|
2003
|
|
|
–Ez ziran euskaldunak/ bein bere menpetu,/ Erroma bera ez zan/ eurakaz jaubetu? 62 Aurrekoaren ildo berean hau ere pertsona eskolaturen batek egindako bertsoa zen, euskal historiaren inguruko ohiko topiko bat herritarrei jakinarazten ziena, euskaldunen betiereko ausardia baieztatu eta egungo karlista euskaldunei kemena eman nahian. Bertso sail honetan (eta garaiko bertso gehienetan), herritar euskaldunek politika aktiboan
|
zuten
protagonismoaren aitortza argia ikus daiteke. Izan ere, herritarrak, armak eskutan, herrialderaren patua erabakitzen ari ziren.
|
|
|
Eta aitortza horri loturik, protagonista politiko berri horri, hots Nazioari edo Herriari, bere behinolako aurrekari historiko gloriosoak gogora ekarri nahi izan zitzaizkion, Numancia, Sagunto, Viriato, Pelayo eta halakoak aipatuz. Ohargarria da, hala ere, Álvarez Junco k mito historiko mobilizatzaile hauen erabilera soilik liberalengan seinalatzea; aldiz karlistek (lehen gerran behintzat) ez omen
|
zuten
gisa bereko historia nazionalik sustatu, nahiz herritar asko aldeko zituzten, karlistentzat protagonista politikoa ez baitzen herria edo nazioa, erregea baizik (Álvarez Junco, 2001: 363).
|
|
|
1/ Oraintxe sei eun urte,/ gutxi gora bera,/ gipuztarrak joan giñan/ Gaztel aldera;/ artean Nafarroak,/ Gipuzkoak gañera,/ egiñ izandu
|
zuten
/ erreiño bat bera;/ orain galdeera/ zoaz egitera: / zeren billatzera/ gipuztarrak joan giñan/ Gaztel aldera?
|
|
|
Bertso hauen tono didaktikoan argi ikusten da gipuzkoar herritarrek ezezagun
|
zuten
historia probintziala irakatsi nahi zitzaiela. Herritarrek, euskaldun edo gipuzkoar, subjektu aktibo gisa, bere iragana ezagutu beharra zeukaten, uneko egoera hobeto ulertu eta nola jokatu jakiteko.
|
|
|
Guztiz asco eta chit gogoangarriac dira, gure guraso ernai azcarrac itsasoz ta leorrez eguindaco azaña andiac, beren seme languille prestuac itsu ta gor arquitcen badira ere, norc arguitaratu ezdutelaco beren jaiotzaco itzcuntz Euscarazco garbian. [...] Guipuzcoaco necazari ondraduai leguez ta bidez zor ziozcaten gauza balio andico oec ondo adierazteco, nai ta naizcoa da, bada, bularrarequin batean mamatu izan
|
zuten
itzquera gozoan itzeguitea; bestela egon bearco dute beti barau gorrian[...] ¿ Nola aldateque, bada, Guipuzcoaco necatzalleac ondo aditutcea erdaraz esaten diran gauzac, baldin ezpadute itzcuntza bera icasi Greciatarrena baino gueiago? 68
|
|
|
Iztuetak emandako bertsio honen interesa Arturo Campionek ohartarazi zuen: Iztuetarena kronista ingenuo baten jarrera litzateke, horregatik oso aproposa ikusteko garaiko gipuzkoarrek, naturaltasunez, Nafarroarekiko
|
zuten
iritzi historikoa (Campion-en iritzi hau in López Anton, 1998: 527).
|
|
|
Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezalatsu, herritar euskaldunei beren iragana ezagutarazi nahi zien. Liburuaren sarreran,. Escaldunei bi hitz hastean?, adierazgarriro, herritar arruntek euskal historiaz
|
zuten
jakintza eza deitoratzen zuen Hiribarrenek:
|
|
|
Beraz Hiribarrenek euskal narratiba historiko bat eskaini nahi zien herritarrei. Itxura batean Iztuetaren xede berberak ematen
|
zuten
, baina bazen alderik. Hiribarrenek zioenez, Iparraldeko euskal haurrek eskolan frantses historia kontu batzuk ikasten zituzten (erregeen historiak eta).
|
|
|
Aitor. Aurrerantzean, euskal literato guztiek Aitor aipatuko
|
zuten
euskaldunen patriarka mitiko gisa. Hala ere, Hiribarrenek, literatura barik historia lan bat idatzi nahi zuenez, ez zuen ez Tubal ez Aitor aipatu euskal patriarka gisa.
|
|
|
Garay de Monglave k 1835ean, aurkitu? zuen Altabizcarreco Cantua (Karlomagno eta euskaldunen arteko borrokez); Xahok idatzitako Anibalen kantua (1845); Francisque Michel-en Abarkaren Kantua (1859), eta Klaudio Otaegik idatziriko Beotibarko Kantua (1882). 97 Hauek guztiek oso oihartzun urria izan bide
|
zuten
herritar euskaldunen artean. Nolanahi ere, (guk aztertu ez dugun) bigarren gerra karlistako bertsoen ikerketa egitea on litzateke, ideia historiko hauek 1876rako herritarren artean zenbat hedatu ziren ikusteko98 Halaber, espainiar eta frantses nazionalizazioek garai horretan aurrera egin baitzuten, interesgarria litzateke ere erdal historiografia horietako topikoak euskarazko bertsoetan nola islatzen ziren ikustea.
|
|
|
Bestelako historia erlijioso ohikoagoek arrakasta handiagoa izan bide
|
zuten
. Aurrena Frantzisko Ignazio Lardizabal() gipuzkoar apaizak argitaraturiko Testamentu Zarreco eta Berrico condaira aipatu beharra dago (Tolosa, 1855).
|
|
|
Lan hau izugarri arrakastatsua izan zen. Gipuzkoako euskaldun herritarrek XIX. mendean gehien irakurri
|
zuten
obra izan zen ziurrenik. 1868 eta 1885 artean gutxienez lau berrargitalpen izan zituen.
|
|
|
Argi dagoena, historia erlijiosoen arrakasta da historia profanoekin alderatuz. Santuen bizitzak prosaz idatzi ziren, zabalkunde dezente lortu
|
zuten
herritarren artean, eta zenbait edizio ezagutu zituzten. Euskarazko historiografia, laikoa?
|
|
|
Izan ere, Goihenetxek dioskunez, Ernazimenduan, herri hizkuntzek, monarkia eta erakunde batzuekin aliaturik egin
|
zuten
beren kultur garapena, historia, geografia eta linguistika biltzen zituen prozesu bat hasiz (akademien, unibertsitateen, gramatikarien, eta erakundeen bidez). Hau da, kultura jasoa, tartean historiografia?
|
|
|
Errege erreginak, Europa osoan kultur sorkuntzaren gunea markatzen eta babesten zutenak, sekula ez ziren Euskal Herrian kokatu. Nafarroako errege erreginen Gortea, adibidez, Biarnon zegoen (eta bertan biarnesezko literatura sustatu
|
zuten
). Historiografikoki ere, nafar monarkia hark, bere interes geopolitikoen eta erreferentzia kultural nagusien araberako produkzioa bultzatu zuen; eta Nafarroa Behereko euskaldun protestanteen proiektua ez zen nagusi.
|
|
|
Historiografikoki ere, nafar monarkia hark, bere interes geopolitikoen eta erreferentzia kultural nagusien araberako produkzioa bultzatu zuen; eta Nafarroa Behereko euskaldun protestanteen proiektua ez zen nagusi. Nafar errege erreginen historiografia batik bat biarnes kronistek idatzi
|
zuten
, dinastian oinarrituz (ez herrialdean) eta frantsesez. Gainera Nafarroako erregea, laster katoliko eta Frantziako errege bihurtu zen, azken erresuma hau izanik aurrerantzean monarkaren eta bere kronisten erdigune.
|
|
|
Gainera Nafarroako erregea, laster katoliko eta Frantziako errege bihurtu zen, azken erresuma hau izanik aurrerantzean monarkaren eta bere kronisten erdigune. Leizarragak euskalduntasunaren, kalbinismoaren eta nafartasunaren inguruan abiatu nahi zuen narratiba, kontraerreforma katolikoak, erregeren zerbitzuko historiografia nafar biarnesak eta frantses kultur ereduen hegemoniak desegin
|
zuten
. Hortaz euskarazko lehen narratiba saio horrek porrot egin zuen.20
|
|
|
Compendio Historial obran, euskaldunak eta beren historia Monarkia haren baitan kokatzen ziren, modu berezi eta pribilegiatuan, bai, baina ez era zentral batean. Ez zen euskaldunek euskaldunei zuzenduriko narratiba, Iberiar Penintsulako gainerako herriekin konpartitu nahi
|
zuten
narratiba baino.
|
|
|
Erdarazko lan hauetan, ez zen arraroa euskarazko kantu historikoak tartekatzea, baita inoiz balada apokrifoak sartzea ere. Esate baterako, Garcia Fernandez Cachopinek eta Juan Iñiguez Ibarguenek elkarlanean idatzitako Crónica General Española y Sumaria de la Casa Vizcaina obran (1588), Leloren kantu faltsua agertu
|
zuten
, euskaldunen eta erromatarren arteko gerrak kontatzen zituena. Hola, XVI. mende amaieratik euskaldunen gaineko ikuspegi historiko berri bat agertu zen, Leizarragak proposatzen zuenetik arras desberdina.
|
|
|
Euskalduntasunaren gaineko erdarazko narratiba hauek sortu
|
zuten
kritikarik: –Burlatcen naiz Garibayez,/ bay halaber Echavez,/ Cenak mintzatu baitire/ Erdaraz Escaldunez.
|
|
|
Izan ere, Ipar Euskal Herrian, Hegoaldean ez bezala, euskarazko narratibak idazteko asmoz segitzen zen. Sarako eskolakoak, itxura batean Leizarragaren bidea jarraitzen
|
zuten
, hark bezala euskarazko narratiba bat idatzi nahi baitzuten. Eta ildo horretan, Joxe Azurmendi ikertzaileak, Hegoaldeko apologistak (Garibai, Poza, Etxabe,...) eta Iparraldeko euskal idazle humanistak (Sarako Eskolakoak eta haien ildokoak) bereizi ditu.
|
|
|
Eta ildo horretan, Joxe Azurmendi ikertzaileak, Hegoaldeko apologistak (Garibai, Poza, Etxabe,...) eta Iparraldeko euskal idazle humanistak (Sarako Eskolakoak eta haien ildokoak) bereizi ditu. Lehenek euskararen gaineko erdarazko narratiba
|
zuten
; bigarrenek euskarazko narratiba.23 Gure gaiari dagokion heinean bereizketa baliagarria da, euskarazko historiografiaren aurrekariak humanisten multzoan baitaude, beren euskarazko narratibetan. Idatzi ote zuten Sarako eskolakoek, Klaberiak eskatzen zuen moduan euskarazko narratiba historikorik?
|
|
|
Euskarazko narratiba bat sortzeko asmoan Leizarragaren oinordekoak izan arren, narratiba horren edukiei dagokionez, arras bestelako ikuspegia azaltzen
|
zuten
|
|
|
eraginkorki sustatu nahian euskarazko erlijio liburuak argitaratzea onetsi zuen (zalantza batzuk gora-behera). Hola sortu ziren lapurtar eta zuberotar idazleak, zeinak historiaren ulerkera katoliko eta erregezalea agertu
|
zuten
, non Frantzia euskara errespetatzen zuen monarkia eleanitz gisa ageri zen (horixe adierazten dute Etxeberri Ziburukoaren 1627ko bertso batzuek: –Eçen Errefrauac dio Erregueen ohorea/ Dela, hañitz mihitaco sujetac içatea?
|
|
|
Eta zentzu horretan, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke oso justifikaturik batzuen eta besteen diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze batzuk erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta besteak euskaraz eta espreski euskaldunentzat narratiba bat sortu nahian. Hortaz, euskal idazle guztiak politikoki monarkia handi banatan eta antzeko diskurtsoekin txertatzen baziren ere, Iparraldekoek, narratiba autonomo bat (behintzat linguistikoki) garatu
|
zuten
, euskaldunei espreski zuzendua.
|
|
|
Ikuspegi kantabristari sinesgarritasuna ematen zion oinarri nagusia, agiri historikoak barik euskararen existentzia zen. Jatorria erromatar garai aurrean zuen berbeta mintzatzen segitzeak, euskaldunen izate zaharra eta iraupen aldagaitza justifikatzen
|
zuten
. Diskurtso horretan, Goihenetxek dioen legez, euskarak historia jaten zuen:
|
|
|
Izan ere, Sarako Eskolak Lapurdiko kostaldeko erdi mailako euskaldungoa izan bazuen irakurle, XVII. mende erdialdetik aurrera klase ertainak frantsesez irakurtzera ohitu ziren. Ondorioz, XVIII. mendeko apaiz idazle gehienak, maila apalagoko euskaldunei zuzendu zitzaizkien (nekazari elebakarrei nagusiki) 41 Eta maila horretan historia zuzenkiago erlijiosoa erabili
|
zuten
: santu santen bizitzak, eta Bibliako istorioak.
|
|
|
Guero n jasotako historia eta istorio ez erlijiosoak, ezer baino gehiago asmo literarioz egindako bilketa atsegin batean aurki daitezke bereizita: Axularren historiak, P. Salaberri (prest.), Pamiela, Iruñea, 1998 Axular eta Sarako Eskolako irakurlegoa nortzuk osatzen
|
zuten
, in Oyharçabal (2001a: 225).
|
|
|
Apologismoak, ere, bereziki Larramendiren eskutik, hizkuntzari garrantzia ematean, euskara hedatzen zen lurralde osoaren bateratasun kontzientzia areagotzen zuen (nahiz, ikusi dugunez, nahiko historikotasun gutxirekin). Eta 1765tik aurrera, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak elkarkidetza politiko kulturala sendotu
|
zuten
, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortzean (RSBAP). Erakunde horrek, Historia nacional bascongada bat idazteko asmoa izan zuen, baina azkenean gauzatu gabe.46 Gainera RSBAP a, aparteko aukera izan zitekeen arren, ez zen goi mailako euskarazko narratibentzako produkzio gune sozial bihurtu:
|
|
|
Herritar euskaldunek ez zeukaten inolako kontzientzia historikorik. Ez antzinako historia tradizionalik oroitzen
|
zuten
(hori interesatzen zitzaion Humboldti), ez euskal historiografia idatziaren, kantabrismo edo historia probintzial kontuen, berririk zuten (hau da guri interesatzen zaiguna).
|
|
|
Ez antzinako historia tradizionalik oroitzen zuten (hori interesatzen zitzaion Humboldti), ez euskal historiografia idatziaren, kantabrismo edo historia probintzial kontuen? berririk
|
zuten
(hau da guri interesatzen zaiguna). Humboldten testuan islatzen denez, euskaldunek jasotzen zuten heziketa bakarra eta sakonki xurgatu zuten kultura bakarra Eliza katolikoak ezarritakoa zen.
|
|
|
berririk zuten (hau da guri interesatzen zaiguna). Humboldten testuan islatzen denez, euskaldunek jasotzen
|
zuten
heziketa bakarra eta sakonki xurgatu zuten kultura bakarra Eliza katolikoak ezarritakoa zen. Eta Eliza ez zen historia irakasteaz arduratzen.
|
|
|
berririk zuten (hau da guri interesatzen zaiguna). Humboldten testuan islatzen denez, euskaldunek jasotzen zuten heziketa bakarra eta sakonki xurgatu
|
zuten
kultura bakarra Eliza katolikoak ezarritakoa zen. Eta Eliza ez zen historia irakasteaz arduratzen.
|
|
|
Garai hartako Europan, nekazarien eta beste klase apalen artean, gutxi izango ziren beren herrialdearen iraganaz (historia idatziak kontatzen zuen hartaz) berririk zutenak. Hezkuntza plan nazionalak oraindik hastapenetan egonik, eskola tradizionaletara joateko aukera
|
zuten
herritar urriek, irakurketa idazketa, oinarrizko aritmetika eta dotrina baino ez bide zuten ikasten, ez historiarik. Historia goi klaseentzako generoa zen.
|
|
|
Garai hartako Europan, nekazarien eta beste klase apalen artean, gutxi izango ziren beren herrialdearen iraganaz (historia idatziak kontatzen zuen hartaz) berririk zutenak. Hezkuntza plan nazionalak oraindik hastapenetan egonik, eskola tradizionaletara joateko aukera zuten herritar urriek, irakurketa idazketa, oinarrizko aritmetika eta dotrina baino ez bide
|
zuten
ikasten, ez historiarik. Historia goi klaseentzako generoa zen.
|
|
|
Horiek aurrerago ikusiko ditugu. Herrialdeen historia, historia profanoa, estamentu eta korporazio publikoei loturik zegoen (noblezia, erregea, herrialdeak, etab.). Historiografia, tresna legitimatzaile gisa, elitez osaturiko korporazio desberdinek erabiltzen
|
zuten
beren interesak defendatzeko. Eta aginte publikoa eliteen esku zegoen heinean, historiografia ere esparru horretan azaltzen zen.
|
|
|
Herritar apalak mundu horretatik kanpo geratzen ziren. XIX. mendetik baina, herritarrek parte hartze gero eta handiagoa izango
|
zuten
politika publikoan. Eta horri lotu behar zaio, gure ustez, herritarrentzako historia generoko lanak idaztea.
|
|
|
Lehenek euskararen gaineko erdarazko narratiba zuten; bigarrenek euskarazko narratiba.23 Gure gaiari dagokion heinean bereizketa baliagarria da, euskarazko historiografiaren aurrekariak humanisten multzoan baitaude, beren euskarazko narratibetan. Idatzi ote
|
zuten
Sarako eskolakoek, Klaberiak eskatzen zuen moduan euskarazko narratiba historikorik. Propioki ez.
|
|
|
Hori bihur zitekeen bere produkzioaren gune sozial babeslea. ...gitaratzeko gisa bereko laguntza ukapenak gertatu ziren) 36 Beñat Oiharzabalen ikerketak erakusten duenez, XVII. mendearen erdialdetik aurrera, frantsesa kultur hizkuntza gisa gero eta gehiago sartu zen Iparraldeko klase ertainen artean (Hegoaldean gaztelaniaren hegemonia bere hartan mantentzen zelarik) 37 Hortaz, euskal erakunde publikoek, Iparraldekoek zein Hegoaldekoek, eliteen esku egonik, ez
|
zuten
euskaraz idatzitako kultur produkzioa sustatzeko interesik agertu, auzi horietarako erdara nahiago baitzuten. Eta, hola, euskarazko historiografia, eta oro har euskara idatzi oro, produkzio gune sozial laiko gabe geratu zen Antzinako Erregimenean.
|
|
|
Hola, Antzinako Erregimenean, estamentu, korporazio eta erakunde publiko bakoitzak, bere estatusa eta interesak legitimatzeko historiografia propioa bultzatu ohi zuen. Erakundeok eliteen esku egonik, eta euskal eliteak erdarazko kultura idatzian hezten zirenez, bultzatzen
|
zuten
historiografia ere erdarazkoa zen. Hego Euskal Herrian, XVI. mende amaieratik gaztelaniazko historiografia apologetiko eta kantabrista azaldu zen foru erakundeen eta estamentu nobleen babespean.
|
|
|
Ipar Euskal Herrian, XVIII. mende amaieran frantsesezko euskal historia aristokratikoak azaldu ziren bertako nobleen zerbitzuan. Kasu bietan, euskal elite politikoek monarkia osoari (dela Espainiakoari dela Frantziakoari) zuzentzen zieten mezua, haren aurrean defendatu nahi baitzituzten euren pribilegioak, eta logikoki monarkia bakoitzeko erdara nagusian idazten
|
zuten
. Erdarazko euskal ikuspegi historiko hauek euskarazko narratibetan zeharkako isla batzuk izan zituzten arren, ez zen euskaraz ildo bereko historia lanik argitaratu XIX. mendera arte.
|
|
|
Pentsa daiteke euskarazko hezkuntza interesatzen zitzaien heinean, historia formazio zibil horren parte gisa ikusiko zutela, eta hortik euskarazko historia lanak idazteko beren proiektuak. Kontrara, euskal idazle eliztar gehienek, beren obretan euskal historiaren oihartzun batzuk jaso arren, ardura nagusi gisa erlijioaren irakaspena
|
zuten
, ez historiarena. Zentzu horretan, aipaturiko lau saio horien bultzatzaileak ekimen indibidualez aritu ziren nagusiki, ez izanik, oro har, erakundeen babes sendorik.
|
|
|
Baina euskal erakunde publikoak, ez zeuden kezkaturik herritarren formazioan. Soilik XIX. mendetik, garaiko gerretan soldadu gisa masiboki jardutearen haritik, herritar arruntek zeresan politiko handiagoa hartu
|
zuten
. Eta orduan argiago sentitu zen euskaldun herritarrak, protagonista politiko gisa, ideologikoki eta historikoki formatzeko zegoen interesa.
|
|
|
Hor koka daitezke Iztuetaren eta Hiribarrenen argitalpenak. Hala ere, saio hauek, artean ere, nagusiki eragile indibidualen esku egon ziren, eta oso eragin mugatua izan
|
zuten
. Euskaldun herritarrei heltzen zitzaien iraganaren inguruko kontakizun nagusia Eliza katolikoa lako erakunde sendo batek babesten zuen kontakizun erlijiosoa zen oraindik ere:
|
|
|
Bestetik, euskarazko narratiba historiko hauen kalitate historiografikoa, eredu gisa segitzen zituzten erdarazkoena bezain kaxkarra zen (garaiko erdal historiografian, soilik Oihenarten lana nabarmendu zen). Iragan urruneko garaiak azaltzean mitoz beterik eta zentzu kritikorik gabe egiten
|
zuten
, dokumentuen analisian oinarrituriko historia tenporal baten lekuan, euskararen iraupen ustez aldagaitzean oinarrituriko kontakizuna eskainiz. Nolanahi ere, kontakizun hauek Frantziako edo Espainiako historia orokorretan, bariante berezi bezala, txertatu nahi ziren.
|
|
|
Nolanahi ere, kontakizun hauek Frantziako edo Espainiako historia orokorretan, bariante berezi bezala, txertatu nahi ziren. Bazen azkenik euskarazko historia lan hauek, beren berena
|
zuten
problematika bat: diskurtso historikoa gorpuzteko forma narratibo erakargarri bat aurkitzea, bereziki ikasketa handirik gabeko herritarrengan pentsatuz.
|
|
|
Eta XIX. mende erdialdetik gisa bereko poema historiko gehiago agertu ziren. Edozein kasutan historia lan guztiok ez
|
zuten
euskarazko historia erlijiosoek adinako produkziorik ez oihartzunik lortu (ikus taula eta 7.1 zerrenda).
|
|
|
Hala hasten
|
zuten
Pruden Gartziak eta Iban Zalduak, beren ardurapean argitaratutako liburu historiografiko gomendagarriaren hitzaurrea1 Guk ere, haien bidetik, historia lanen inguruan gogoeta egin nahi dugu, ahal den neurrian irakurlea aspertu gabe. Kasu honetan, euskarazko historia aldizkari baten lehen alea izanik, euskarazko historiografia gai egokia izan daitekeela pentsatu dugu.
|
|
|
Epe hau euskarazko historia lanen sorreratik urteetara luzatu dugu. Azken mugarri hori, II. Inperioaren erorketak Frantzian (eta Ipar Euskal Herrian), eta foru abolizioak Hegoaldean markatu
|
zuten
. 1876tik aurrera giro euskaltzale foruzale nabarmena azaldu zen, agian hamarkada batzuk lehenagotik zetorrena, baina une horretatik agerpen politiko zein literario guztiz berriak garatu zituena, epe berri bat irekiz.
|
|
|
Lan hauek guztiek noble leinuen historia
|
zuten
ardatz (errege dinastiena edo jauntxo dinastiena,...), ez herrialdeena (ez ziren, demagun, Nafarroaren historiak, baizik nafar errege erreginen historiak). Eta beren funtzio nagusia noble leinu baten (edo batzuen) prestigioa eta legitimitatea bermatzea zen.
|
|
|
Behe Erdi Aroan, Beatriz Arizagaren arabera (1990: 278), hiriez eta hiribilduez artisautza eta merkataritza bilakatu ziren, baina etxeek oraindik haien ortua gordetzen
|
zuten
. Goi mailek haragiajaten zuten batik bat, ardo eta ogiaz, eta barazki eta fruta gutxi jango zituzten.
|
|
|
278), hiriez eta hiribilduez artisautza eta merkataritza bilakatu ziren, baina etxeek oraindik haien ortua gordetzen zuten. Goi mailek haragiajaten
|
zuten
batik bat, ardo eta ogiaz, eta barazki eta fruta gutxi jango zituzten.
|
|
|
1369ko adibide bat badaukagu, Nafarroako erreginak bidalita Migel Elkartekoak eta Martin Perez Olorizekoak, gastuen zerrenda bat egin
|
zuten
(Anton, 1991), janariari buruzko erreferentziak aipatuz: sagarrak Gasteiz eta Agurainen, soilik, agertzen ziren aipaturik.
|
|
|
piperrautsa (asko, 11 egunetatik 10etan erabiltzen zen), ziapea, azafrana, saltsa eta resalca(? 18). Arrautzak, Erdi Aroko dietan arruntak ziren (gehienbat beste gauza batzuk prestatzeko), baina ez dira aipatzen, bidaian hiru egunetan egon baitziren, beraz, ez ziren hain ohikoak eta legatzaren prezio antzeko izango
|
zuten
(nahiko garestiak). Gazta, batean ageri da soilik (baina kontuan hartzekoa da abuztua zela).
|
|
|
Ogia eta ardoa, Erdi Aroan funtsezko elikagaiak ziren, egunero eta kantitate handitan jaten zirela ikusten da (ardoak zerrendako gastu handiena osatzen zuen, ogiak erdia inguru, baina merkeagoa zen berez ere). Haragiak elementu garrantzitsua dira zerrenda horretan (bariatuak eta gastuen kopuru garrantzitsua hartzen
|
zuten
); janari gehienetan bi plater zituzten behikia eta aharia, idia eta oilarra zituztenak (oilaskoa eta arkume hanka, legatz freskoarekin, jaunen elikaduraren parte ziren, soilik); ehiza gutxi, oso garestia baitzen. Arrainetan, ostiralero gutxienez; Gasteizeko merkatua egiten zen eguna zen, ostegunean heltzen ziren sardinak eta legatza eta besteak ostiral eta larunbatean.
|
|
|
Arrainetan, ostiralero gutxienez; Gasteizeko merkatua egiten zen eguna zen, ostegunean heltzen ziren sardinak eta legatza eta besteak ostiral eta larunbatean. Aipatutakoen artean gehiengoa barazkiek osatzen
|
zuten
; azpimarragarrienak: zalkea19 da (arveja), ostiraletan eta entsaladetan janak; kipula eta berakatza saltsetarako; aza asko, lau egunetako afarietan ageri baita.
|
|
|
Amerikaren aurkikundeak garrantzia izan zuen. Soberakin demografikoak xurgatzen zituen eta indianoek dirua ekartzen
|
zuten
. Honekin batera, lanketa berri eta iraultzaileak etorri ziren:
|
|
|
Giza zein abere elikadura izan zitekeen: Gizakiek legami gabeko arto ogi bezala edo talo eran jaten
|
zuten
, esnearekin lagundurik oso elikadura osatua zena; abereei artaberdea ematen zaie oso zuhain ona dena, eta aleak oiloei ematean arrautza gutxiago egiten dituzte, baina hobeak. Gainera oso lanketa egokia posible egin zuen:
|
|
|
Bababeltza zen beste lanketa nahiko erabilia; lehortuta asko jaten zen, proteina ugari zituenez pobreen haragia gisa zen ezagutua (lan gogorretan ari ziren animaliak eta gizakiek jaten
|
zuten
). Gantzez egosten ziren eta taloarekin jaten ziren.
|
|
|
Fama handia
|
zuten
baita ere Gasteizeko ostatuek, merkeak zirelako eta janari ona ematen zutelako. Gatzaren industria ere aipagarria da, Landazurik eta Romarartek 1798an egindako Obras historicas sobre la Provincia de Alava liburuan (Anton, 1991), agertzen denez, Añanako Gesaltzan eta Buradongo Gatzagan produzitua (diotenez, produkzioa jaitsi egin bazen ere ordurako).
|
|
|
Antonek (Anton, 1991), 1803ko dokumentu bat erabiltzen du Antoñanako famili xehe batek egunero jaten zuena agertuz: ...zituzten; goizean berakatz zopa olio edo gantzez (diruaren arabera), eta lan handiko egunetan tortilla bat, txerriki apur bat, sardinak edo arrautza egosiak gehitzen zitzaizkien; eguerdian eltzekoa, urdaia, zezina edo txorizoa, bababeltz lehortuekin, zalkearekin, babekin, potxekin edo barbantzuekin; gauez berdina, lekari freskoekin eta barazkiekin (aza, arbia, txiribia, etab.). Euren ardoa edango
|
zuten
(atlantiar zonaldetik bereizten dituena, besteak beste20).
|
|
|
20Mendietakoek gainera, jaietan edanten
|
zuten
bakarrik
|
|
|
Honela, tresneria bariatuena eta ugariena txokolateroen eta konfiteroen artean ikusten da dokumentuetan (goi mailan zeuden, beraz, hiriari dagokionean) eta, jakina, ostatuetan (ofizioak bultzaturik). Txiroenek, sua ere lurrean egiten
|
zuten
tximiniarik ere ez zeukatelako.
|
|
|
XVIII. mende hartan, dagoeneko, eguneko hiru janari hedatu ziren (aurrez bakarra egiten zen), baita etxerik xeheenetan ere, aipatu dugun Antoñanako familian dugu adibidea, 1803koa (Anton, 1991)?. Aberatsenek plater bat edo bi haragiz osatuak izaten
|
zuten
(behikiz eta txerrikiaz), esan bezala, eta ogiarekin (garizkoa) lagunduak. Pobreek lekariak (dilista eta bababeltzak), ortuariekin, gaztaina eta fruta askorekin (batzuk berdeak! 22, sagar, madari,?).
|
|
|
Janaria kontserbatzeko gatza esan bezala, Añanako Gesaltzatik eta Buradongo Gatzagatik ekartzen
|
zuten
, konbenio berezia zutelarik lehenengoekin.
|
|
|
Jana prestatzeko, aberatsek olibazko olioa erabiltzen
|
zuten
, baina garestia zenez, besteek txerri gantza eta urdaia erabiltzen zituzten.
|
|
|
Sei iturri zeuden, baina haien ur jarioa ez zen segurua beti (soilik nagusienarena, plazan zegoena). Freskagarriek garrantzi handia hartu
|
zuten
, elurrak eta garrantzia hartu zutelarik honekin (Errekaleorren eta Trebiñon egin ziren, Gorbea eta Araiakoez gain). Ardoa elikagaia zen edaria baino gehiago, kaloriak lortzeko erabiltzen baitzen haragiaren ordez; jakina, Errioxakoa zen kontsumitua batez ere.
|
|
|
San Prudentzio zen patroitzat hartua
|
zuten
santua, elkarte debozional bat sortzeko, baimena 1765ean prokuradoreak eman zielarik txostenak ikusi ostean24 Hala ere, hermandade honek urtero sei hautagai aurkezten zizkion udaletxeari, hango justiziak bi aukeratzen zituelarik veedores edo ikuskatzaile lana betetzeko. Ikuskatzaile hauek elkarte honetan zeukaten jurisdikzioa bakarrik.
|
|
|
San Joseren kofradian, berriz, 1581ean sortu
|
zuten
, eta, berez, ofizioz, egurginentzat sortu zen; XVII. mendearen bigarren hamarkadan zabaldu zen beste lanbideetako partaideetara, eta, bertan, ezkogileak sartu ziren, hargin, igeltsero, liburugile eta abarrekin batera. Gremiala zen kofradia, ohikoak ziren kondizioekin (partaideei asistentzia?).
|
|
|
laguntza erlijiosoa (hiletetan...); babes eta kontrol profesionala, adibidez, Iruñeko 1618ko azaroaren 3ko ordenantzek (Gorrotxategi, 1987: 89), dioskue ordenantzak dendako atean azaldu behar zituztela, egurretan jarririk, denek jakin eta ikus zitzaten?; eta hirugarrena kideei laguntza soziala ematea (alargunek dendarekin jarraitu ahal
|
zuten
, semeetakoren bat edo beste norbait kargu egin arte).
|
|
|
Menuetan betidanik gozoak ematea tradizioa zen, eta oso garrantzitsuak ziren. Gabonetan irabazi handienak zituzten, baina opari gehien egiten
|
zuten
garaia ere bazen.
|
|
|
Diputatu Generalak 1765ean Gozogileen ordenantzei egindako oharretan29, agertzen da ikastaldia bosteko urtekoa izan behar zela, ordenantzetan eskatutako lau urteen ordez, ikasleak ofizioa hobeto ikasteko astia izan zezan, ondo ikasitako gozogilea lortzeko. Hau interpreta daiteke instituzioek gozogileen produkzioaren kalitateaz
|
zuten
arduraren barrenean30; bestalde, uler daiteke baita ere, ikasleak mailaz igotzeko trabak jartzeko era bat bezala (bere lanaz merkeago balia zitezkeelako, gainera), baina hau arruntagoa eta onargarriagoa eta ulergarriagoa litzateke, beharbada, ofiziokoek jarritako traba balitz eta ez instituzioetatik?
|
|
|
Ikaslea normalean kofradiaz kanpokoa izan ohi zen (bestela, etxean ikasten baitzuen), beste ofizio batekoa normalean; eta inoiz umezurtzak ere bai (helduagoak izaten zirelarik adinez), Pietate etxearen sorrerarekin 1777tik aurrera, batez ere (ofizio bat ikastera behartzen baitzituzten bertan jasotako pobreak, beraiek
|
zuten
tailerrean edo kanpoan) 31.
|
|
|
Honela, kofradian sartzeko eta azterketa egiteko eskubidea izateko, maisuen semeen bikoitza ordaindu beharra
|
zuten
kofradiaz kanpokoak ziren ikasleek. San Josekoan, era berean, kide berria onartzeko bozketa bat egiten zen.
|
|
|
Honela, aurrez aipatutako eran, iruzurrak egiten ziren edo ez ikusteko, bisitak San Prudentzioren hermandadeko bi ikuskatzaileek egitea eskatzen zen berriro. 1765ean lortu egin
|
zuten
(horrekin salalketa egiteko eskubidea zuten, hiriko justiziak parte har zezan), baina era mugatu batean: soilik bi aldiz urtean, martxoan eta uztailean, gozogile ez ziren auzokoen askatasunak ez gutxitzeko (eta fabrikazioa egiten jarrai zezaten lasaiki), fraudeak egiten ziren ikusiz.
|
|
|
Honela, aurrez aipatutako eran, iruzurrak egiten ziren edo ez ikusteko, bisitak San Prudentzioren hermandadeko bi ikuskatzaileek egitea eskatzen zen berriro. 1765ean lortu egin zuten (horrekin salalketa egiteko eskubidea
|
zuten
, hiriko justiziak parte har zezan), baina era mugatu batean: soilik bi aldiz urtean, martxoan eta uztailean, gozogile ez ziren auzokoen askatasunak ez gutxitzeko (eta fabrikazioa egiten jarrai zezaten lasaiki), fraudeak egiten ziren ikusiz.
|
|
|
1736an eskaera gogorragoa egina
|
zuten
, hots jaleak, kontserbak etab., gozogile ez zirenei egiten ez uztea, ordura arte egin bazituzten ere. Eskaera ez zen onartua izan, ordenantzetan ez zenez zehazten horrelakorik, baimena emanez auzoko ziren guztiei ekoizteko (galerazten bazuten, edo saiatzen baziren, gozogileei
|
|
|
Oligarkizazio prozesuaren barruan koka daiteke hau; aberats berriak ziren gozogileak, eta ez zituzten onartu nahi lehendik hiriaren elitean zeudenek, boterea gehiengoren artean ez banatzeko, kontuan izanik igoeran zegoen gizarte talde bat zela. Honela, ez zieten ekintza monopolizatzen utzi nahi eta aldi berean herritar askoren lanbidea izango zena babesten
|
zuten
. Ordenantzek beste neurri batzuk ere finkatzen zituzten:
|
|
|
1747ko ordenantzetan, hiriak, ofizioen epaileak? izendatu zituen ofizio ezberdinen arazoak konpontzeko, urtero aukeratzen zen epaile bakoitza eta ofiziokoek obedezitu behar zioten, bestela, 3.000 marabeditako zigorra
|
zuten
. Baimena ematen zitzaion, linera izeneko emakume saltzaileari39, delako goxoetako korredoreei sal ziezaiekeela, almendrak eta pasak, al por menor?
|
|
|
Ezkogintza edo cereriazko bi dendak ere bisitatu behar zituzten iruzurren aurka. Urtean bi aldiz aztertu behar zituzten, eta hori alkate, errexidore eta kapitulareek egiten
|
zuten
kobratu gabe. Korredoreek ezin zuten merkatalgorik egin, euren egoera aprobetxatuz.
|
|
|
Urtean bi aldiz aztertu behar zituzten, eta hori alkate, errexidore eta kapitulareek egiten zuten kobratu gabe. Korredoreek ezin
|
zuten
merkatalgorik egin, euren egoera aprobetxatuz.
|
|
|
Agintzen zen kaxak neurri ezarrietan edo finkoetan egiteko. Aldi berean, konfiteroek lehengo mailako kalitatezko kontserbak egiteko agindua
|
zuten
. Zerbait gaizki egiten bazen, prokuradore generala joaten zen aztertzera, gaian aditua zen norbaitekin, eta gaizki egiten bazuten, zigorra ezartzen zien.
|
|
|
Olio eta pasen arantzelean sartzen ziren beste generoak, alhondigan zeuden goxoetako bi korredorek hartu behar zituzten kontuetan(, liburuetan?), saltzen zenetik exigitu behar baitzien eta zegokiena kobratu. Jabearekin prezioa ipini behar
|
zuten
, eta salduaren inportea kobratzen lagundu, bai partikularrei, bai dendei. Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako.
|
|
|
Alkaideak antzera, alhondiga horretako partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har zezaketen ofiziorako, eta egin behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar
|
zuten
okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera. Gainera, fideltasun juramentuaren baldintzarekin batera, hiriari finantza abonatuak eman behar zizkioten.
|
|
|
Ogia ondo egiten zen ala ez, hiriko prokuradore generalak eta errexidoreek aztertu behar
|
zuten
, eta gaizki eginda zegoen ogia gartzelako pobreei ematen zitzaien. Fruta eta janaria hiri barnean erosi behar zen derrigorrez.
|
|
|
Gozogileek kandelak, txokolatedun gozo guztiak (bizkotxoak barne) egin izan dituzte. Okinek ogiak, eta pasteleroek arrain eta haragiarekin egidako tortak prestatzen zituzten (horregatik, ostiraletan hartzen
|
zuten
jai, Elizaren eraginez ezarritako bigilia eguna zelako).
|
|
|
XIX. mendean konfiteroek kanpotarren eraginez (etorri zirelako etab.), pasteleruen? izena hartuko
|
zuten
.
|
|
|
Kakao txikitzeko makina bat asmatu zen ondoren. Haizegailu batez baliatuz kakaoa garbitzen
|
zuten
. XVIII. mendean kobrezko txokolaterak hasi ziren erabiltzen ere, txokolatea prentsatzen hasi orduko.
|
|
|
Gremio nahiko itxia ziren eta konpetentziarik ez izaten saiatu ziren, eurek soilik produzituz gozoak; baina ez
|
zuten
lortu, beste zenbait herritar partikularrek ere produzitzen eta saltzen zituztenez jaleak eta abarrak. Ondorioz, istiluak izan zituzten, konfiteroek ekintza ekonomikoa kontrolatu nahi zutelako; baina, udaletxea bitarteko, partikularrek praktikan zeukaten eskubidea mantendu ahal izan zuten.
|
|
|
Gremio nahiko itxia ziren eta konpetentziarik ez izaten saiatu ziren, eurek soilik produzituz gozoak; baina ez zuten lortu, beste zenbait herritar partikularrek ere produzitzen eta saltzen zituztenez jaleak eta abarrak. Ondorioz, istiluak izan zituzten, konfiteroek ekintza ekonomikoa kontrolatu nahi zutelako; baina, udaletxea bitarteko, partikularrek praktikan zeukaten eskubidea mantendu ahal izan
|
zuten
.
|
|
|
Txokolategileen ordenantzei buruz zerbait komentatu beharra daukagu: 1520 urtean Mexikotik Espainiara kakaoa eroan
|
zuten
. XVI. mendean txokolategileak, gutxi batzuk elkartuak zeuden, eta ezkogile nahiz gozogileekin nahastuta zeuden, kontuan hartu behar baitugu, erabiltzen zituzten lehengai eta materialak nahiko berdinak zirela.
|
|
|
XVII eta XVIII. mendeetan Richelieu eta Luis XIV.ak Frantziaren eragina zabaldu
|
zuten
Europan. Espainia dekadentzian sartuta zegoen garai hartan; eta berrikuntzen eta Frantziaren aurka zihoan herria.
|
|
|
Espainia dekadentzian sartuta zegoen garai hartan; eta berrikuntzen eta Frantziaren aurka zihoan herria. Hala ere, talde intelektual batzuek atzerritar senagatik interesa
|
zuten
(jankeraz, hizkuntzaz?).
|
|
|
Dokumentu honetan errege mahaiko sukaldarien kontratuan agertzen da, zer eman behar zieten jaten errege familiako kideei, eta haietako bakoitzari zehaztuta, gainera?, eta zenbat diru jasoko
|
zuten
zerbitzu hori egiteko eta egiteagatik. Horrela, zehaztuta agertzen zaizkigu nola haragiak zeukan garrantzi izugarria orduko errege erreginen eta haien familien dietan.
|
|
|
XIX. mendearen hasieran, Lady Nugent ek Sir George Nugent en emazteak (1801.ean Jamaika uhartera goberndore gisa bidalia izan zenarenak) Mendebaldeko uharteetan goi mailakoek zer edaten eta jaten
|
zuten
idatzita laga zuen (Ritchie, 1988: 170).
|
|
|
Hala ere, Mediterraneo aldean, ardoa eta garagardoa dira Antzinarotik dokumentatuak dauden edari nagusiak14 Erromatar, grekoen? garaietan ardoak nahasketak jasan zituen (ur eta espeziekin hartzen
|
zuten
, beroturik15). Fruta zukuak elurrarekin nahasten hasi ziren ere.
|
|
|
1931.eko maiatzean Confitería Española deitutako aldizkarian boladuen jatorriari buruz zera esan
|
zuten
:
|
|
|
moztutako ogiaren lehen zatia hiru ardo tantekin busti ondoren Gabon Zahar gaura arte mahai azpian gordeta edukitzen zen. Afarietan mahai gainean jartzen zen, eta Gabon Zaharretan ateratzen
|
zuten
, eta familiartekoen artean banandu, jateari ekinez, familiakoek nahiz beraien animaliek amorrua izeneko gaixotasuna ez harrapatzeko.
|
|
|
Hasieran ez
|
zuten
garrantzi handiegirik edukiko, gehienez azukrea zuringoarekin nahasita erabiliko ziren. XVI. mendean labe pribatuak zituztenek soilik (goi mailako sukaldeek eta konbentuek) judutar eta mairuen ohiturak jarraituz mazapanak etab. egiteko arrautzak erabiliko zituzten.
|
|
|
XVIII. mendean turroiaren asmatzailetzat katalandarrek euren burua hartzen
|
zuten
, baina XVI. mendean Alikanten eta Iruñeko ordenantzetan (1568.ekoak) argizarigileek egindako lehenengo adibideak daude. Beraz, pentsa daiteke XV. mendetik bazegoela, Gabonetan edo festa berezietan hedatzen hasita.
|