
Konponbide berriak antzinako zuzenbidearen adierazpen modura aurkeztu arte, berrikuntza ezkutatu egin zen. Adibidez, pretoreak ezin zuen jabetzat hartu zuzenbide zibilarentzat halakoa ez zena, zuzenbide hori bete behar
|
baitzuen
; horregatik, ezin zion pertsona horri jabearen akziorik eman, pertsona horrek berea zuena berreskura zezan. Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa eman ahal zion jabe ez zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan zezan, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz batean jabe bihurtu arte.
|
|
|
Konponbide berriak antzinako zuzenbidearen adierazpen modura aurkeztu arte, berrikuntza ezkutatu egin zen. Adibidez, pretoreak ezin zuen jabetzat hartu zuzenbide zibilarentzat halakoa ez zena, zuzenbide hori bete behar baitzuen; horregatik, ezin zion pertsona horri jabearen akziorik eman, pertsona horrek berea
|
zuena
berreskura zezan. Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa eman ahal zion jabe ez zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan zezan, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz batean jabe bihurtu arte.
|
|
|
Zernahi gisaz, hautabidezko akzioa eman ahal zion jabe ez zenari, horrek jabetzaren gaineko kontrol fisikoa izan zezan, eta, horrela, babestuta gera zedin, epe zehatz batean jabe bihurtu arte. Hari bertsutik, pretoreak jaraunslearen akzioa, hildakoaren jabetza berreskuratzeko balio
|
zuena
, eman ahal zion, bakar bakarrik, zuzenbide zibilaren arabera jaraunsle zenari. Alabaina, jaraunsle ez zenari hautabidezko konponbidea eman ahal zion, jabetza eta edukitza eskuratzeko.
|
|
|
Erreskriptoen edukia honetara labur zitekeen: auzilariek prozeduran zehar arazo juridiko zehatzak azaltzen zituztenez gero, enperadorearen izenean zenbait erantzun ematen zitzaizkien arazo horiei; erantzunak emateko ardura
|
zuten
, bai ofizial publikoek, bai probintzietako gobernadoreek. Juristek idazten zituzten erreskriptoak.
|
|
|
Inperioaren politikak indartu egin zituen municipia izenekoak, hau da, latindar edo herritarren arteko erkidegoak, eta nolabaiteko autogobernua eman zien. Probintziako municipium zehatz bateko herritarrak estatutu bikoitza
|
zuen
. Arean ere, erkidego bakoitzak udal legea zuen, eta lege horrek nolabaiteko zehaztasunarekin arautzen zuen bizikidetzaren gaineko antolaketa; legeak arreta berezia jartzen zuen, gainera, gatazkak konpontzeko legezko prozeduran.
|