|
2004
|
|
|
Sabino edo Sabin Aranaren heriotzaren mendeurrenean, gaurko hitzaldi honetan, zera gogoratu nahi
|
nuke
: Sabino Aranak, beste gauza askoren artean, euskara, euskal hizkuntza egitasmo politikoa bihurtu zuela, politikaren bidez berregituratu eta euskararen bizitza sendotu nahi zuen.
|
|
|
Sabino edo Sabin Aranaren heriotzaren mendeurrenean, gaurko hitzaldi honetan, zera gogoratu nahi nuke: Sabino Aranak, beste gauza askoren artean, euskara, euskal hizkuntza egitasmo politikoa bihurtu zuela, politikaren bidez berregituratu eta euskararen bizitza sendotu nahi
|
zuen
. Eta nire ustez honetan datza bere ekintzabide nagusienetariko bat.
|
|
|
Horregatik, euskaltzaleen mugimenduaren baitan ere kokatu genuke pertsonaia, bere ideiak eta ekintzabidea. Ikusi besterik ez
|
dugu
, Euskal Abertzaletasunaren agiritegian Sabino Arana Goiriren ondarea hain ederki eta ikerlariontzat erabilgarri eta mesedegarri eratua, oraingoz behintzat artxibategian erdara txukunean sailkaturik egon arren. Euskara, euskal zibilizazioa geroa haren kezken muina dugu.
|
|
|
Ikusi besterik ez dugu, Euskal Abertzaletasunaren agiritegian Sabino Arana Goiriren ondarea hain ederki eta ikerlariontzat erabilgarri eta mesedegarri eratua, oraingoz behintzat artxibategian erdara txukunean sailkaturik egon arren. Euskara, euskal zibilizazioa geroa haren kezken muina
|
dugu
. Nire ekarpena une honetan, behin behinekoa dela adierazten dut eta etorkizunean sakonago litzateke burutu.
|
|
|
Euskal Herriko eta Europako historiaren gurpilean kokatzea litzateke nire asmoa. Horregatik, honako galdera
|
dugu
bidezko: Noiz eta nortzuk sartu dute euskara egitasmo politikoaren arloan eta zergatik eta zertarako?
|
|
|
Bibliografiari dagokionez, lehendabizi aipatu nahi
|
nuke
, 200leko urriaren 25ean eta 26an, Sabino Arana kultur elkargoak jardunaldi trinkoa eratu zuela «Euskaltzaleen Biltzarraren Mendeurrenean» izenburupean. Bertan, Mi
|
|
|
Mikel Atxagak Sabino Arana eta haren jarraitzaileen eragina euskararen berbizkundean. Eta ildo horretan gure ekarpen xumea kokatu nahi
|
genuke
, epe luzean, aurrekariak, eta ondorenak aipatuaz, mendebaleko Europaren historiaren nondik norako nagusien baitan, S. Aranareo ekarpena euskararen biziberritzeari buruz gogoeta gai hartzen dugularik.
|
|
|
Beraz, iraultzaileen erabakien ondorioz, aurrerantzean, hizkuntza Estatu nazio berriaren baitako egitasmo politikoa bihurtu zuten. Konstituzio politiko berriak horren isla
|
dugu
eta konstituzio liberalak hizkuntza, eta, euskara, egitasmo politiko berria sortu zuten. Iraultzaileak, hasieran bere paskinak euskaraz eta frantsesez argitaratzen zituzten, euskararen erabilpen funtzionala onartuz.
|
|
|
Oraingoz behintzat ez dakigu jakin ziurtasunez noizkoak diren zehatz mehatz, baina adierazten dituen arazoak eta mezua, guda giroan burutuak direla dirudi. Horregatik, nire ustez, Konbentzioko 1793 giroan burutuak edo eta Napoleonen aurkako gerratean() pentsatuak izan zirela, uste
|
dut
. Gerra bietako esperientzia laburbildu egiten du eta iraultza/ kontrairualtzaren dinamikan kokatzen da gai nagusia.
|
|
|
Mogeldarrek, bai Bizentak eta Juan Josek antzeko bertso motak argitaratu zituzten 1814 eta 1823 urte tartean. Beraz giro bereko idazle batenak
|
ditugu
.
|
|
|
Egile zuzena aurkitu ez arren, koplek zentzu korala hartzen dute, Bilboko «San Fraiskuko» komentuan ohikoak zirelako. Koru horretako nortasun nabarmeneko pertsonak mogeltar edo astarloatarrak
|
ditugu
Eta baita ere Antonio Zabala «Gabonetako otsaldiak» izeneko koplen egile eta argitaratzailea zena
|
|
|
goa eta agerikoa
|
dugu
.
|
|
|
Baina nire ustez, data zehatza bezain garrantzitsua, adierazten den edukia azpimarratzea
|
dut
helburu: mezua, euskaraz burutua dago, herri mailako hizkeran idatziak dira, kosmogonia baten arketipo gisara pentsatuak.
|
|
|
Iraultzaren proposamen berritzaileak bezain besteko garrantzia dituzte iraultzaren harian sortzen direnak eta beraz kontrairaultzaileenak. Kontrairaultzaren moldetan formulatu eta gihartu zen pentsamoldea eta kultura politiko berriaren adierazpena agiri da, tradizio berri baterekiko leiala izan omen nahi
|
zuena
. Tradizioaren lotura aldarrikatzen zuen baina berez iraultzaren formulazioen arabera adierazten ditu bere ezaugarriak.
|
|
|
Berau, 1634eko matxinadan, formulatu zen honezkero. Gatzaren gaineko zerga edo monopolio ezarri behar
|
zuenaren
aurka altxatu zen Bilboko herria eta beste batzuk. Gemikan bildu zirelarik matxinoek aldarrikatu zuten benetako bizkaitarrak menditarrak zirela, mendiko biztanleak eta ez hiriko kapa beltzadunak.
|
|
|
Bertso hauetan, Euskal Herriaren historia laburtzen da. Azpimarratzekoa
|
dugu
euskaldunak direla sujeto politikoak. Garai berberean, Bixenta Mogelek Abandon argitaratu zituen kopletan, aldiz, bizkaitarrak dira:
|
|
|
Beraz, hizkuntza berezia eta sakratua izango da aurrerantzean, modu horretan bere nortasun bereziz babesteko. Bertsoetan, euskal erakundeetako legelariek aldarrikatzen zituzten ohizko mitologia politikoaren dogma nagusiak inon baino hobeto azalduta eta laburturik
|
ditugu
: jatorrizko independentzia, hau da, euskaldunak inoiz ere ez dira makurtuak izan, horregatik iraun du beraien legea eta gorde fedea eta euskara.
|
|
|
beti hartu joian (ohi
|
zuen
)?
|
|
|
Bertsoek helburu mobilizatzailea ere
|
badute
eta badirudi gerra giroan burutuak izan zirela. Kasu horretan Konbentzioko gerraren garaian edo Napoleonen aurkakoan.
|
|
|
teke. Antzinako euskaldunen alabantzak euskal doktrina politikoaren laburpen ideologikoa
|
genuke
.
|
|
|
Adiskideen batzarretan alde batetik eta XIX.mendean zehar bestetik. Eta guztien artean beste apaiz bat aipatu behar
|
dugu
: Agustin Pascual lturriaga.
|
|
|
Agustin Pascual lturriaga. Berau
|
dugu
euskararen alde bestelako ideologia baten sortzaile eta eragile. Gipuzkoako Batzar Nagusiak 1830ean Diputazioari laguntzeko, batzorde berezia antolatu zuen, industria, merkataritza eta euskararen egoera aztertu eta alde berean berriztapenak burutzeko.
|
|
|
Guzti honek gaztelaniaren nagusitza Euskal Herrian adierazteko balio
|
du
. Horregatik hizkuntzaren metafisika apologistari kritika zorrotza eginez, eskolan, irakaskuntzan eta hizkuntzaren prestijioan zetzala hizkuntzaren berbizkundearen koska esan zuen.
|
|
|
tu
|
zituen
, oztopo baino aberasgarria gertatzen zelako etorkizuneko gizarteetan.
|
|
|
Bat bateko itzultzaileen bidez guztien arteko ulermena lortzen zen. Eta buruzagiren batek bere mezua era zabalean hedatu nahi
|
zuenean
, euskaraz eta gaztelaniaz hitzaldia egiten saiatzen zen. XIX.mendean zehar horren froga ugari dago eta bildu dira honezkero Bizkaiko Batzar Nagusietako euskarazko testuak A. Irigoien eta A. Urrutiaren lanetan.
|
|
|
Foru erakundeak eta euskal agintea ez zela karlisten egitasmoa soil soilik, bereziki liberalena baizik. Baina mezu honek ez
|
zuen
arrakastarik izan eta horrek mesfindantza eta frustrazio handia sortu zuen. Euskara eta, antolaketa politiko berria eratzea erabaki zuten, Espainiako alderdieetatik at, tokian tokikoa eta euskarak berebiziko garrantzia zuen.
|
|
|
Aurrekari eta ingurugiro horretan Sabino Aranaren ekintzabidea kokatu behar
|
dugu
.
|
|
|
Oraindik bere herrian euskara tokian tokiko hizkuntza bizia zen eta XIX.mendean zehar goian aipatu ditugun euskaltzale sutsuen bizilekua. Baina Bilboaldeko merkatal eta industri giroko burgesiaren mordo handi batek, gaztelania
|
zuen
etxeko hizkuntza, etxe bereko neskamearena euskara izan arren. Gaztelaniaz hasi eta hezi zen baina gazte gazterik, bere Abandoko Euskal Herriaren ikuspegi zabalagoa lortu zuen.
|
|
|
Euskal abertzaletasunaren doktrina berritzailea asmatzen zegoelarik, euskararen defentsan ere arduratu zen, baina premia handiagoa
|
zuen
, politikagintza jeltzale berria aurreratzea, Bizkaia herbestetarren menpeko herrialdea bihurtu zelako. Konturatu zen honezkero, gaztelania hizkuntza nagusia zela Bilbo eta Abandoko gizartean.
|
|
|
Guztion euskarak guztion beharra
|
du
esaten du 2001ko martxoaren 27an Euskararen Aholku Batzordeak, baina hau ez da hasierako S. Arananaren pentsamentua. Hipotesi mailan honelakoa ere idatzi zuen:
|
|
|
ko bizi iraupenak eragiten zion bilakaera bizkorrik ez
|
balu bezala
. Horregatik:
|
|
|
Beraz, azken ondorioa oraindik harrigarriagoa egin zuen, printzipio nagusia leinuaren garbitasuna iraunaraztea zelako, gizakiok biologia oinarrian bere jatorrizko zena gorderik
|
balute
bezala:
|
|
|
Euskaldun Batzokija elkarte izatetik, eraginezko mugimendua bihurtzeko, alderdia sortu zuen eta hauteskundeen plaza publikora igarotzea erabaki zuen. Giro horretan, bi esperientzia azpimarratu nahi
|
nituzke
: alde batetik, bere mundu idealetik errealitate sozialaren benetako arragoan sartu zen eta beraz bestelako munduan ezagutu zituen.
|
|
|
Aurrerantzean, euskara ez da bitarteko tresna edo sinbolo hutsa izango, helburu jeltzalea lortzeko edo justifikatzeko, bere baitako berezko balio
|
duen
zerbait baizik. Hizkuntza batek funtzionalitatea lortu ezean, alperrik du biziraupena, galdu egin da eta; baina bestalde, bigarren mailako hizkuntza baten indartzea lortzeko, beste izpiritu edo indarra beharrezkoa izango dela aldarrri
|
|
|
Aurrerantzean, euskara ez da bitarteko tresna edo sinbolo hutsa izango, helburu jeltzalea lortzeko edo justifikatzeko, bere baitako berezko balio duen zerbait baizik. Hizkuntza batek funtzionalitatea lortu ezean, alperrik
|
du
biziraupena, galdu egin da eta; baina bestalde, bigarren mailako hizkuntza baten indartzea lortzeko, beste izpiritu edo indarra beharrezkoa izango dela aldarrri
|
|
|
Esperientzia horretan, bera euskalduna bihurtzen ari zen aldian, herri euskaldunean, haren emaztegaia euskalduna Bilboko moldeetako burgeseriaren erdaran hezteko saiatu zen. S. Aranak gizarte modemoan, euskaldun legez bizitzea zein zaila zen bameratu
|
zuen
. Haren garaiko eta kideko zuen burgesia, honezkero, erdaldundurik zegoen.
|
|
|
S. Aranak gizarte modemoan, euskaldun legez bizitzea zein zaila zen bameratu zuen. Haren garaiko eta kideko
|
zuen
burgesia, honezkero, erdaldundurik zegoen. Eta horrez gainera, populu eta hiriko burgesiaren arteko klase desberdintasuna, ohiko bizimoduan eta ohituretan nabarrnen desberdina zen.
|
|
|
Eta esperientzia berri honek, herri euskaldunean murgildurik zegoela, euskaldunagoa bihurtu zuen eta beharbada horrek lagundu zion bereizten euskararen aldeko jarrerak, ez zuela halabeharrez abertzaletasun politikoaren enblema soila izan behar. Euskal gizartean
|
bazuen
izan berezko balio euskaldun ugari oraindik bizi zirelako. Beraz, Bizkaia edo Euskadiren independentzia lortu arte ez zen itxaron behar, euskararen zabalkundea eta geroa ziurtatzeko, batez ere euskara hizkuntza bizia zegoen tokietan.
|
|
|
Euskararen etorkizunari buruz, zalantza handiak
|
zituen
, desagertzeko bidean ikusten zuelako. 1901ko urtarrilaren San E. Aranzadi adiskide donostiarrari honako hau idatzi zion:
|
|
|
Gizartean eraginkorrago izateko, bere ekintzabide politikoa ere aldatzeko prest zegoen. 1902ko abuztuaren 15ean Bilboko presondegian zegoela, etsiturik, besterik barik preso
|
zutelako
bere ekintza oztopatzeko asmoz, emazteari idatzi zion:
|
|
|
Bere ekintzabide politikoan garaian garaiko legeak aintzat hartzen jokatzeko asmoa
|
zuen
aurrerantzean, gizartean eragin sakonago gihartzeko, zeregin handiak ikusten baitzituen, helburu politiko nagusiak lortzeko bidean.
|
|
|
Beronen lehengo egoitza Indautxuko eskoletan izan zen Bilboko Udalaren ardurapeko egoitzan. Jeltzaleek Bilboko Udalean gehiengoa
|
zuten
ezkero karlisten laguntzarekin, euskararen irakaskuntza publikoa Bilboko udal eskoletan arrakastaz antolatu zuten. Beraz, XX.mendearen bigarren hamarkadan Bilbon eta Bizkaian, agintari jeltzaleen politikaren eraginez, euskararen egoera publikoa aldatzen hasi zen.
|
|
|
Berehala argitu zidaten antolatzaileek nire eginkizuna zela Aranaren ondoko bizkaitar euskalgintza azaltzea. Halakoxea jarri zidaten gidalerro, eta halakoxea bete asmo
|
dut
neronek ere.
|
|
|
Ez
|
du
horrek ukatzen Euskal Herria osoari begira molda daitekeen Sabinoren ikuspegia. Bai, ordea, zedarriztatzen eta antolatzen, abiapuntu nagusi izan baitzuen hark Bizkaian bizi zuena, gerogarrenean beste lurralde euskaldunetara zabaltzeko.
|
|
|
Ez du horrek ukatzen Euskal Herria osoari begira molda daitekeen Sabinoren ikuspegia. Bai, ordea, zedarriztatzen eta antolatzen, abiapuntu nagusi izan baitzuen hark Bizkaian bizi
|
zuena
, gerogarrenean beste lurralde euskaldunetara zabaltzeko.
|
|
|
Sobera ezagunak dira halakoak hemen, beste behin ere alferreko errepikapenetan ibiltzeko. Tenore
|
dudanean
, hots, azalgai dudan horretarako lagungarri zaidala, orduantxe sarraraziko dut halako bizi gertaera edo gertalixkia, diodanaren argigarri soila.
|
|
|
Sabino Aranaren eraginpeko euskalgintza aurpegi askotatik izan daiteke aztertua. Besteak beste, hasierako puntua jarriz, Bizkaian bizpahiru abiapuntu
|
ditut
nik nagusi. Lehen lehena, ekimen politikoarena, ordu arteko forutasuna gainditu zuena, Euskal Herri oso baten asmopean.
|
|
|
Nazioaren ideiak begirune osoa zor dio lurralde bakoitzak Euzkadi horren barruan izan behar
|
duen
nortasunari. Era berean, nazio berri horrek hizkuntza berritua behar du, eta, hartara, euskara bera, Sabinoren ustez, antzal
|
|
|
Nazioaren ideiak begirune osoa zor dio lurralde bakoitzak Euzkadi horren barruan izan behar duen nortasunari. Era berean, nazio berri horrek hizkuntza berritua behar
|
du
, eta, hartara, euskara bera, Sabinoren ustez, antzal
|
|
|
datu, egokitu eta prestatu, zeregin berrietarako. ere multzoka jaso behar, hizkuntzak berak, antzinako idazle eta iturri erdaldunduetan baino, berezko
|
zuen
sen edo espirituan oinarrituak. Euskara hori, jakina, edonoiz, edonon eta edozertarako erabili behar, euskaldunen arteko komunikabide nagusia izan behar baitzuen.
|
|
|
ere multzoka jaso behar, hizkuntzak berak, antzinako idazle eta iturri erdaldunduetan baino, berezko zuen sen edo espirituan oinarrituak. Euskara hori, jakina, edonoiz, edonon eta edozertarako erabili behar, euskaldunen arteko komunikabide nagusia izan behar
|
baitzuen
. Horraino lerrabide pisuzkoenak eta ezagunenak.
|
|
|
Sabino Aranaren euskalgintza euskararen normalizaziorako egitasmoa da. Arrangura bera
|
du
euskararen bame kontuetan zein kanpokoetan. Ortografia eta joskera, ponte izen nahiz urtearen hilak, oro dira haren eginkizun.
|
|
|
Ortografia eta joskera, ponte izen nahiz urtearen hilak, oro dira haren eginkizun. Aldi berean, euskara bera erabilgai nahi
|
du
leku eta aukera guztietan, lehenak bigarrena lotzen duelako.
|
|
|
Haren jarraitzaileek bizirik nahi
|
zuten
euskara, eta, Aranaren asmoekin bat eginez, arlo desberdinetara ekarri zuten euskara bera. Aipuetan jarriko ditut, besteak beste, foru administrazioa, euskalgintza, komunikabideak eta eliza.
|
|
|
Sotaren buruzagitzapean. Euskara ofizialdu zuten abertzaleek, Bizkaiko herriekin
|
zituzten
harremanetarako. Testuen itzultzaileak zintzo zintzo bete zituen Sabino Aranaren arauak, eta ugari sartu ere (2).
|
|
|
Euskara ofizialdu zuten abertzaleek, Bizkaiko herriekin zituzten harremanetarako. Testuen itzultzaileak zintzo zintzo bete
|
zituen
Sabino Aranaren arauak, eta ugari sartu ere (2). Horietako batzuk baziren ordurako Euskaltzaindiak sortua bere lehen ekimenetan ontzat emandako hitzak (3).
|
|
|
Gerra denborako aipamen horrek bide ematen dit, orobat, XX. gizaldiko Euskal Berbizkundea gogora ekartzeko. Nago, eta diodan hau frogagarri dela uste
|
dut
, Sabino Aranaren eragina ez ote dagoen bestelakoetan, hau da, berarekin hasi eta gerraurreko eta osteko lehen lehena horretara iristen dena. Bizkaian, edonondik begira dakiola ere, izenak borborka datoz.
|
|
|
Sabino Aranaren eraginpean Bizkaiko euskal letretan nor gailendu zen azalduta ere, laburregi geratuko litzateke haren ekina Bizkaia aldean. Politika eta administrazioaz zein euskalgintzaz zerbait esana
|
dut
gorago. Aipa dezadan oraingoan, haren iritziko komunikabideak.
|
|
|
Eta, egitasmo horren barruan, jakina, ordukoetan hain garrantzitsu zen Elizaren jokamoldea ere ezin bazter utzi. Sabinoren txaloak eta goresmenak merezi
|
zituen
abade bizkaitar zenbaitzuren euskal sermoilaritza berriak, euskaraz erlijio egiak modu egokietan zertzen zituena. Haren heriotzondoan ere, ekimen horretan jardungo dute biztaitar abade batzuek, euskalgintzari heltzeko puntuan eta katolikotasunaren mezua euskara garbian zabaltzekotan, gerora Jaungoiko zafe bazkuna izango dena sortuz, garbizaletasunaren errekatik.
|
|
|
Eta, egitasmo horren barruan, jakina, ordukoetan hain garrantzitsu zen Elizaren jokamoldea ere ezin bazter utzi. Sabinoren txaloak eta goresmenak merezi zituen abade bizkaitar zenbaitzuren euskal sermoilaritza berriak, euskaraz erlijio egiak modu egokietan zertzen
|
zituena
. Haren heriotzondoan ere, ekimen horretan jardungo dute biztaitar abade batzuek, euskalgintzari heltzeko puntuan eta katolikotasunaren mezua euskara garbian zabaltzekotan, gerora Jaungoiko zafe bazkuna izango dena sortuz, garbizaletasunaren errekatik.
|
|
|
Nire hitzen eta iritzien berresle, hona, beste behin ere, Orixe zena: Arana gabe edo Aranaz leku ari izanak eta ari direnak badituzu, baino aren aldekoak naiz aitzikoak, naiz bitartekoak, naiz Arana kukuak, ua
|
dute
eragile nola edo ala (10).
|
|
|
Sabino Aranaren garaian zio asko zeuden euskararen duintasunaren alde jartzeko. Lehenik berriki Unamuno eta besteek, berek menderatzen ez
|
zutelako
, esan ziguten euskara ez zela kulturarako gai, hizkuntza murritza zela eta
|
|
|
«hitz abstrakturik eta orokorrik» ez zeukala. Ez ziren osoki okerrean hori idaztean hiztegi hori gaurkotasunerako laburregi zelako, baina Sabinok Larramendik bezala hitzak asmatuz nahi izan zuen euskarak hitzen sortzeko gaitasuna
|
zuela
erakutsi eta euzkera aberastu.
|
|
|
Gerrate aurreko idazleen artean Azkueren gipuzkera osotuak arrakasta gehiago izan
|
zuen
: bide horretarik ibiliko dira jesuita eskoletan forrnatu, Nikolas Orrnaetxea «Ürixe», Jokin Zaitegi, Andima lbinagabeitia eta euskalki kutsuaren Irisarri fraidea, Salbatore Mitxelena eta hasierako Joan Mari Lekuona, Jon San Martín, Martín Ugalde eta Luis Villasante bera eta beste.
|
|
|
Sabinok behintzat azpimarratu zuen Iparraldeko abertzale bun, 1 batzuek eta Hegoaldekoek ere onartu ez
|
dutena
, euskara da euskotarren hizkuntza, beti erdaldun motz gelditzen zazikigunean eta zer egin behar dugun agindu nahi digutenak. Sabino beraren eragina hizkuntzan ezpada hain handia izan, gure kultura hurbil lokartua esnatu zuen.
|
|
|
Sabinok behintzat azpimarratu zuen Iparraldeko abertzale bun, 1 batzuek eta Hegoaldekoek ere onartu ez dutena, euskara da euskotarren hizkuntza, beti erdaldun motz gelditzen zazikigunean eta zer egin behar
|
dugun
agindu nahi digutenak. Sabino beraren eragina hizkuntzan ezpada hain handia izan, gure kultura hurbil lokartua esnatu zuen.
|
|
|
Uste
|
dut
, kritikoki bada ere, Sabino Arana eta haren ondokoen idazkiak (berrogei eleberri) gazteek ezagutu behar lituzkela, desagertzera doan gizarte baten ispilu direlako. Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute kaletar erdaldundu intelektual batzuk edo sindikalistak bazter utzita zer zen, euskaldunen Euskal Herri gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien bat baserritar zen gizarte baten egoera.
|
|
|
Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute kaletar erdaldundu intelektual batzuk edo sindikalistak bazter utzita zer zen, euskaldunen Euskal Herri gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien bat baserritar zen gizarte baten egoera. Denbora berean ikusiko dute idazle guztien joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez
|
zutela
denek Sabino Arana jarraitu. Jarraitu dutenek badute erru apur bat hogeita hamar urteez euskal literatura konformista egin bada, hoben handiagoa dute ezkerreko idazleek ez baitzioten euskarari eskerrik ez eta begirune txikienik.
|
|
|
Denbora berean ikusiko dute idazle guztien joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez zutela denek Sabino Arana jarraitu. Jarraitu dutenek
|
badute
erru apur bat hogeita hamar urteez euskal literatura konformista egin bada, hoben handiagoa dute ezkerreko idazleek ez baitzioten euskarari eskerrik ez eta begirune txikienik.
|
|
|
Denbora berean ikusiko dute idazle guztien joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez zutela denek Sabino Arana jarraitu. Jarraitu dutenek badute erru apur bat hogeita hamar urteez euskal literatura konformista egin bada, hoben handiagoa
|
dute
ezkerreko idazleek ez baitzioten euskarari eskerrik ez eta begirune txikienik.
|
|
|
Hortik sortzen den euskara ereduari «hiperbizkaiera» deituko dio berak (263). Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua
|
du
bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela. Era berean, Sabino Aranak Azkueren hainbat proposamen bere egiten ditu, hasierako lanetan ez hainbeste, azken lanetan gero eta nabariago (265), eta ge roztik aranazaleen eskolakoak izango dira hauek bereziki eta bakarrik horiek
|
|
|
Hortik sortzen den euskara ereduari «hiperbizkaiera» deituko dio berak (263). Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian
|
duela
bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela. Era berean, Sabino Aranak Azkueren hainbat proposamen bere egiten ditu, hasierako lanetan ez hainbeste, azken lanetan gero eta nabariago (265), eta ge roztik aranazaleen eskolakoak izango dira hauek bereziki eta bakarrik horiek
|
|
|
dira biak, eta darabilgun gaian eta garaian behintzat, Azkue askozaz berrizaleago ageri zaigu, tradi zio idatziari dagokionez. Ondorioz, uste
|
dugu
berezi beharreko sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarrait... Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
dira biak, eta darabilgun gaian eta garaian behintzat, Azkue askozaz berrizaleago ageri zaigu, tradi zio idatziari dagokionez. ...i beharreko sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait
|
zuten
, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere. Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
Antza, ez dira euskalaritzat hartzen. Ez ote
|
du
hor lekurik?
|
|
|
Baina, aldi berean, ez da garrantzi gutxiagokoa hizkuntzalaritzaren historian, oro korrean eta gurean, maila teorikoan nolako eboluzioa eman den eta ikerketetan nolako norabideak nagusitu diren, edota hizkuntzaz kanpoko faktoreen eragina zenbaterainokoa izan den jakitea. Puntu hauek guztiak argitzera dator egile bera beste artikulu batean (268), eta hemen, besteak beste, euskalaritzaren historiogra fiak planteatzen dituen zenbait arazoz jardutean, historialariaren gainetik hizkun tzalariak izan behar
|
duen
perspektiba subjektiboaz ari da. Aranaren kasuan, hain zuzen, alderdi horixe da berak nabarmentzen duena (269).
|
|
|
(269) < < Historia (lariaren) ren subjektibotasuna eta askotariko interes eta ikuspegiak euskala ritzaren historiaren esparruan ere antzeman daitezke: Esate baterako, ikerlari batzuk Arana Goiri ren lanetan hitz berri ugari sortzea, beste hainbaten asmakizunerako iturri izatea eta, horren bitar tez, euskaran tradizio aski luzea
|
zuten
mailegu 1atin erromaniko asko ezabatzen saiatzea azpimarratu dute; beste zenbaitek, aldiz, Larramendiren eraginarekiko haustura nabarmendu dute, horre1a euskaldunen jatorri iberikoa eta, ondorioz, euskaldunen Espainiarekiko lotura deuseztu as moz> >(! bid., 400.or.).
|
|
|
EuskaJtzaJetasuna abertzaJetasunaren barman sartzean, euskara Euzkadi deitzen dion nazio proiektuaren baitan kokatzen du Sabinok, eta horreJa egi tean, jakina, Espainiako edota Frantziako poJitikari atxikirik segitzen duten EuskaJ Pizkundeko beste euskaJtzaJeek ez bezaJa jokatzen du. Horregatik kri tikatzen
|
ditu
abertzaJeak ez diren euskaltzaJeak, hauek frantses eta espainoJ nazionaJistatzat dauzkaJako, hain zuzen. Puntu hau argitu beharra dago, ordu ko nahasketak oraindik ere indarrean segitzen baitu.
|
|
|
Sarritan ahazten den baieztapen bat ere egin beharra dago hemen, eta da, Aranaren garaian eta geroztik, abertzaJetasuna izan deJa euskaJtzaJetasunari gehien eragin diona, eta euskara eta euskaJ kuJturaren aJdeko buJtzada horrek ez daukaJa deus fundamentaJismotik, eta aJderantziz bai asko estatu zentra Jismotik jariotzen den asimiJazio fundamentaJistaren kontrako erresistentzia tik. Zorioneko eguna euskarak euskaJ nazionaJismoaren beharrik izango ez
|
duen
hura, zorionekoa hizkuntza poJitika instituzionaJa noizbait EuskaJ He rria euskaJduntzeko bidean jarri eta euskaJdun bihurtuko duen hura, zorione koa beharrik sentitu gabe euskaraz mintzatuko den hura. Baina datuek aspaJ dion besterik erakusten dute, euskarak herriaJdeka izan duen erabiJera orokorrean apaJa izateaz gain, 1989 epeaJdian, Gipuzkoan bakarrik egiten baitu aski nabarmen gorantz,% 23tik %30era, 7 puntuko igoerarekin; Bizkaian ere egoera zerbait hobetzen da hiru puntu irabaziz, hots,% Stik% llra igaroz; Nafarroan% 7an mantentu egiten da osta osta, eta beste bietan, berriz, puntu bat egiten du behera, Araban% 4tik %3ra, eta Ipar EuskaJ He rrian% 7tik% 6ra (271).
|
|
|
Berdin klase politi koa. Kontua da, euskararen sustapenari buruz zer nolako jarrera izan duten, eta
|
duten
, Euskal Herriko alderdi estatalek eta nazionalistek. Jakin beharrekoa da, era berean, gurean integrazioaz hain gora hitz egiten den interkulturalis moaren euforia honetan, nolako jarrera agertzen duen lekuko jendeak eta no lakoa kanpotik etorriak.
|
|
|
Jakin beharrekoa da, era berean, gurean integrazioaz hain gora hitz egiten den interkulturalis moaren euforia honetan, nolako jarrera agertzen duen lekuko jendeak eta no lakoa kanpotik etorriak. Ez
|
baitugu
gaurkorik, 1986ko datuen arabera,% 69,91 ziren erdaldun elebakarrak, eta hauetatik% 40 etorkinak ziren eta% 39, be rriz, bertakoak. Nahiz eta erdaldun multzo horretako% 52k beren burua eus kalduntzat hartu, euskarari dagokionez, ordea, ageri da gehienek ez dutela ino lako interesik, beste% 25ek aurkakoa duela, eta aldekoa, berriz,% 24k bakarrik (272).
|
|
|
Ez baitugu gaurkorik, 1986ko datuen arabera,% 69,91 ziren erdaldun elebakarrak, eta hauetatik% 40 etorkinak ziren eta% 39, be rriz, bertakoak. Nahiz eta erdaldun multzo horretako% 52k beren burua eus kalduntzat hartu, euskarari dagokionez, ordea, ageri da gehienek ez
|
dutela
ino lako interesik, beste% 25ek aurkakoa duela, eta aldekoa, berriz,% 24k bakarrik (272). Hau zen orduko erradiografia.
|
|
|
Ez baitugu gaurkorik, 1986ko datuen arabera,% 69,91 ziren erdaldun elebakarrak, eta hauetatik% 40 etorkinak ziren eta% 39, be rriz, bertakoak. Nahiz eta erdaldun multzo horretako% 52k beren burua eus kalduntzat hartu, euskarari dagokionez, ordea, ageri da gehienek ez dutela ino lako interesik, beste% 25ek aurkakoa
|
duela
, eta aldekoa, berriz,% 24k bakarrik (272). Hau zen orduko erradiografia.
|
|
|
Besterik da herritar guztien ondarea den aldetik, guz tiena dena alderdi jakin batek, edo botere administratiboak monopolizatzea. Maila honetan, bada, zentzu osoa
|
du
abertzaletasunaren eta euskaltzaletasuna ren esparru autonomoak garbiki bereizteak nola teorian hala praktikan.
|
|
|
Sabino Aranak, euskaltzaletasuna abertzaletasunaren zerbitzura jartzean, morrontza lanetan jarri zuen euskara, baina fede onez, uste
|
baitzuen
abertza letasuna zela euskara sustatzeko biderik behinen eta eragingarriena. Baina ba du Abandakoak hori baino oker handiagorik egina, euskarari ez baitzion aitor tu nazioaren eraikuntzan zegokion lekua.
|
|
|
Sabino Aranak, euskaltzaletasuna abertzaletasunaren zerbitzura jartzean, morrontza lanetan jarri zuen euskara, baina fede onez, uste baitzuen abertza letasuna zela euskara sustatzeko biderik behinen eta eragingarriena. Baina ba
|
du
Abandakoak hori baino oker handiagorik egina, euskarari ez baitzion aitor tu nazioaren eraikuntzan zegokion lekua. Lehen esandako arrazoiengatik, elementu kulturaren gainetik, bere sustraiak biologian zeuzkan arrazaren kon tzeptuan aurkitu uste izan zuen Euskal Herri historikoaren iraupenerako ber merik sendoena.
|
|
|
Indizea bikoizteak zerbait adi erazten du, noski. Bestalde, Afrikan gutxi dira Rh negatiboa
|
dutenak
; asiar eta amerindiarren artean, berriz, ez da ezagutzen. Europara kanpotik etorritakoen artean, orobat, guztiak edo ia guztiak Rh positiboa dutenak dira.
|
|
|
Bestalde, Afrikan gutxi dira Rh negatiboa dutenak; asiar eta amerindiarren artean, berriz, ez da ezagutzen. Europara kanpotik etorritakoen artean, orobat, guztiak edo ia guztiak Rh positiboa
|
dutenak
dira. L. F. Cava lli Sforzak kontuan hartu beharreko datu genetiko bitxitzat dauka bere azter ketan agertzen den fenomeno hau, jadanik M. A Etcheverry medikuak bere garaian egindako aurkikuntza egiaztatzera datorrena.
|
|
|
Badirudi, beraz, adituen artean hedatuena den isolamendu erlatibo horri zor zaiola odol mota horren maizta sun tasa garaia, genetistentzat berezia gertatzen dena. Fenomeno hau egiazta tzeak, berez, ez
|
du
deus arrazakeriatik.
|
|
|
(274) Cavalli Sforzaren mapa genetikoan beltzez markatuta dator euskal gune hori, alboan azalpen hipotetiko hau
|
duela
: < < En este caso el área dibujada en negro no es el origen de una ex pansión(...), sino que más bien indica las poblaciones preneolíticas residuales que no fueron com pletamente absorbidas por los neolíticos llegados del este> > (Ibid., 175.or.).
|
|
|
Egia da, bai, XIX. mendeko beste zientzilari askoren antzera, arrazaren kontzeptua erabili zuela, oinarrizko elementutzat
|
zuela
, baina hori egitean Eu ropako joerak jaso besterik ez zuen egin. Euskal Herrian bertan, Kanpionek ere arraza erabiltzen zuen barra barra bere idatzietan.
|
|
|
Baita J.M. Barandiaran antropologoak ere «euskal gizakia» deitu ohi zaionaren jatorriaz jardutean, zei naren eboluzio abiapuntua 7.000 urte inguruan finkatzen baitu (277). Honekin adierazi nahi
|
duguna
da, bat, arrazaren kontzeptua Sabino Aranaren garaian, eta oraindik geroago ere, diskurtso zientifikoan erabiltzen zen ohiko terminoa zela, eta bi, lan honen hasieran esan bezala, komunitate etnikoaren edo nazio aren edukia eman ziola Sabinok arrazari.
|
|
|
Oso besterik da, Euskal Herritik at, termino horren inguruan Yacer La pouge k, edo Gumplowicz ek, edo Houston Stewart Chamberlain ek, Joseph Arthur Gobineau k, eta beste hainbatek egiten duten irakurketa garbiki arra zista, batez ere, hitlerismoarekin politikan ondorio genozida izugarriak ekarri ko
|
dituena
. Lekuz kanpokoa baino askoz harago, guztiz deitoragarria iruditzen zaigu nazismoa eta aranismoa ez direla berdintzekoak esatea hutsa (278), ager pen publikoetan esan izan den bezala, zeren Euskal Herria, orduko Alemani arekin konparatuta, oso bestelako egoera soziopolitiko batean aurkitzen bai tzen, zapaldua eta inmigrazio masibo baten pean.
|
|
|
zista izan zen, inoiz ez
|
zuen
izan Hittlerrek judutarren aurka hartutako jarrera bortitzaren antzik. Euskal arrazaren handitasunaren usteak ez zuen jarrera kolonizatzailerik, Teoría Nagusirik eta antzekorik sortu> > (Berria,, 6.or.).
|
|
|
zista izan zen, inoiz ez zuen izan Hittlerrek judutarren aurka hartutako jarrera bortitzaren antzik. Euskal arrazaren handitasunaren usteak ez
|
zuen
jarrera kolonizatzailerik, Teoría Nagusirik eta antzekorik sortu> > (Berria,, 6.or.).
|
|
|
Hori argituta, bidenabar, beste bigarren ohar bat ere egin beharra gaude, eta da, Sabino Arana arraza garbiaz ari denean, euskal tradizioan oinarrituta ko kaparetasuna
|
zuela
gogoan, eta ez inola ere euskaldunen odol garbitasu na, hau zentzu fisiologikoan ulertuta. Hau diogu badirelako oraindik Aban dokoa inozotzat jotzen dutenak, mestizajearen fenomenoaz ohartu ez balitz bezala.
|
|
|
Horiek guztiek zerikusirik ez daukate Sabinoren arrazari buruzko ikuspe giarekin, eta, agian, bai gehiago hispanofobiarekin. Eta negatibotzat jo daite keen sabindar erreakzio honek ere
|
badu
bere nondikoa hau ere arrazonatua, jakina, funtsik gabeko konplexuengatik edo, azaltzen ez dena.
|
|
|
Bigarren arrazoiak, zentzu hertsian, inmigrazioarekin
|
du
zerikusia eta aurrean esandakoaren ondorio zuzena da. Garai hartako industrigintza in dartsuaren ondorioz Bilbaoko ezkerraldean ugaltzen den inmigrazio popu lazioa, berak «Efectos de la invasión» artikulu aipatuan behin eta berriz errepikatzen duen bezala, beste nazio batetik kasu honetan Espainiatik datorrena delako kontsideratzen du arrotza, ez bertakoa, alegia:
|
|
|
Begiratu besterik ez dago Erdialdeko Europara eta au zo estatuetara zer gertatzen ari den ikusteko. Horregatik, gure inguruko poli tikari profesionalen eta intelektual organikoen diskurtsoak akademikotik baino askoz gehiago
|
du
hipokresia eta maltzurkeriatik, estatu botererik ez duen na zio batí inmigratuak bertakotzat hartzea eskatzen baitzaio, datozela Espainia tik edo nonahitik, inolako baldintzarik jarri gabe, hots, eskubide guztien jabe eginez, baina ez betebeharren erantzule. Diskurtso hori magrebtarrak itsasoan itotzen uzten dituen Espainiatik datorrenean, duintasun etikoari zor zaion be giruneak oinarrizkoenean huts egiten du.
|
|
|
Begiratu besterik ez dago Erdialdeko Europara eta au zo estatuetara zer gertatzen ari den ikusteko. Horregatik, gure inguruko poli tikari profesionalen eta intelektual organikoen diskurtsoak akademikotik baino askoz gehiago du hipokresia eta maltzurkeriatik, estatu botererik ez
|
duen
na zio batí inmigratuak bertakotzat hartzea eskatzen baitzaio, datozela Espainia tik edo nonahitik, inolako baldintzarik jarri gabe, hots, eskubide guztien jabe eginez, baina ez betebeharren erantzule. Diskurtso hori magrebtarrak itsasoan itotzen uzten dituen Espainiatik datorrenean, duintasun etikoari zor zaion be giruneak oinarrizkoenean huts egiten du.
|