|
2008
|
|
|
Artistak berak Pelay Orozcoren Oteiza. Su vida, su obra, su pensamiento, su palabra liburuan horrela gogoratzen du krisi
|
hura
:
|
|
|
Baina, zerengandik babestu nahi nuen nik? Haurretan jada, denek bezala, gure izatea ezerez txiki bat bezala sentitu ohi dugu, gauza, zirrara, mugazko biribilki ezkor bat bezala zertzen zaiguna,
|
haren
erdian, gure bihotzean heriotzaren beldurra, ukapen goren bezala, sumatzen dugularik.
|
|
|
Baina ez bakarrik balio izan dit ondorio pertsonal horretarako, esan baitezaket eta esaten dut orain: artea datzala, garai guztietan eta edozein tokitan, gizakia eta
|
haren
errealitatea integratzen, lotzen dituen prozesu batean, ezerez den ezerez batetik abiatuz Dena, Erabateko bat den beste Ezerez batean amaitzen dena existentziaren azken erantzun eta irtenbide izpiritual bezala (Oteiza, 2007a: 504).
|
|
|
Nahiz eta zentsoreak, ziur asko arrazoi faltarik gabe eta ondoren izango zuen irakurketa politikoa aurreikusi gabe, Quousque tandem?! obran inolako tendentzia politiko arriskutsurik ikusi ez, berehala izugarrizko oihartzuna izan zuen euskal gizartean, batez ere garai
|
hartan
sortzen ari ziren talde politiko abertzale eta ezkertiarretan. Horren zergatia erraz suma daiteke:
|
|
|
1870eko Tratatuaren inguruan sortutako gatazkaren funtsezko arrazoia ondoren sinatutako akordio sorta baten existentzia litzateke, eta horien artean aurkitu ditzakegu 1961eko abenduaren 18ko Nota Elkartrukea eta 1992ko uztailaren 23ko Espainia eta Uruguai arteko Kooperazio eta Adiskidetasun Tratatu Orokorra. Bi horiek aurrekoa espresuki indargabetu ez arren,
|
haren
edukia moduren batean aldatzen dute. Inguruabar honek arrazoizko modu batean, lehen aipatutako xedapena aplikatzera eraman ditu auzitegiak, baina jarrera horrek ñabarduraren baten beharra du.
|
|
|
Azken instrumentu horretan, espainiar barne legediaren erreferentzia mantentzen bada ere, dagoeneko ez da hain modu inperatiboan jasotzen, generikoagoan baizik, eta momentu orotan maila berean aipatuz
|
hura
Nazioarteko Zuzenbidearekin bat etorriko dela. Aldi berean,, facilidades?
|
|
|
Horrela ulertuz ezen eskubide horien titulartasuna tratatuan finkatzen zela eta barne legedia ezin zitzaiela aurkatu. Badirudi, hala ere, erabaki
|
hura
ibiltarte eskasarekin edo inolako ibiltarterik gabe jaioa zela orain komentatzen dugun sententzia honi so eginez. Oraingoan Auzitegi Gorenak onartzen du bere momentuan ez zuela kontuan hartu Uruguaiko Ekialdeko Errepublikak eta Espainiako Erreinuak sinatutako 1992ko Tratatu Orokorrak bestearen gain zuen eragina.
|
|
|
Garrantzi berezirik ez duen arazo honek bestelako transzendentziarik ez luke izango, honako datu hau emango ez balitz: 1992ko Tratatu Orokorrak Auzitegi Gorenaren lehenengo sententzia eman zen garai
|
hartan
dagoeneko ia hamar urteko biziraupena zuela, hau da, hamar urte lehenago sinatutakoa zela. Egun, hau ikusita garbi dago zein esfortzu handia aurreztu ahal izango zuen espainiar jurisprudentziak Auzitegi Gorenak bere momentuan, zegokion moduan, bere lana kontu handiagoz egin izan balu.
|
|
|
Proposamen horrek, lehenengoz, edozein nazioarteko testu araugileren interpretaziorako elementu klabe baten aurrean jartzen gaitu:
|
hura
interpretatzeko subjektu eskuduna Estatua bera dela, interpretazio autentikoa egiteko eskudun bakarra. Ikuspegi horretatik, eta kontuan hartuta tratatua aldeen borondatearen isla izan behar delako presuntzioa, berez bi estatuak emaitza berera iritsi lirateke.
|
|
|
Ikuspegi horretatik, eta kontuan hartuta tratatua aldeen borondatearen isla izan behar delako presuntzioa, berez bi estatuak emaitza berera iritsi lirateke. Esku artean dugun kasuan horrelakorik gertatzen ez dela ikusita, nazioarteko gatazka baten aurrean egon gaitezkeela pentsa daiteke; izan ere, nazioarteko jurisprudentziak aspalditik garbi utzi duen moduan,
|
hura
:
|
|
|
Diana, esaterako, ilargi jainkosaren izena da, jainkosa ehiztariaren izena, Ama Jainkosa baten gurtzeari buruzko konnotazio mitikoak dakartzan izena. Belisana izen zelta da,
|
haren
kutsu arkaiko eta etnikoari esker balio sinboliko handia du. Baina, bistan da, Diana Lady Di haren izen ezaguna da eta bada ere izen arrunt askoa eta ondo hedatua.
|
|
|
Belisana izen zelta da, haren kutsu arkaiko eta etnikoari esker balio sinboliko handia du. Baina, bistan da, Diana Lady Di
|
haren
izen ezaguna da eta bada ere izen arrunt askoa eta ondo hedatua. Hargatik, haren inpaktua hutsaren hurrengoa da.
|
|
|
Baina, bistan da, Diana Lady Di haren izen ezaguna da eta bada ere izen arrunt askoa eta ondo hedatua. Hargatik,
|
haren
inpaktua hutsaren hurrengoa da. Soilik azalpen berezi batez jakingo genuke Diana hautatu duenaren asmoak zerikusirik duela antzinako jainkosa harekin.
|
|
|
Hargatik, haren inpaktua hutsaren hurrengoa da. Soilik azalpen berezi batez jakingo genuke Diana hautatu duenaren asmoak zerikusirik duela antzinako jainkosa
|
harekin
. Bestela, pentsatuko dugu izen arrunt eta pop kulturaren emaria dela.
|
|
|
Horrela bada, Belisana Diana bezain arrunta bilaka daiteke. Baten batek aukera lezake izena
|
haren
zentzu mugatu eta berezian, jatorri zeltari atxikirik, baina gehienek zentzu arruntez hautatuko lukete, hau da, modan dagoelako, pertsona ospetsu baten izena delako, berria delako...
|
|
|
Horrela, bada, euskaldunek Josepha Joxepa emanda bazuten ere, Aranak Josebe proposatu zuen. Aranak eta
|
haren
eskolakoek asmatutako izen batzuk oso arrakastatsuak izan dira, beste asko, ordea, ez dira batere zabaldu. Hedatu direnek askotan kutsu aranatarra edo abertzalea galdu dute:
|
|
|
– Sabino Aranaren izendegi berria erabiltzea 1907an Gasteizko apezpikuak debekatu bazuen ere, Vatikanoak zuzenean esku hartu eta baimendu zuen
|
haren
erabilera ofiziala. 1932an, Errepublikak euskal izen guztiak erabiltzea legeztatu zuen.
|
|
|
Sei urte geroago, Francoren diktadurak espainierazkoak ez beste izen guztiak debekatu zituen. Debeku
|
hark
bazituen salbuespen kasuak: espainierazko ez ziren hainbat toponimo Andra Mariren izenak zirenez onartu zituzten baina espainierazko ortografia erabilita (Aranzazu, Leyre, Iciar...) Debekua atzeraeraginez ezarri zen.
|
|
|
Arestian esan dugun bezala, erreferentzia edo asmo hori antzematea nabaritasun kontua da. Ezin dugu jakin Martin Martin den
|
haren
aita edo aitite Martin zelako, baina sumatu ahal dugu Mohamed-ek baduela erlijio edota kultura musulmanarekin zerikusirik. Izendatze kodea nolako eskuragarria den; horra gakoa.
|
|
|
Geroago Frege k proposatu zuen izenek zentzu berezi bat dutela: izenaren zentzua erabiltzaileek izen
|
hari
lotzen dioten deskripzioaren (munduko gertaera baten deskripzioaren) zentzua bera da.
|
|
|
bat jarri behar du antideskriptibismoak izendatzearen hasieran: noizbait, objektuaren ezaugarriak direnak direla ere, izen bat jarri zitzaion delako objektu horri eta izen
|
hark
jarraitu du objektua izendatzen.
|
|
|
Horrexek azaltzen digu, Bourdieu ren iritziz, izenak izendatzen duen horri buruzko informaziorik ez ekartzea. Izena label hutsa da,
|
haren
zeregin (psikologiko eta sozial) bakarra banakotasun eta iraunkortasun ilusioa sustatzea da, norberatasunaren, abstrakzio itzel hori, sustatzea.
|
|
|
Habitusak, beraz, jendarteko harremanetan, egituratutako egiturak? dira (sentitzeko, pentsatzeko eta jarduteko egiturak), nork bere eginez gero,
|
haren
sentiera, pentsaera eta jarduera egituratuko dituzte, alegia,, egitura egituratzaileak, izango dira (Bourdieu, 1980:
|
|
|
izengintza da gaurkoa. Horrela, bada, merkatu batean ondo balioetsitako izen bat beste merkatu batean batere baliorik gabekoa izan daiteke; inoiz ere, izen
|
hark
izenduna zein merkatutakoa den identifikatzeko baino ez du balio (Freyer & Levitt, 2004) 11.
|
|
|
Hala ere, jendarteko sistemak arau bakar baten inguruan eraikitzen ez direnez, ez dago ekintza logika bakarra eta subjektuek hainbat eta hainbat logika ezberdin kudeatu behar dituzte. Horrexegatik ezin da inor
|
haren
rolekin berdindu, ezta haren norberatasuna gizarteratze prozesuetara murriztu ere. Logika horiek zatikatu dute behinola baturik eta bakuna irudikatu zen gizartea.
|
|
|
Hala ere, jendarteko sistemak arau bakar baten inguruan eraikitzen ez direnez, ez dago ekintza logika bakarra eta subjektuek hainbat eta hainbat logika ezberdin kudeatu behar dituzte. Horrexegatik ezin da inor haren rolekin berdindu, ezta
|
haren
norberatasuna gizarteratze prozesuetara murriztu ere. Logika horiek zatikatu dute behinola baturik eta bakuna irudikatu zen gizartea.
|
|
|
Agerikoa da gaurko jendarte bizitzaren ikuskizun publikoan eta norberaren bizitzan jatorri ezberdineko estrategien arteko zeingehiagoka. Estrategia batzuk taktika anonimoetatik agertu eta haietara itzuliko dira, horien bidez jendeak bere buruaren gain hartzen du, ez osotasun unibertsal antzera agertzeko (ideologien eginkizuna da hori), baizik eta
|
haren
ekintza eremuari dagokion osotasuna bereganatzeko, alegia, ekintza eremu horretan subjektu gisa agertu da jendea eta eremuaren osotasunarekin identifikatzen da, hots, nagusitasun partzial hori lortuz subjektu eragile izan nahi du.
|
|
|
Badakite eraginak hor direla, baina haien ustetan oldez hartu dute azken erabakia, eragin horiek ez baitute izena hautatzea erabat bideratzen. Autonomiarenganako uste
|
hura
indartu egiten da erakundeen debeku edota murrizketekin topo eginez gero. Orduan hautatutako izenak bestelako izaera hartzen du:
|
|
|
Bistan da gure gaurko hiri jendarte honetan hitz horrek ez duela baserri jendartean izan zuen/ zezakeen konnotaziorik: Aketza deritzon jendeari inork ez dio irainik egiten
|
haren
izena erabiliz deitzen dion bakoitzean. Kasu honetan ere, aspaldiko debekuen antzera, erakundeen murrizketek izenak ugaltzeko baino ez dute balio izan.
|
|
|
Non haziko da? Zein izango dira
|
haren
hizkuntza, hezkuntza, balioak.... Bistan da, mundu guztiak ez du gogoeta sakonik egiten, baina, oro har, seme alabak aurretiaz ondo taxututako proiektuak dira.
|
|
|
Menderakuntza, horren arabera, lortu ezin dugun kapital baten mendean egotea da. Onartzen dugu kapital
|
haren
balioa baina ezin dugu lortu: haren mendean gaude.
|
|
|
Onartzen dugu kapital haren balioa baina ezin dugu lortu:
|
haren
mendean gaude. Kapitala, bistan da, ez da airean egongo, norbaiten eskuetan baizik, hura da menderatzailea.
|
|
|
haren mendean gaude. Kapitala, bistan da, ez da airean egongo, norbaiten eskuetan baizik,
|
hura
da menderatzailea. Onartzen diogu, onartzen zaio eremuan, berak duen eta besteek ez duten zerbaiten balioa.
|
|
|
Bere jakin gosearen bilaketaren azken bururapena ez ote zuen adierazi? Alabaina, bigarren Septentrio idazlearen poetika orokorrean osoki kokatzen da, ber denboran bere toki berezia dauka
|
haren baitan
, eta haren argitaratzeak idazlearen lan literarioaren unibertsaltasuna indartzen du. Hori nahi nuke erakusterat eman bi liburuen irakurketa bat proposatuz.
|
|
|
Bere jakin gosearen bilaketaren azken bururapena ez ote zuen adierazi? Alabaina, bigarren Septentrio idazlearen poetika orokorrean osoki kokatzen da, ber denboran bere toki berezia dauka haren baitan, eta
|
haren
argitaratzeak idazlearen lan literarioaren unibertsaltasuna indartzen du. Hori nahi nuke erakusterat eman bi liburuen irakurketa bat proposatuz.
|
|
|
Mallarmé ren lanarena, horrek itsas bidaia bat bezala asmatzen zuena Hartz Nagusia deitu izar multzo septentrionalari buruz, eta «Liburuaren» ametsaren aurka behaztopatu zena. Obra Handi horrek gizadiaren galdera guztien eta unibertsoaren izaeraren arrazoiaren erantzunak bere hitz sarean() idealki edukiko zituen, baina halabeharrez «hondoratu» zen eta
|
hura
ere «hutsean» galdu zen bururatua izan aitzin, Septentrioaren existenzia edo existenzia eza errealaz kontu eman gabe. Interesgarria iruditzen zait, beraz, zenbait konparaketa hatz botatzea Mallarmé eta A. Arkotxaren desmartxei buruz, bi Septentrio en berezitasuna erakutsiz «Maisu» handiaren obraren arabera. Valery k Mallarmé ri ematen zion izengoitia balia baneza?.
|
|
|
Beraz, Poetak erakusterat eman behar du Gizakia dela pentsatzen eta, beti alferrik? desiratzen duen aberea, bera izaten ez zelarik, edo bestela izaten zelarik; eta Poetak hori lotu behar du Unibertso osoaren ezaugarri kontingentearekin,
|
hura
ere izan ez baitzitekeen, edo bestela izan baitzitekeen; Poemak izan behar du giza Espirituaren mentura espiritualaren oihartzun «ospetsua» («glorieux») beti «gezurra» («mensonge») egonen denari buruz («mentura» etimologikoki ulertu behar da: zoriak bultzatu gertakaria), berdin kontingentea den Unibertsoan(, Stéphane Mallarmé, Bibliothèque de la Pléiade, 1945, 647 or.). Hori du erraten Poésies bildumaren lehen olerkiak:
|
|
|
Hola jostatzen da A. Arkotxa Sevillako Isidororen itsukeriarekin,
|
hark
sinesten baitzuen hizkuntza («Hitza») baitan, zentzu eta Jainkoaren Bestetasun absolutuari buruzko irekiduraren ekarle gisa, edozein mintzaira, Babel-etik landa, Bera rat, Gizadiaren mugatasunerat ekarrarazten duen giza itun bat baizik ez delarik. Gainera, Sevillako Isidororen 1472ko maparen erreprodukzioa ironiaz betea da:
|
|
|
Ondorio logiko bat darama horrek: Poeta ez da Mentura beraren, hots
|
haren
ideia mentalaren erreferentearen existenziaz edo existenzia ezaz segur izaten ahal. Hain zuzen, «Liburu» izan ezina Menturaren baieztapena eta ezeztapena da ber denboran («il y a et il n, y a pas de hasard»/ «mentura bada eta ez da»,, uvres complètes, op., 442 or.), bi jarrera horiek gauza bera erran nahi dutelarik:
|
|
|
Hain zuzen, A. Arkotxak bere zortea jokatzen du: pertsonalki eta konkretuki badoa lehengo itsasgizon euskaldunen hatzei jarraikiz, beharbada deskubritzeko, halabeharrak hala nahi badu, haiek amesten zuten ipar diamante
|
hura
(oroitaraz dezagun A. Arkotxak Sevillako Isidorori mailegatzen dion kartografian, Septentrioa ezker aire dela, Mundu Berrirantz).
|
|
|
Idatzi (hitzen birtualitatean bortxaz preso egonez, adibidez izarmultzo gisa agertzen zaizkigun argizagi septentrionalen antolaketa funtsez ezin ulertuz) edo ez idatzi, hau da Poeta guztiendako «Joko handienaren zalantza» («doute du Jeu suprême», Poésies, op., 68 or.). Lehenik, A. Arkotxak errepikapena hautatzen du.
|
Haren
bildumak biziki ongi erakusterat ematen du literaturaren itxidura, XIII. mendetik geroz aitzinatu gabe etengabe errepikatzen ari dena. Mallarmé ren «Liburua» baino zorrozkiago, Septentrio bi liburuek hau dute ezin hobeki argirat ematen:
|
|
|
lehenik Bacon-en The Advancement of Learning eta Descartes-en liburu bat, nondik Daniel-en Liburutik ateratako aipu bibliko bat hartua baita; eta ondotik liburutegi oso bat, liburu zerrenda izugarri luze eta erreferentzia kartografiko andana baten bidez, Francis Bacon eta Johannes Dee k egina, azken horren liburu sortatik ateratakoak omen, Fabri de Pereiscen en hautuetan oinarriturik. «Sine nomine» azalpenak iragartzen duena da, beraz, jarraituko zaion testua jatorrizko testuaren hatzaren hatzaren hatza baizik ez dela, jatorrizko
|
hura
nahasia delarik ahoz transmititu ipuinetan («entzun dut», 84 or.) eta erreferentzia literarioetan (Pline aipatua da 74, 92, 94 or.; Greziako mitologia anitz aipatua da, bai eta hango filosofoak eta Biblia). «Iohan Mandabillaren bidaia benturosak» idatzia izan den testuingurua kontatzen digun XVII. mendeko paratestu bat aurretik duela, paratestu horrek A. Arkotxaren bigarren paratestu batek iragartzen eta «itzultzen» duela, ez da beraz lehen testu lortezin baten itzulpenaren itzulpenaren itzulpena baizik, bortxaz traditua beraz, lehen testu hura bizitua izan zen esperientzia baten fikziozko itzulpena delarik:
|
|
|
«Sine nomine» azalpenak iragartzen duena da, beraz, jarraituko zaion testua jatorrizko testuaren hatzaren hatzaren hatza baizik ez dela, jatorrizko hura nahasia delarik ahoz transmititu ipuinetan («entzun dut», 84 or.) eta erreferentzia literarioetan (Pline aipatua da 74, 92, 94 or.; Greziako mitologia anitz aipatua da, bai eta hango filosofoak eta Biblia). «Iohan Mandabillaren bidaia benturosak» idatzia izan den testuingurua kontatzen digun XVII. mendeko paratestu bat aurretik duela, paratestu horrek A. Arkotxaren bigarren paratestu batek iragartzen eta «itzultzen» duela, ez da beraz lehen testu lortezin baten itzulpenaren itzulpenaren itzulpena baizik, bortxaz traditua beraz, lehen testu
|
hura
bizitua izan zen esperientzia baten fikziozko itzulpena delarik: Terra incognita ren etengabeko bilaketarena, hau delarik menturazko abentura bat «utopia» (lehen zentzuan) bati buruz, Paradisu bati buruz (Ihoan Mandabillak aipatzen duen Bibliarena, Aloadin eta bere «Asesino»arena, edo Sevillako Isidororen mapak «Oriens»aren bidez seinalatzen duena), egiazki lilura (fikzio) bat baizik islatzen ez dena, literatura baizik ez dena («vague littérature»), «Ideia» mentala baizik ez dena, bilaketa metafisiko hutsa edo hitz «hesi» bat baizik ez dena.
|
|
|
Mentura hori du A. Arkotxak bereganatzen, Ihoan Mandabilla eta Martin de Hoyarsabal bere bi giden hatzei pertsonalki jarraituz, deskribatu zituzten lekuetarat joanez. Hain zuzen,
|
haren
bilduma honelaxe norabideratua da: asmamen eta fantasiatik, idazleak bere egin duen bilaketaren errealitate autobiografikorantz:
|
|
|
Iduri zuen hondartza ezin bururatua zela, bizkitartean, azken zokora heltzean, ohartzen ziren
|
hura
ez zela hondartzaren hondarra, haitz apal eta beltzen gibelean bazela bertze bat, hain luzea. Eta segur aski haren ondotik bertze bat?
|
|
|
Iduri zuen hondartza ezin bururatua zela, bizkitartean, azken zokora heltzean, ohartzen ziren hura ez zela hondartzaren hondarra, haitz apal eta beltzen gibelean bazela bertze bat, hain luzea. Eta segur aski
|
haren ondotik
bertze bat? (118 or.)
|
|
|
Hain zuzen, Septentrio literaturaren antzezlan bat da, Mallarmé ren asmotik hurbil dezakeguna:
|
harentzat
, «Liburuak» ez zuen bakarrik Espirituaren dramaren leku metatestuala izan behar, baina ere zinez haren leku eszenikoa (drama hori delarik, Espirituarentzat, bere burua mugapenean eta hitz hesi etengabean mirestea). Antzerki ilusio bikoitz bat sumatzen baita Septentrio n:
|
|
|
Hain zuzen, Septentrio literaturaren antzezlan bat da, Mallarmé ren asmotik hurbil dezakeguna: harentzat, «Liburuak» ez zuen bakarrik Espirituaren dramaren leku metatestuala izan behar, baina ere zinez
|
haren
leku eszenikoa (drama hori delarik, Espirituarentzat, bere burua mugapenean eta hitz hesi etengabean mirestea). Antzerki ilusio bikoitz bat sumatzen baita Septentrio n:
|
|
|
Orduan, drama metafisiko hori argiki gogoan hartuz, bai eta
|
haren
errepikapen etengabea, mila bertsio eta metafora literarioren bidez huskeria segur baterat helarazten duena («abolis bibelots d, inanité sonore»/ «soinu hutseko gauza ezdeustaratuak», Poésies, op., 59 or.), zer da gelditzen. Soilki isiltasuna, hitzetik harat den itsasoaren beraren errealitatea; azken buru buztan, ez, ez da idatzi beharrik (hau da Mallarmé ren galderaren bigarren ihardespena).
|
|
|
Gizona ez baitaiteke esperantza metafisiko horretatik askatzen ahal, lehen bildumaren «hutsari» bigarren liburu baten beteak jarraitu dio (anarteko betea, liluragarria,
|
hura
ere «hutsean» bururatzen delako); lehen lanaren berridazketa den bigarren horrek «errepikapen eskubidea» («droit au ressassement») du aldarrikatzen, «literaturaren» eta joko literarioaren «eskubide» unibertsal eta translinguistikoaren baldintza gisa («Le ressassement ou le droit à la littérature», J. Derrida, op., 323 or.), existitzen ez den Portu hutsaz, Portu hutserantz eta Portu ... Hain zuzen, A. Arkotxak ez du gelditu nahi giza menturaren historikotasuna gainditzea, idealki historikotasunik gabea litekeen memoria bat eraikitzeko, Septentriorat, jakitate osotasunerat daramaten lekuen historikotasunik gabeko memoria bat eraikitzeko.
|
|
|
Gure kondizioak «Septentrio» baten bilaketarat behartzen gaitu, eta gure eskubidea da hitzekin eta hondoratzearen arrisku iraunkorrarekin jokatzea haren atzetik etengabe ibiltzeko, eta horrela, zentzu xerka horren bidez, gure existentziari norabide bat ematea. Ezen Literatura itsasargi
|
hura
bezalakoa da: argia geldi geldi itzulika ari da baina aski argitzen du (beharbada liluraz, baina beharbada ez) harkaitzen aurka puskatzeko arriskua saihesteko.
|
|
|
Gizakia, loquens baino hobeki infans, etengabe ari da idazten eta mintzatzen ikasten, Hitzarekin bere burua argitzen, Testu salbagarriaren osotasunerat nehoiz heldu gabe: errealitatea da beti mintzatzen hasten dela, totelki, errepikapenak eginez abantzu (bainan sekula ez arras) hitzez hitz, beti abiatuz eta nehoiz iritsiz portu desiraturat, ez baitezake
|
haren
kokapen geografikoa ezagutu:
|
|
|
Prozesu oedipianoa da zinez, gure kondizioaren egia hobeki ikusteko itsutze bat: itsu gisa begiratzen ikasi behar da, herioaren ilunean («Batzuetan burura jiten zait beharbada ez zela hala eta ez zuela gau
|
hartan
beltza baizik ikusten [haur itsuak]», 145 or.) isilik mintzatzen ikasi behar da. Konturatze hori aintzina arau, ez daiteke gehiago osotasun bat itxuratzen duen testu segiturik aipa:
|
|
|
/ «Bazter guzietarik inguratua bainan bakartia, nagusitu nahia bainan nagusi peko, suieto lirikoa aurpegi maitatuen palinpsestoa da.
|
Haren
memoria erraldoia da; oihukatzen du: –Mila urte banitu baino orroitzapen gehiago ditut?, memoria hori, bertze bizi?
|
|
|
–Mila urte banitu baino orroitzapen gehiago ditut?, memoria hori, bertze bizi? guziena baita, izaera bakotxari
|
haren
ustez zor litzaiokena. Hipermnesikoa, orroitzen da egiazki nehoiz gertatu ez denaz.
|
|
|
Gure protagonistaren hurrengo agerpena 1892ko urtarrilaren hasieran gertatu zen26 Izatez, berria Achille Fouquier alkatearen heriotza izan zen, baina,
|
haren
hiletak direla-eta kronika luzea dakar astekari xuriak, eta ahukuaren handia zehazten. Hilobian, Albert Goienetxek egin zion azken agurra zenduari frantsesez, besteak beste hainbat argibide biografiko emanez, eta berriro ere azpimarratuz Donibane Lohizunen euskaldundu zela:
|
|
|
Medikua lanbidez, Donibane Lohizuneko auzapez bilakatu zen, Iparraldeko elite lokalaren artean arrunta den bezala, Errepublika gorriaren aurkako eta Euskal Herri zuriaren aldeko diskurtso ideologiko eta ekintza politiko nabarmenak aurrera eramanez. Auzapez gisa foralismo euskaltzalearen gailurtzat jo dezakegu, Hegoaldearen eta Iparraldearen artean politika, ideologia eta kultura mailan zeuden loturak
|
haren
jardunean garbi azaleratzen direlarik.
|
|
|
Harrigarria da noraino gutxi ezagutzen den bizi zelarik hain ospe zabala eta garrantzi handia eduki zuen gizona; izan ere, Albert Goienetxe jaun medikuak lehen mailako jardunbidea eduki zuen, ikusiko dugunez, XIX. mendeko azken urteetako Ipar Euskal Herrian. Hala izanik ere, kasurako Auñamendi Entziklopedian2 ez duzu dozena bat lerro aurkituko
|
haren
bizitzaz, nahiz eta argazkiak pertsonaia aristokratiko bat erakutsi (ikus 1 irudia), paparra kondekorazioz betea. Izatez, iturri bibliografiko horrek eskainitako argibideen artean ez dago sikiera, ez jaiotza ez heriotza urterik.
|
|
|
Haritxelharren artikulu labur horrek eranskin gisara badakartza halaber Albert Goienetxe medikuaren bai jaiotza agiria eta bai heriotza agiria ere, eta dokumentuotan irakur daiteke nortzuk izan ziren
|
haren
aita amak, alegia, Jean Baptiste Goyeneche eta Catherine Orasia(?) Bassergues. Ez dakigu gainerako anaia arrebarik eduki zuenetz.
|
|
|
Apezaren sustatzailetarik bat izan zen Donibaneko auzapeza, Goyeneche zena.
|
Hura
ere bat, bere erratekekoekin, hau bezala; egungo egunean nehon nehor guti baita haren eta hunen kaskoko gizonik; batek ala bertzeak, ziren tokian, zilo bat ederra utzi baitute, nekez nekez betetzekoa.
|
|
|
Apezaren sustatzailetarik bat izan zen Donibaneko auzapeza, Goyeneche zena. Hura ere bat, bere erratekekoekin, hau bezala; egungo egunean nehon nehor guti baita
|
haren
eta hunen kaskoko gizonik; batek ala bertzeak, ziren tokian, zilo bat ederra utzi baitute, nekez nekez betetzekoa.
|
|
|
Hortakotz ere, oro harritu ditu jaun horren hil berriak. Bezperan oraino Bayonan izana zen, herritar laborari hanbat maite zituenen zuzenak begiratu nahiz; ez baitzuen eperik, zerbeit ongi norbeiti egiteko behin gogoan hartuz geroz,
|
hura
egin arte.
|
|
|
delakoaz, dela Barkoxeko gazteriak jokatu zuen Abraham pastoral maluruski eguraldi txarrak trabatuaz, zein, euskara ikasten edo hasi zen Serbiako Natalia erreginak ikusi Andoaingo dantzarien erakustaldiaz, eta abar. Alabaina, ez dugu Donibane Lohizuneko ospakizunen gaineko datu gehiagorik hona aldatuko, gure
|
hari
nagusitik alboratuko baikinateke.
|
|
|
Albert Goienetxe medikuari buruz han eta hemen argitaratuta dauden datu guztiak bildu eta gero ere,
|
haren gainean
beste gauza asko ezagutzeko gogoz gelditzen zara, esate baterako, medikuntza non ikasi zuen, edota seme alabarik eduki ote zuen.
|
|
|
1893ko abuztuaren 4an Eskualduna astekariak kritika egin zion, aurreko uztailean Bordeleko La Petite Gironde egunkarian zenbait euskaltzalek argitaraturiko deialdiari41 Antza, Association labourdine izeneko elkarte sortu berriak Uztaritzen antolatu behar zuen Euskal Jai bat, baina, idazkaritza lana Martin Guilbeau mediku donibandar gorriaren esku gelditu zen, edo behintzat
|
haren
etxera rue Sopite, 27ra helbideratu behar ziren izen emateak eta idazlanak (Xarriton, 1984: 284).
|
|
|
Espainia aldeko pilotaririk desafioa onartzeko gertu egotekotan, partida Donibane Lohizunen jokatzekoa zen, hilaren 25ean. Ez dut uste partidarik jokatu zenik, ez dut-eta
|
haren
berririk aurkitu.
|
|
|
Urteak ditu Goyenetche hila dela eta
|
harekin
sobera eskualdun zahar. Zaharrak joan, arrotzak jin, gure bazterrak eta egoitzak eta jauntziak eta ohidurak, oro itzulipurdikatu dauzkigutela.
|
|
|
Bainan laborariak ongi nekhatu ondoan emaiten du kasik urririk, bere buruan ezin sar araziz, horren guti ogi delarik, nola horren guti egin dezaken. Ez ditu ezagutzen, urrun baitire,
|
haren
gostuz, nekherik gabe aberasten direnak. Hortako behar dire laborari konfardia azkarrak, klabertzat eman gizon fierrak, oihu gora egin dezaketenak eta erran gobernamenduari:
|
|
|
Gu guzien adiskide
|
hura
hemen da gure artean, izendatzen duzue guziek nik erran gabe, gure ohorezko eta egiazko prezidenta: M. de Larralde, Urtubiako jauna, berhogoi eta bi urthe huntan Urrugnako mera maitatua, hogoi eta zazpi urthe huntan kontseilu jeneraleko jaun errespetagarriena.
|
|
|
Erran nezake bada nechken eskolez ere zombat hobeago liteken ikhasten balute eskoletan etche laneri jarraikitzen gobernu on batekin gero laborari andre on izaiteko; egungo egunean brodatzen eta krotchetian
|
hari
baitire, gero laborantzari ihes, fillé edo dendari, jadanik hirietan nechkatcha aski ez balitz bezala.
|
|
|
Abrahamson ek zehatz mehatz aztertu zituen kudeaketarako teknika, eredu eta tresnei buruzko sinesmen kolektiboen sorkuntza eta balidazio prozesuak (Abrahamson, 1991; Abrahamson eta Eisenman, 2001). Abrahamson eta
|
haren
jarraitzaileek joan den mendeko 80ko eta 90eko hamarkadetan izan ziren enpresa kudeaketako moda ugari aztertu zituzten: kalitate zirkuluak, berringeniaritza, helburuen araberako zuzendaritza, jabekuntza, erabateko kalitate kudeaketa, bikaintasuna, kultur aldaketa, jakintzaren kudeaketa, sei sigma eta kudeaketarako beste teknika eta tresna ugari.
|
|
|
Ciutat en ustez, erreserba falta izan zen porrotaren arrazoietako bat, baina,
|
haren
esanetan, erreserba horiek egon bazeuden, Santanderreko mugan zeuden Asturiaseko tropak, euskal lurraldean sartzeko Agirrek eman ez zuen baimenaren zain (Ciutat, 1978: 46), Ipar Armadako hiru eskualdeen (Asturias, Santander, Euskadi) arteko koordinazio falta eta mesfidantza erakutsiz.
|
|
|
Franco hil ondoren argitaratutako historia lanek ez diote arreta berezirik eskaini Legutioko erasoari. Errepublikaren alde borrokatu zutenek ez diote eskaini aparteko lanik beren testigantzetan; hala ere, maiz aipatu da, eta Francoren garaian, aldi
|
hartako
agiriak eta oroimenak berreskuratzeko ahaleginean. Luis Ruiz de Aguirre k hainbat lan jaso zituen Legutiori buruz.
|
|
|
Legutioko erasoaren zio nagusia, ordea, Madrilen gainean zegoen presioa arintzeko asmoa izan zen, Errepublikako Gobernuaren aginduz, baita herritarren morala altxatzeko nahia ere.
|
Haren
prestaketa Ciutat kapitainaren eskuetan egon zen, Ipar Armadako Estatu Nagusiaren burua zen militar hau. Erasoa hasi baino egun batzuk lehenago, Llano de la Encomienda jenerala heldu zen Santanderrera.
|
|
|
Frankismo osteko lan akademiko gehienek alde batera uzten zuten kontu hau, eta jorratu zutenek historialari militarrek egindako liburuak hartu zituzten erreferentziatzat. Ezaguna da, garai
|
hartako
historiografiak ez zuela aintzat hartzen historia militarra. Historialari militar berriek (Howard, Keegan, Seidman, Fussell ek besteak beste), ordea, erakutsi digute posible dela gerraren ikuspegi berriak jorratzea.
|
|
|
Orduan bertan behera geratu zen, baina hurrengo urteetako irakurgaiek animatu ninduten gaia berraztertzera eta hartutako oharrekin ikerketa berria egitera. Manex Goihenetxe historialaria eta UEUko lehen zuzendaria hil zenean, euskal erakunde batek
|
haren
omenezko liburua kaleratzeko asmoa agertu zuen eta lan hau bidali nien, 2005eko azaroa zen. Arrazoi ezezagunen ondorioz asmo hura ez da oraindik gauzatu eta hona hemen Uztaron nire lana.
|
|
|
Manex Goihenetxe historialaria eta UEUko lehen zuzendaria hil zenean, euskal erakunde batek haren omenezko liburua kaleratzeko asmoa agertu zuen eta lan hau bidali nien, 2005eko azaroa zen. Arrazoi ezezagunen ondorioz asmo
|
hura
ez da oraindik gauzatu eta hona hemen Uztaron nire lana. Historialariok jarrera kritikoa izan behar dugula entzun nion Manexi 1987an ezagutu nuenean eta ziur naiz gustura ikusiko zuela espiritu hari eusten saiatu naizela lan honetan.
|
|
|
Arrazoi ezezagunen ondorioz asmo hura ez da oraindik gauzatu eta hona hemen Uztaron nire lana. Historialariok jarrera kritikoa izan behar dugula entzun nion Manexi 1987an ezagutu nuenean eta ziur naiz gustura ikusiko zuela espiritu
|
hari
eusten saiatu naizela lan honetan.
|
|
|
Are gehiago, hiri erdietatik gero eta urrunago dauden eraikuntza berriko auzoak egitean, bertan biziko den jendearen mugikortasun eta komunikazio kostuak handitu egingo dira. Bai garraio publikoaren sareak zabaldu behar direlako, baina batez ere, auto pribatuarekiko mendekotasunak eta
|
haren
erabilera hazkorrak areagotu egiten dutelako mugikortasunaren kostu energetikoa.
|
|
|
1, diote? [orain haiek
|
hura
hari]. Helduaren eta gaztearen erantzunen arteko aldea numeroan dago, gazteak pluraleko adizkia (oilasko batzuk saldutzes) darabil eta helduak erantzun bi eman ditu:
|
|
|
1, diote? [orain haiek hura
|
hari
]. Helduaren eta gaztearen erantzunen arteko aldea numeroan dago, gazteak pluraleko adizkia (oilasko batzuk saldutzes) darabil eta helduak erantzun bi eman ditu:
|
|
|
[Orain, guk
|
hura
hari] adizkiaz galdetzean jasotako erantzunak ezberdinak izan dira. Alde batetik, gaztearen erantzuna, eutsi?
|
|
|
[Orain, guk hura
|
hari
] adizkiaz galdetzean jasotako erantzunak ezberdinak izan dira. Alde batetik, gaztearen erantzuna, eutsi?
|
|
|
–edun? [orain, guk
|
hura
hari] erako adizkia jaso nahi zen galdera egitean erantzun ezberdinak izan dira. Bolibarko hiztun helduaren erantzunean, eutsi?
|
|
|
–edun? [orain, guk hura
|
hari
] erako adizkia jaso nahi zen galdera egitean erantzun ezberdinak izan dira. Bolibarko hiztun helduaren erantzunean, eutsi?
|
|
2009
|
|
|
Taulari begira, nabarmena da maileguaren erabilera urria: maileguak eta kalkoak batera% 0,94 dira; horrek erakusten du garai
|
hartako
joera terminoak euskal hiztegiko ondaretik sortzeko; izan ere, terminoetatik% 22,88 hiztegiko sarrerak dira. Gainerako baliabideen artean hitz elkarketa eta sintagmazioa nabarmentzen dira:
|
|
|
Testuinguru
|
hartan
, abertzaletasunaren pizkundearekin eta industrializazioaren zabalpenarekin, autore batzuek testuliburuak euskaraz idazteko beharra ikusi zuten. Behar hura Matematika arlora ere eraman zuten gutxi batzuek.
|
|
|
Hortaz, grafiak ez du berebiziko garrantzia izango gure azterketan. Hala eta guztiz ere, zenbait ortografia aukera garai
|
hartako
testuen bereizgarritzat har daitezke, eta erreferentzia berezia egingo diegu lan honetan.
|
|
|
Aipatu bezala, grafiak garrantzi txikia izango du gure azterketan. Hala eta guztiz ere, zenbait ortografia aukera garai
|
hartako
testuen bereizgarritzat har daitezke: lehena, h letra ez zuen egile batek ere erabili (denak hegoaldekoak ziren); bigarrena, l,?
|
|
|
Aztertutako testu guztiak, Neurriztia izan ezik, 1936 urteko matxinada baino lehen idatzi ziren. Matxinada horrek bizitzaren arlo guztiak eten zituen; beraz, ezin dugu esan zer gertatuko zatekeen proposamen
|
harekin
, arrakasta izango zukeen edo ez. Izan ere, euskara baturako ez ziren hitz berri haiek hartu:
|
|
|
Testuinguru hartan, abertzaletasunaren pizkundearekin eta industrializazioaren zabalpenarekin, autore batzuek testuliburuak euskaraz idazteko beharra ikusi zuten. Behar
|
hura
Matematika arlora ere eraman zuten gutxi batzuek. Hori da, agian, atera dezakegun lehenengo ondorioa.
|
|
|
Cabré-k (1992) ongi azaltzen du testuinguru
|
hura
:
|
|
|
Aztertu ditugun testuen egileek ere testuak euskaraz idazteko behar
|
hura
ikusiko zuten, matematika testuak idazteari ekin zioten eta; hori antzematen da, behintzat, testuetan ematen zituzten azalpen didaktikoetan.
|
|
|
|
haren
begiak
|
|
|
|
haren
begiak alde batetik bestera aldatzen ziren aldiro (125)
|
|
|
dago (18) E ta
|
haren aurrean
|
|
|
Tankera arraro
|
hura
|
|
|
hurbiltzen (5 1) Untzi krosko biluzi
|
hura
|
|
|
|
hark
(52) At the rising of theJo1, J oon (56)
|
|
|
Ha ize burrunbatsu
|
hura
|