|
2004
|
|
|
—Errotako
|
horiek
—esan zidan oharkabean, murgilduta zegoen gogoetatik atera gabe. Handik gutxira, hasperen egin eta ni erne jarri ninduen komentarioa borobildu zuen—:
|
|
|
Balantzategiko ugazaba andre Genovevak ez zuen bere barruan halako ugaritasunik, baizik eta bihotz bakarra, behiok batzuetan eramaten dugun zintzarri sendo
|
horietako
bat bezalakoa: bihotz bakarra eta hura oso sakonean gordea.
|
|
|
Andre sendo, Genovevari ez genion ahuldade unerik ikusten, ezta basoko kanposantu ttikira erretiratu eta hiru gurutzeen aurrean belaunikatzen zenean ere, eta hain zen justua bere hizketa edo keinuei buruz, non
|
horietako
bakar batek sekulako garrantzia hartzen zuen guretzat. Bere agur batek poza ematen zigun egun osorako; bizkarrean txapaka eginez gero, berriz, saltoka hasteko gogoa.
|
|
|
Segi dezala denborak aurrera: ez ditu nire memoria
|
horiek
galaraziko. Nire bizitzako gertaerak, orain artekoak eta oraindik isilean daudenak, gertatu ziren egunean bezala dauzkat begi aurrean.
|
|
|
Zergatik ez geratu une batez udazkeneko aire fina hartuz? Eta, bide batez, zergatik ez ikusi Balantzategiko nagusi
|
horiek
behi gorriekin egiten dutena. Nire iritzirako, beharrezkoa da datu bilketa bat.
|
|
|
—Mundu honetan gauza asko daude, lagun —moztu zidan berak oso serio— Zu lau mendi
|
horien artean
bizi izan zara beti, eta jakin ez dakizu, baina munduan gauza asko daude. Eta leku asko ere bai.
|
|
|
—India eta Pakistan, bai. Eta ba al dakizu zein den, nazio handi
|
horietan
, animalia jainkotua, animalia mila aldiz bedeinkatua, animalia sakratua?
|
|
|
—Bai, lagun, alde batera arrazoi duzu, kobazuloetako pinturetan ez gara azaltzen. Baina
|
horiek
aspaldiko kontuak dira, mundua izugarri alfa zen garaietakoak. Baina gero aldatu egin ziren gauzak.
|
|
|
Gizon izugarri handia zen, idi parea aise menderatzen duten
|
horietakoa
, eta bularra zabaldu eta zabalduz ari zen, alaiki eta bizkor, eztarritik oso ahots goxoa ateraz. Gezurra zirudien halako gizon puskak halako ahots goxoa edukitzeak.
|
|
|
Eta hitz
|
horiek
esanez, hartu sega eta Pirinioko malda goi goi batera abiatu zen, niretzako frantziberderik goxoena moztera.
|
|
|
Sendoak eta arinak ziren biak ala biak ere, eta bistakoa zen azkenean harrapatu egingo nindutela; are eta errazago izuak belaunetan jartzen zidan ahuldadearekin. Baina, orduantxe bertan, Pauline Bernardetteri hainbeste gustatzen zaizkion mirakulu
|
horietako
bat gertatu zen: salbatzaile bat sortu zitzaidan aldapa bukatu eta basoa hasten zen arrastoan bertan.
|
|
|
Hortik atera kontuak. Beste bixki
|
horiekin
, nahi dudana, zeren bixkiok hemen nekazari naxkante horietakoak baitira, eta besterik ez. Baina zaharrarekin, kontuz.
|
|
|
Hortik atera kontuak. Beste bixki horiekin, nahi dudana, zeren bixkiok hemen nekazari naxkante
|
horietakoak
baitira, eta besterik ez. Baina zaharrarekin, kontuz.
|
|
|
—Eta zein juzgu dira
|
horiek
–—galdetu nion behi jaioberriaren inuzentziaz.
|
|
|
Gerra, esaterako. Begira Balantzategiko gure haranari, begira hor goiko aldeko zeru, mendi eta baso
|
horiei
...
|
|
|
Eta baita abioiak ere inguru guztiak metrailatzen eta mota guztietako animali jendea hiltzen. Abioi
|
horietako
bat hemen inguruko mendi batera erori zen. Oso abioi polita, ttikia eta zilar kolorekoa.
|
|
|
—Gelditzen zaizkigun indarrak enbor
|
horietara
iristeko erabili behar ditugu. Lehenbailehen alde egin beharra daukagu hemendik.
|
|
|
Esana dago. Ezinezkoa zen memoria
|
horiek
berari buruzko aipamen ohorezkorik gabe uztea, eta ez ditut utziko, bistan da. Orain, jarrai dezadan gau hartan berak erakutsitakoarekin.
|
|
|
Batzuek jarraitu egiten dute gorantz, goiko alde batean dagoen etxe bakartirantz edo, eta beti mehetuz, are eta gehiago mehetuz beti. Ondoren, etxe bakartiraino joan diren batzuk
|
horiek
hil egiten dira. Ia beti hil egiten dira.
|
|
|
" Hortik aurreraxeago berealditako pendiza dago, eta pendizaren beheko aldean etxerako bidea —pentsatu nuen— Horra ailegatu eta nire burua pendizean behera botatzen badut, apika hanka bat hautsiko zait, baina otso
|
horiek
ez naute jango."
|
|
|
Bai, ailegatu egingo nintzateke Balantzategira aipatutako bi urte
|
horiek
baneuzka. Dauzkadan ala ez, hori da ez dakidana.
|
|
|
Eta ni, zer ote naiz? Egunero orraztu eta zepilatzen duten zaldi dotore
|
horietako
bat. Edo bestela, zer?
|
|
|
—Bego, laurogeita zortzi urte biziko haiz —esan omen zion orduan denbora partitzen ari zenak— Baina laurogeita zortzi
|
horietatik
, hogeita hamahiru gizon bezala pasako dituk; hogeita zortzi, astoa bezala lan eginez; hamabost, zakurki; eta azkeneko hamabiak arrastaka sugearen moduan.
|
|
|
Baina kostako zaie haien arrastoa hartzea. Mendiko
|
horiei
gauaren babesa baliatzen zaie".
|
|
|
—Zaku
|
horietan
ez dago armarik, ez dut uste, lagun —hasi zen orduan Setatsua. Nire pentsamenduak entzuten egona zen, antza— Ez da arma kinketakorik sentitzen, ezta zakuren bat zalditik erortzen denean ere.
|
|
|
—Egia da. Hots motela ateratzen dute zaku
|
horiek
.
|
|
|
Gure, diot, eta ondo esana dago, ia negu osoan gu izan baikinen banketera konbidatuak; behi beltzok, eta ez gorriak. Bankete
|
horietan
, normala bihurtu zen La Vache eta bion arteko hizketaldia. Ukuiluz kanpo geundenean ez, berak nahiago baitzuen —bere basurde bihotzak halaxe eskatzen ziolako, agian— bakar bakarrik ibili.
|
|
|
—Galdera
|
horiek
erantzuten asmatuko bagenu, bukatuta Balantzategiko sekretuak —esan zidan berak. Eta ukuiluaren atera iristear geundenez— Baina isil gaitezen orain, segituko dugu beste behiok lotan daudenean.
|
|
|
Antiaju Berde eta bere laguntzaileak!
|
Horiengatik
ibiltzen dira disimuluan! Bestela, auskalo zer kastigu hartu luketen!
|
|
|
—Lehengo batean, oso gaizki ibili nintzen goiko elur
|
horietan
—esan nion oroitzapenetan sartuz— Mendiko belar bixi hori jaten ari nintzen... eta ez zait bada otso talde izugarri bat atzetik segika hasten!
|
|
|
Ez dakit, ezin dut konprenitu, segur aski memento txarren batean dago. Nolanahi ere, denbora asko daramazue abioi puska
|
horien ondoan
etzanda, eta oraindik ez zarete gaian sartu. Ez dizuet hitz bat ere aditu Balantzategin gertatzen ari denaz.
|
|
|
Gure haran honetan behintzat ez. Menditik Balantzategira ezkutuan jaisten diren
|
horiek
ez dute etsi nahi, eta Espainiako Jeneralaren aurka ari dira. Oso jokaera arriskutsua, inondik ere.
|
|
|
—Balantzategira jaisten diren soldadu
|
horiek
, esan nahiko duzu. Zeren Genoveva edo Bizkarroker kartzelara eramatearekin ez dute ezer irabazten —esan nion.
|
|
|
—Jakina, jakina —ametitu zuen berak— Horixe esan nahi nuen, mendiko gizon
|
horiek
harrapatu. Baina galdera lehengoa da.
|
|
|
Zergatik ez dituzte harrapatzen? Hor daude hortzaundiak beren katalexuarekin, egun osoan bazterrak miatzen, haran honetako mugimendu ttikiena ere zaintzen... eta halere, heltzen da halako gau bat, jaisten dira mendikoak beren zaldiekin, kargatzen dituzte jan zakuak, eta agur, beste sikario
|
horiek
ezta ideiarik ere.
|
|
|
Ordea ez ziren, apustu
|
horiek
, aurreko garaietan egindakoen zentzukoak, zeren beren helburua, asperkeria arintzea izan beharrean, une hartan neukan urduritasuna ahaztaraztea baitzen. Egia, oso urduri nengoen.
|
|
|
—Gustura asko emango nizkieke bi tiro hortzaundi
|
horiei
! —atera zen mendiko beste gizon bat, haserre antzean.
|
|
|
Baina, lasai, gu ez gaituzte harrapatuko. Gu ez gara behi makal
|
horiek
bezalakoak —erantzun zidan La Vachek gertatzen ari zena kontatu nionean. Ordea nik ezin nuen lasaitasunik hartu.
|
|
|
—Zenbat gustatuko litzaidakeen
|
horietako
festa bat ezagutzea! —desiratu nuen.
|
|
|
—Marmita
|
hoiek
ikus eta Eutropio sainduarekin gertatu zenaz orhoitzen nuzu, Mo. Nahi duzua konta dezadan?
|
|
2010
|
|
|
Lettres philosophiques liburuan garaiko erlijio familia askoren deskribapena egiterakoan, kuakeroei lau gutun eskaintzen dizkie, beste edozeini baino askoz gehiago. Gutun
|
horietan
, besteak beste, haien xalotasuna, apaizik eza, eta Ingalaterrako errebolta garaian erakutsitako bakezaletasuna azpimarratu zituen. William Fox sortzaileak eta William Penn jarrai tzaileak AEBetara egindako jauzia ere aipatu zuen luze.
|
|
|
Urte gutxitan eliza hau luteranismoaren eta kalbinismoaren liturgia eta fedearen tankera hartuz joan zen. Eta honekin guztiarekin batera, protestantismoaren antolaketa hierarkiko ahularen ondorioz, sekta protestanteak ederki ugaritu ziren, sekta
|
horiek
beraiek auzi politiko berri bihurtu ziren arte. Ingalaterrak Espainia garaitu eta katolizismoarekin zuten afera bukatu ondoren, boterean zegoen Eliza anglikanoari adar txiki asko sortu zitzaizkion, eta hauekiko harremanak nola edo hala zedarritu behar izan ziren.
|
|
|
Gakoa estatuaren eta elizaren arteko harremana zen, eta tartean, noski, arazo filosofiko garrantzitsuak erabakitzen hasi ziren.
|
Horietako
batek sinesmenaren tankerarekin zuen zerikusia. Sekta horietako batzuek, baptistek eta sozinianoek, zera uste zuten, elizak borondatezko bilguneak zirela, eta inor ezin zela behartu besarkatzera nahi ez zuen sinesmena, are gutxiago estatuak.
|
|
|
Horietako batek sinesmenaren tankerarekin zuen zerikusia. Sekta
|
horietako
batzuek, baptistek eta sozinianoek, zera uste zuten, elizak borondatezko bilguneak zirela, eta inor ezin zela behartu besarkatzera nahi ez zuen sinesmena, are gutxiago estatuak. Busher baptista honela mintzo zen erlijio errepresioaren gainean:
|
|
|
Erlijioaren izaera ez zen askorik aldatzen; are gehiago, erlijioak gero eta garrantzi handiago zeukan hainbatentzat, haien bizitzaren ardatz bihurtzeraino. Ingalaterratik Ameriketara joan ziren lehen kolonoak, edo Herbehereetatik Afrikako hegoaldera joandakoak, haien erlijiositatea modu zintzoago eta sakonago batean bizitzera abiatu ziren leku ezezagun
|
horietara
. Gezurra badirudi ere, haien zintzotasun erlijiosoak eragin zuen tolerantzian eman zen lehen aurrerapauso legala.
|
|
|
" Beharrezkoa da, beraz, demokrazietako legegileak eta
|
horietan
bizi diren pertsona zintzo eta ilustratu guztiak atseden gabe saiatzea arimak zerura begira edukitzen".
|
|
|
Perfekzionismoak eduki trinkoak izan ditzake (demagun, Erdi Aroko kristautasunarenak bezalakoxeak) ala, bestela, balore arin eta guztientzat onargarriak bultza ditzake (autonomia moral hutsa indartzen dutenak, esaterako). Antiperfekzionismoak, bere aldetik, muga batzuk jarri behar ditu bizikidetza bermatuko bada (legearen agintea, bestearekiko errespetua...), eta muga
|
horiek
pisu morala daukatenez, gizakia ere ideia baten ildora bultzatuko du.
|
|
|
Esklabotzari esker kultura beltza Amerika osora zabaldu zen, eta hara non erritmo afrikarrak blues, jazz, rock, reagge, son... bilakatu ziren. AEBetako beltzek esklabotzaren sofrikarioak edota diskriminazioaren mingotza leuntzeko abesten zuten, eta hortik erritmo zirraragarri zein alai
|
horiek
. Gero zuriek hori saltzen jakin izan dute, ez askoz gehiagorik.
|
|
|
Historiari zorrotzago begiratuz gero, mendebaldeko aurrerapen moralak itsaso beltz sakonetik aterata eta Leviathanen aurka erdietsitakoak direla ondoriozta daiteke. Munstro
|
horien artean
hainbat doktrina filosofiko arrazionalista daude. Arrazoimenak, erlijioak ez ezik, sortu ditu bere mamuak.
|
|
|
Finean, Rawlsek oinarrizko korapiloa non dagoen asmatzen du teoria metafisiko eta erlijiosoen artean sakoneko gaietan akordioa ezinezkoa dela ikustean, baina gehiegi eskatzen die gizakiei (nork bere pentsamoldea alde batera uztea) korapilo hori askatzeko. Jende asko kontsentsu honetatik kanpora geratuko litzateke hasiera hasieratik, eta
|
horiek gabe
ezinezko bihurtuko litzateke bizikidetza baketsua. Hain aseptikoa egin nahi luke eremu politikoa, ezen jende gutxi hurbilduko bailitzateke horretara.
|
|
|
Batak zein besteak betetzen du bere funtzioa eta kanpoko irizpideak asmatu lirateke haien arteko konparazioa egiteko. Irizpide
|
horiek
etnozentrikoak izan ohi dira eta ez zuzenak gehienetan.
|
|
|
Honen aurrean, garai baten diferentzia erlijiosoak bateraezinak zirela ziotenen antzera, hainbat jarrera, kultura eta erlijio ezin onartu direla esaten duenik bada. G. Sartori da
|
horietako
bat, eta, esaterako, erro islamiarra duen edozein gauzak mendebaldeko lorpenak arriskuan jartzen dituela uste du. Horrengatik europarrek etorkin islamiarren aurkako jarrera garatu dute:
|
|
|
Honelako kasuetan lehen jarrera gisa taldea eta erlijioen barne ohiturak errespetatu egin liratekeela ematen du, askotan balore filosofiko edo erlijiosoak jartzen direlako aurrez aurre eta
|
horiek
neurtzea zaila egiten baita. Ondoren hasi da balore desberdinen arteko demarekin.
|
|
|
Borroka homosexuala, feminismoak, minoria arrazialak, nazio minorizatuen eskariak... honelako mugimendu sozialek ekarri dituzte langilearen mugimenduaz geroztik aldaketa sozialik handienak. Orain, eta hemendik aurrera gero eta gehiago, etorkinen oinordekoen aldarrikapenak ugaritu egingo dira eta
|
horiei
irteera egokia ematea izango da erronka. Adibidez, Nafarroako etorkin hegoamerikarrek laster, botoa ez ezik, etxebizitzarako laguntza, edo egiten ari diren lantegi sozialaren aitortza berezia, edo kultura hegoamerikarren promozioa ere eska dezakete, denborak esango du.
|
|
|
Okerrena eskakizunei legitimitatea kentzea izango litzateke, eta, kanpotik datozela eta, gizarte honetan nahasian eta asimilatuak behar dutela agintzea. Laster eskakizun
|
horiek
aldarrikapen tinko bihurtzeko bidea har dezakete eta gizarte oparoetan gertatzen diren eztanda sozialak ikusi.
|
|
|
Esklabotza, tortura, genozidioak, bazterketak eta abarrak historiako momentu lazgarriak dira. Bidegabekeria
|
horiek
gertatu zirelako aldarrikatu ziren dagozkien eskubideak. Jendea eraila, torturatua, esklabo bihurtua edo diskriminatua izan zen talde ideologiko, etniko, arrazial edo sexual batekoa zelako, ez beste ezerengatik.
|
|
|
Aitzitik, eskubideak talde zapalketa zehatzen aurka sortu dira guztiak. Gizabanako beltza, homosexuala edo emakumea babestua senti daiteke giza eskubideei esker, ezaugarri arrazial edo sexual
|
horiek
dituelako, ez gizabanako abstraktua delako. Talde indartsuak besteen gainean egon direnean gizakia, talde bateko partaide den aldetik, sentitu izan da diskriminatua, ez banakoa den aldetik.
|
|
|
Arazoak arazo, oraingoz eskubideak baino gauza hoberik ez dagoenez,
|
horiek
izan litezke teoria filosofiko guztien arteko ebakidura puntua.
|
|
|
Pluralismoak eta diferentziak elkarren ondoan ez dira lehen aldiz gizarte garaikideetan eman eta gizakiak beti izan du korapiloak askatzeko joera hori. Historian modu anitzetan jendeak bera bezalako beste batzuekin bizi behar izan zuen eta egoera
|
horiek
ezin ahaztu dira.
|
|
|
Segurtasun kontseiluko beto eskubideak ezinezkoa egiten du sortzen diren konponezin odoltsuak modu zuzen batean baketzea. Betodun
|
horien
interesek gehiago agintzen dute, bizikidetza zuzenak baino.
|
|
|
Hirietan beste nondikbait etorritako jende multzoak biltzen dira elkarrekin, eta denboraren poderioz, belaunaldiak aurrera doazen heinean, identitate arazoak sortuko dira diferentziak ongi kudeatzen ez badira. Errealitate berri
|
horien aurrean
asimilazioa edo integrazioa bezalako kontzeptuak hitzetik hortzera erabiltzen dira, baina oraindik ez da asmatu eskema eraginkorrik. Estatuak ez dira guztiz neutralak.
|
|
|
Sentimendu hauek, gero, isla soziologiko bana izan ohi dute, bat batekoak zein antolatuak. Honen guztiaren ondoren, sarritan dezente beranduago, elaborazio intelektual justifikatzaileak sortzen dira, gehienak zuritzaile hutsak, gutxi batzuk sentimendu
|
horietatik
harantzago doazenak. Egoera honek ez du ezer berririk, ordea.
|
|
|
Pluralismoaren kudeaketak, hortaz, arazoak sortzen ditu. Diferentziak datu enpirikoak dira, eta
|
horiek
aintzat ez hartzean aberastasun baten galera dator. Askotan nork bere burua diferentzietan gehiago identifikatzen du, besteekin komunean duen osagaietan baino.
|
|
|
Kontuan izan behar da ekologismo sutsu batek, erlijioak bezalaxe, berdin berdin erabiltzen dituela balore orohartzaileak.
|
Horien
ondorioz jokaera sozial batzuk eskatzen ditu. Osasunarengatik ezezik, haragia jateari uko egitea beste arrazoi zabalago eta sakonagoengatik ere izan liteke.
|
|
|
Abiapuntu honetatik abiatuz, gutxiengo erlijiosoen jazarpena erraz gertatuko da. Alabaina, arazoaren muinak jarraitu egiten du erlijioa teoria orohartzailea delako, hots, gure bizitzan sortzen diren galdera guztiei erantzun zuzen eta egoki bakarra nahi duten
|
horietakoa
delako. Honelakoak dira doktrina filosofiko gehienak.
|
|
|
Bi definizio hauek hainbat erlijio edo teoria filosofiko kanpoan uzten dituzte. Zaila litzateke, beraz, teoria
|
horietatik
ateratako antolaketa politikoan adostasuna erdiestea.
|
|
|
Gizakiaren ahalmen linguistikoan oinarritutako teoriak dira hauek, hots, arrazoimena bestearen aurrean elkarrizketaren bitartez erakutsi behar izatean oinarritzen dira. Rawlsek, zor filosofiko
|
horiek
ezkutatuz, teoria orohartzaileek teoria politiko hutsak garatu behar dituztela eskatzen du. Teoria politiko horietan derrigorrez bestearen arrazoiak hartu dira kontuan.
|
|
|
Rawlsek, zor filosofiko horiek ezkutatuz, teoria orohartzaileek teoria politiko hutsak garatu behar dituztela eskatzen du. Teoria politiko
|
horietan
derrigorrez bestearen arrazoiak hartu dira kontuan. Argudioaren gainean eraikiko du eremu politikoa, eta argudio honetan mugak ezarriko dira.
|
|
|
Ez da dena onartu behar. Alabaina, tolerantziaren muga
|
horiek
ez dira edukiei dagozkienak, besteekiko jarrerei dagozkienak baizik, eta jarrera hauek politikoak dira, ez, inolaz ere, metafisikoak. Gizarte modernoaren pluralismoa kudeatu nahi da eta diferentearekin bizitzea da helburua.
|
|
|
Montevideon sortu zen munduko lehen euskal etxea 1876an, La Sociedad Protectora de la Inmigracion Vascongada Laurac Bat zeritzona, eta hurrengo urtean Buenos Airesen eratuko zen La Sociedad Vasco Española Laurac Bat elkartea. Izen
|
horiek
argi uzten dutenez, lehen elkarte haiek hegoaldeko lau probintzietako kideak onartzen zituzten soilik, eta bizpahiru hamarkada joango ziren, Bidasoako alde bietako euskaldunak batera elkarte berera bildu aitzin. Hala ere, jadanik 1880ko hamarkadaren lehen urteetan bai Montevideoko eta bai Buenos Aireseko euskal etxeetan piztu ziren eztabaida biziak euskaldun guztiak integratzeko, aintzat hartu barik jatorriz nondarrak ziren.
|
|
|
Gauzak era horretara eginez gero, ondorengo txar eta eskasak derrigorrez joango dira ugarituz herentziaren legearen arabera, saihestu ezin duguna. Baldin eta banako akasdun
|
horien
emendioari, hemendik gure jokamolde humanitarioarekin itzuliko dugun banako herbalen andana gehituko bagenio, orduan belaunaldi batzuen buruan euskal arraza, oraindik ere zainart eta indartsua, banako endekatuez osotuko da, gizaki adorebako eta epelotzoez.
|
|
|
Egoera horrela, horrelakoxea izaten baita, zein babes, zein sokorri nahi dute sorterrian topatu? Uste al dute, bada, ama, aita edota anai arrebak arduratuko direla, ez dituztela indiferentziaz hartuko edo, areago, gogoz kontra, eta horixe da arestian aipatu alde egoista, zeren eta gaixo
|
horiek
ahaztu egiten baitituzte edo ez dituzte ikusten euren presentziak familiari sortuko dizkion atsekabe eta buruhausteak.
|
|
|
Aldudeko medikuaren lerro
|
horiek
1916koak dira, Abadia filosofia irakaslea hil zenean, Gerla Handiko lubakietatik Eskualduna astekarira bidali zuen obituariotik aldatuak. Segun antza, urtebetez esne mamitan bizi izan zen Etxepare gaztearen gogoa, eta dioskunez, laburregi iritzi zion ikasturte horri, haren ustez bospasei urte zirelarik gai mamitsu horietan barneratzeko.
|
|
|
Aldudeko medikuaren lerro horiek 1916koak dira, Abadia filosofia irakaslea hil zenean, Gerla Handiko lubakietatik Eskualduna astekarira bidali zuen obituariotik aldatuak. Segun antza, urtebetez esne mamitan bizi izan zen Etxepare gaztearen gogoa, eta dioskunez, laburregi iritzi zion ikasturte horri, haren ustez bospasei urte zirelarik gai mamitsu
|
horietan
barneratzeko. Oroitzapenak oroitzapen, baina, Etxeparek krisi sakona eduki zuen azken ikasturte horretan, ze, Arnaut Abadiaren azalpenek, dirudienez, hainbat zalantza sortu baitzizkioten hamazazpi urteko gazteari, munduaren eta biziaren bilakaeraz.
|
|
|
Ortodoxia bi
|
horietariko
bat, Janpierre Arbelbidek formulatu zuen ondoen, Igandea edo Jaunaren Eguna (1895) liburuaren aitzinsolas adierazgarrian:
|
|
|
Baina, deigarriena da, bigarren ortodoxia horren abiapuntuan zer eta darwinismoa dagoela, zeren urte
|
horietan
uste baitzen hizkuntza batzuk bestetzuk baino hobeak zirela, garatuago zeudela, eta hautespen naturalaren ekintzari aupada eman behar zitzaiola, hizkuntza baldarrak albait arinen ezaba zitzan, euskara gure kasuan. Jakina, ikuspegi horretatik euskarak, traketsaren traketsaz, ez zeukan zer egiterik eta enbarazutik kentzea zen hoberena.
|
|
|
Konturatu zarenez, Etxeparek Laplace-ren teoria du eskuen artean eta hor azaltzen digu eguzkitik jaurtitako ziliporta modura sortua dela Lurra, zipriztin gisa, eta gerora bertan bizia agertu dela. Lerro trinko gutxi
|
horietan
ezkutatuta, lehen begiratuan ikus daitekeena baino nahikotxo gehiago adierazi zigun Jean Etxeparek, edo, behintzat, horrelaxe ulertu zuen Piarres Lafitte kalonjeak, eta bai gaitzetsi ere, Lafittek birritan argitaratu zituen-eta pasarte horren pozoiaren kontrako antidotoak.
|
|
|
Haeckel Darwin baino dezente urrunago joan zen, eta gizadia animalietatik eboluzionatuz agertu zela azaldu zuen jadanik 1863an. Areago, Haeckelen ustez, gizadiaren izaera politiko eta soziala ere eboluzioaren legeek eta hautespen naturalak eraentzen dute, eta ideia
|
horiek
oso harrera ona eduki zuten XX. mendearen hasierako Alemanian, Haeckelen dibulgazio liburuei esker.
|
|
|
Haeckelen dibulgazio liburu
|
horietariko
bat euskaraz Unibertsoaren misterioa dei genezakeenaXX. mendeko lehen hamarkadetako manifesto antikristautzat jo da, eta kristoren oihartzuna eduki zuen maila guztietan. Txit arrakastatsu suertatu zen, eta esaterako, 100.000 ale baino gehiago saldu zituen argitaratu zen urtean, 1899an, eta ia hiru halako hurrengo hogeita hamar urtean:
|
|
|
Etchepare" artikulua paratu zuen, hainbat eta hainbat laudorio plazaratuz, tartean Beribilez une oeuvre eternelle dela, eta bai Etxepare medikua zela euskal idazle gazteen maisua, idazten.
|
Horiez gainera
, Lafittek liburuaren laburpena egin zuen, sei bat orrialdekoa, hasieran bertan argi eta garbi adieraziz, Beribilez itxuraz bidai liburu gisara agertu arren, mila eta bat gogoetarako aitzakia dela. Eta laburpen horretan honelaxe erantzun zion Etxepareri:
|
|
|
Edozelan ere, badirudi Lafittek ez zituela" auzi
|
horiek
" guztiz ebatzi, artean Jean Etxepare bizi zelarik, Uztaritzeko apaizgaitegian asteazkenero zeuzkaten elkarrizketetan. Ematen du Etxepare zendu eta gero ere, bien arteko eztabaidak luzaro iraun zuela Lafitteren gogoan, eta noiz eta 1952ean Lafittek bigarren erantzun hau luzatu zion Beribilezko pasarteari," Aphez eskualdun batek behar luken kulturaz" hitzaldia aitzakia hartuta:
|
|
|
adimendua harmatzen diote filosofia zabal bati buruz, erakusten diotelarik nundik sortua den mundua, nork derabilan, zertarako den gizona bizirat deitua, eta zer ontasun baliosa den berekin daukan bethiereko arima... Erakaspen
|
horiek
ez dakarkete ez itsumendurik, ez etsimendurik: girichtinoaren arabera, zeru lurrak adimenduari idekiak daude, adimendu batek eginak direnaz geroz, eta beraz jakintsunek ez dute zeren duda beren iker-lanetan; hala hala, bizia ez zaio biharamunik gabeko ziliporta ez deus bat, bainan Jainko on baten gerizapean baliatu behar duen arte saindu bat.
|
|
|
...; gizadiaren eskarmentua moral bizi eta aktiboaren sintesia dela baieztatzea, filosofo eta moralisten goi mailako kontzientziek sentitua eta interpretatua; azken finean, liburu osoa kutsu modernista nabarmeneko kontzeptu eta esaldien multzo bat da, eboluzio materialistaren printzipioan oinarritua; bai, egileak gazte euskaldunen kastitatea du helburu liburuan, baina hortik urrun, galgarria da gazte
|
horien
federako eta heziketa moralerako, eta, hortaz, beren bizitzaren garbitasunerako eta kastitaterako; halaber, gure gain dagoenez liburu honen hartzaile diren gazte euskaldun gehienen zaintza eta arreta pastorala; eta egileari era aitatiar batean eta pribatuki zuzendu gatzaizkionez ez edukitzeko liburua jendaurrean gaitzesteko behar mingarririk, baina alferrik.
|
|
|
Artean ugari zirelarik, Darwini Lawsonek esan zionez, nahikoa zen egun biko ehiza, asteko hurrengo bostetan dortokakia jateko; dena dela, dortoka kopurua nabarmen behera eginda zegoen, zenbait urte lehenago egun bakar batean gutxienez 200 bat meta baitzitezkeen fragata baten sotoan. Areago, dortoka erraldoi
|
horietariko
asko erraldoiak ziren benetan, gizon bi behar izaten zirelarik tripaz gora jartzeko, eta sei bat gizon dortoka altxatu ahal izateko. Nicholas Lawson delako horren ustez, dortoka nahikorik zegoen beste hogei bat urterako, baina usteak uste, hurrengo hamar urteetan desagertu ziren Floreanatik, bai zuzenean ehiza jarraituaren larregiaz, jakina, eta bai ere, zeharka, bertan askaturiko ahuntzen lehiarengatik edota txakurrek eta arratoiek jandako arrautza eta kume txikien galerarengatik.
|
|
|
Areago, zientziaren historia osoko legenda seduzigarrienetariko bat ehundu da Galapagoetako txonten inguruan eta bai euren ustezko garrantziari buruz Darwinen teoriaren garapenerako. Legendaren arabera, Darwinek txori
|
horiek
behatu zituen Galapagoetan, ohartu egin zen beraien erradiazio adaptatiboaren hainbat ezaugarriez, eta horrexek zion ulertarazi bat batean eboluzioaren izaera. Eskuliburuetan zein Darwinen biografietan errepikatu egin da kontakizun hori, makina bat xehetasunez adelatuta.
|
|
|
Hau da, Darwinek ulertu egin zuen, bai, birigarroen artxipelago espeziazioa, baina ez, ostera, txonten erradiazio adaptatiboa. Kontuak kontu, Galapagoetako txonta
|
horiek
Darwinen txonta legendarioak bilakatu ziren ehun urte geroago.
|
|
|
Bost egitate eta hiru inferentzia aipatu ohi dituzte zenbait adituk. Bost egitate
|
horiek
nahikoa ezagunak ziren ordurako, eta izatez Alfred Wallacek erabili zituen ere Darwinek bezalaxe. Datu horiek zeinek bere aldetik ez zuten gauza handirik argitzen, eta testuinguru kontzeptual egokian gardainatu behar ziren," zentzudun" bihur zitezen.
|
|
|
Bost egitate horiek nahikoa ezagunak ziren ordurako, eta izatez Alfred Wallacek erabili zituen ere Darwinek bezalaxe. Datu
|
horiek
zeinek bere aldetik ez zuten gauza handirik argitzen, eta testuinguru kontzeptual egokian gardainatu behar ziren," zentzudun" bihur zitezen. Darwinek zituen estekatu.
|
|
|
Ezin dugu ahaztu, hirugarrenik, mugatuak direla baliagai eskuragarriak. Hiru egitate
|
horietatik
, Darwinek lehen inferentzia bat egin zuen: lehia ikaragarria dago" bizitzagatiko borroka" espezie baten kideen artean.
|
|
|
Azkenik, populazio baten aleen arteko diferentziak heredagarriak dira, halandaze Darwinen hirugarrenahautespen naturalak, belaunaldietan zehar eraginkor mantentzen baldin bada, eboluzioa gauzatuko du. Hau da, lehiakideekiko abantaila damaiten ezaugarriak dituzten organismoek, hain zuzen ezaugarri
|
horiek
transmitituko dizkiote hurrengo belaunaldiari, eta ostera, abantailabako ezaugarriak ez dira arrakastatsu suertatuko. Hurrengo belaunaldietan, hortaz, ezaugarri abantailosoak metatuz joango dira, hots, ingurunera gero eta hobeto moldatuz.
|
|
|
Zerk erregulatzen du bariazio horien hedadura, maiztasuna eta izaera? Guztiz zorizkoak dira, ala, ostera, ba al dago zer edo zer fisikorik bariazio
|
horiek
hertsatzen dituena. Ala, areago, naturaz gaindiko botere batek proposituren batetarantz gidatuak al dira?
|
|
|
Armand David apaiz lazarista 1861ean bidali zuten Pekinera misiolari, hogeita hamasei urterekin, eta hasiera batean txinera eta bertako ekanduak ikasten aritu arren, oso laster hasi zen inguruetatik joan etorri txikiak egiten, ehunen bat kilometrotakoak, ibilaldi
|
horietan
bilduma zoologiko eta botaniko oso interesgarriak eskuratu zituelarik. Izan ere, Txinara Pariseko Natur Zientzietako Museoko irakasle askoren enkarguekin iritsi zen, bertako fauna eta florako aleak bildu eta Frantziara bidal zitzan.
|
|
|
" Nork daki, hiru aldi
|
hoitan
zenbat neke, izerdi, gose eta egarri, zenbat barneko goihendura jasan duken han, jendaki arrotz eta askotan etsai heien artean. Entzun dugu ere bertze orduz, hangoek gaixtakeriaz pozoindaturik hil hurran etorri zela behin gibelerat".
|
|
|
Dena dela, Davidek Parisera bidalitako soilik landare bilduma 3500 espeziez osotuta dago; alabaina, Txinan barrena bildutako landare guztien ia erdia galdu edota hondatu egin zen, bidaietan zeharreko era askotako ezbeharretan, Han ibaiko naufragioan kasurako. Bada, 250 espezie berri zeuden, Pariseraino iritsitako landare
|
horien artean
. Armand Daviden lagin naturalistiko joriak metatuz joan ziren Pariseko museoko karraju eta sotoetan, eta urte luzeetarako lana eman zien talde taxonomiko desberdinetako adituei, esate baterako, ugaztun, narrasti, anfibio eta arrainak sailkatu eta identifikatzeko, eta bai era askotako ornogabeak, batez ere tximeletak, kakarraldoak, armiarmak, barraskiloak, izainak, zizareak eta.
|
|
|
Alde horretatik oso adierazgarria da, Tibeteranzko esplorazio bidaiaren ostean bere gaitzetatik sendatzeko asmoz Europara itzuli zelarik, Parisera iritsitakoan egin zuen lehen gauza zer eta Frantziako presidentea bisitatzea izan zen, eta noiz eta Gerla Franko prusiarra amaitu berritan, 1871 urteko azkenetan. Soilik misiolari soil bat zela kontuan hartuta harrigarria suertatu arren, Adolphe Thiers presidentearekin hainbat biderrez bildu zen, eta elkarrizketa
|
horietan
justu justuan zeintzuk mintzagai eduki zituzten ez dakigun arren, badirudi Zhoushan irla eskuratzearen komenientziaz egin zutela berba: Xangai ondoan kokatuta egonik, irla estrategiko horren jabe izateak abantaila nabarmena emango bide zion Frantziari, Txinan barneratzeko Ingalaterrarekin zeukan lasterketan.
|
|
|
Zergatik arbuioa? Bada, lehenengo eta behin, urte
|
horietan
loratu frantses naturalistak oso ilun eta erdipurdikoak izan zirelako, hau da, Darwinen mezua entzun zutenak pisu espezifiko txikikoak izan ziren. Aspaldian igarota zeuden Cuvier ospetsuaren egunak, eta belaunaldi berriak berorrengandik heredaturiko ideiak transmititzearekin kontentatu ziren besterik gabe.
|
|
|
Bestalde, gainera, ez zuten jakin tradizio morfologiko zaharrarekin eteten eta ez ere landa naturalista britainiarren eredu berrira pasatzen, alegia, ez ziren harreman ekologikoen eta banaketa geografikoen garrantziaz jabetu. Hain zuzen ere, esparru
|
horietan
egosi zen Darwinen iraultza, eta hortaz frantses naturalisten kontserbadurismoak ezin izan zuen darwinismoaren inpaktua balioetsi. Izatez, Frantzian ez zegoen benetako landa naturalistarik, zeren naturagananzko hurbilketa modu horrek bortxatu egiten baitzuen frantses zientziaren eredu arrazionalista, zeinean jarduera nagusia laborategiko edota disekzio gelako ingurune artatsuki kontrolatuan burutzen baitzen.
|
|
|
" Oso azpimarragarria den gertaera da hegazti talde jakin batzuk (eta behaketa hori beste animalia taldeetara heda daiteke) muga jakin batzuetan bilduta aurkitzen direla, eta bertan elkarren aldameneko hainbat espezie bizi dira, eta itxura osoz leku berberetan egiteko berberak betetzen dituzte; ostera, espezie
|
horiek
guztiz absenteak dira munduko beste gune batzuetan, non ederto bizi litezkeen, eta ez daude antzeko espezieez ordeztuta. Horrela, fasianidoen leinu oparo eta ikusgarria berrogei bat espeziez osotua da, denak elkarren oso antzekoak eta Tibeteko mendien inguruan banatuak, mundu osoko beste inon bizi ez direlarik.
|
|
|
Antza, 1846ra arte iraun zuen kargu horrekin. Bonantza urte
|
horietan
eskuratu zuen Floreana.
|
|
|
Gaur egun kanala estatubatuarren menpe dago, baina ezin dugu ahaztu lehenago Frantziak ekin ziola lanari Ferdinand de Lesseps ospetsuaren eskutik, alegia, Suez kanala arrakasta ikaragarriz gauzatu zuen ingeniariaren ardurapean. Beraz, Frantziak irla
|
horiek
bereganatu gura zituen, baina Ekuadorren erresistentzia ikusita aitzakia diplomatiko xelebre batez baliatu zen: Frantziak Leon Uthurburuk Barkoxeko herriari egin dohaintzara jo zuen kontua bere aldera makurtzeko.
|