|
2022
|
|
|
Baina hiztegietan ez azaltzeak ez du esan nahi erabili ezin denik. Begira zenbat hitz (izen, aditz, adjektibo) sortu diren pandemiaren zurrunbiloan, Europako hainbat
|
hizkuntzatan
–nagusietan berariaz–, ziurrik hiztegietara iritsi ez direnak, baina hiztun, irakas le, kazetari edo oro har erabiltzaileen artean hizkuntza senak eraginda sor tu izan direnak.
|
|
|
Baina hiztegietan ez azaltzeak ez du esan nahi erabili ezin denik. Begira zenbat hitz (izen, aditz, adjektibo) sortu diren pandemiaren zurrunbiloan, Europako hainbat hizkuntzatan –nagusietan berariaz–, ziurrik hiztegietara iritsi ez direnak, baina hiztun, irakas le, kazetari edo oro har erabiltzaileen artean
|
hizkuntza
senak eraginda sor tu izan direnak.
|
|
|
|
Hizkuntza
moderno guztietan biziro azkar doa hitz sorkuntza, eta bid e beretik aditz sorkuntza ere. Anekdota gisa aipatuko dut, aurtengo uda hasie ran multinazional bateko Madrilgo lagun bati deitu niola, alabak bertan praktikak egiteko modurik zegoenentz galdetzeko.
|
|
|
Geldi dagoen ura, zingera bihurtzen da, eta ibili dabilen ura da edaten duguna.
|
Hizkuntza
kontuan ere, beste hainbeste.
|
|
|
—Inguru
|
hizkuntzetan
" vaccine"," vaccin"," vaccino" dira hitz nagusiak, gaztelaniaz" vacuna" denarentzat. Guztien sustraian dago latineko" vaccinus" izena.
|
|
|
" Vacunología" hitza txertoen edo bakunen inguruko zientzia edo jakintza izen datzeko garatu da. Frantsesez," vaccinologie", eta europar
|
hizkuntza
nagusi gehienetan osagai greko latindar biez osaturiko berau dugu: " vaccinus" latinekoa eta" logia, logos" greziera izenetik garatu den atze hitza, beste eratorkuntza askotan bezala, ezagutza eremuren baten zientzia edo jakintza adierazten duena.
|
|
|
Alemanak ere ezaguna du" Vakzin" izena, baina
|
hizkuntzak
bere bere dituen hitz erroetatik garatu du, euskararen antzean, bere izendapen propioa," Impfstoff", gaur nagusi dena: ‘barrura isurtzeko gaia’.
|
|
|
Greziera zaharrean" phiale" zeritzan eta latinez ere" phiala" zeritzanetik egokituriko mailegua. Eu ropako
|
hizkuntza
nagusiak ere eredu horri atxiki zaizkio: frantsesez" fiole", italieraz" fiala", eta alemanez" Phiole".
|
|
|
—Eguna argitzen hasten denean, argia urratzen duenean –arturratzean–, egunsentia dela esan, entzun eta irakurri ohi dugu gehienbat. Baina izen desberdinak egotzi izan zaizkio egunsentiari han hor hemen, beste
|
hizkuntzetan
ere gertatzen den antzera. Hala ere, izen bakoitzaren atzean egunsentia sentitzeko, ikus teko edo jasotzeko, hainbat era daude, eta esanahia ere pitin bat berezia izan daiteke.
|
|
|
Eta Nafarroa Beherean argidiria ere deitu izan zaio, DIRI atzizkiaz, Iparraldeko eremu zabalagoan goiztiria deritzanaren forma mugatuagoa, euskararen sartaldean ezagunagoa dugun alba edo goiz alba delakoarentzat. Eta argi ize naren hariari tenk eginez, oraindik ere hor ditugu argi ikara, argi tirrinta eta beste argidun izen elkartu batzuk, gure
|
hizkuntzan
hain zabal ez dabiltzanak.
|
|
|
Baina nola bideratu erromantze
|
hizkuntzetako
ANTIaurrehitz hori. Erro mantzeen bidetik jo, euskara enbor horretako hizkuntza ez dela?
|
|
|
Baina nola bideratu erromantze hizkuntzetako ANTIaurrehitz hori? Erro mantzeen bidetik jo, euskara enbor horretako
|
hizkuntza
ez dela. Zeren ingelesez" riot police"," riot gear"," riot squads"," riot control units" ereduak ditugu.
|
|
|
· EXTRAkanpotiko izaeran oinarrituak dira: estraofiziala, estradizioa edota
|
hizkuntza
arloan, estralinguistikoa.
|
|
|
Nolanahi ere, hitz berria dugu hau, eta beste
|
hizkuntza
nagusietan ere bai. Ingelesez" governance" eta" co gobernance", alemanez berdin; frantsesez" gou vernance" eta" co gouvernance", eta gaztelaniaz ere" gobernanza", eta are berriagoa" cogobernanza".
|
|
|
beste bat edo batzuekin batera edo kidetasunean adierazteko. Alemanak ere MITaurrizkia balio beretsuaz(" mitteilen", komunikatu), baina beste
|
hizkuntzotan
coaurrizki latinoari eskua ezarri zaio.
|
|
|
Bata, europar
|
hizkuntza
nagusien bideari jarraitzea: COaurrizkiaz (marratxoaz hizkuntza nagusietan, ez gaztelaniaz), hau da, kogobernantza.
|
|
|
Bata, europar hizkuntza nagusien bideari jarraitzea: COaurrizkiaz (marratxoaz
|
hizkuntza
nagusietan, ez gaztelaniaz), hau da, kogobernantza. Mailegua osorik geuregandu.
|
|
|
Euskaltzaindiak EHn jasorik dakar arnastu itxurapean, aldi modernoan garatu duen erabileraz ondo ohartuta. Aditz bakun eratorria beti ohi da samurragoa jarduera edo ekintza funtsez koa, eta inguru
|
hizkuntzetan
ondo finkatua, den batentzat.
|
|
|
Arnastu aditza berri samarra dugu euskaran, eta erdal
|
hizkuntzetan
ditugun" respirar, respirer, breathe, atmen" aditzei hitz bakarreko ordaina emateko, hitz bakarreko aditza, garatu da hizkera landuan ordain egin egina izan dadin. Negar egin lokuzioaren ondoan ez da* negartu sortu, baina arnasa hartu lokuzioaren ondoan bai arnastu.
|
|
|
Adu txarreko zerbait, patu txarren bat gerta ez dadin, erritu formula gisa gaztelaniaz zabal dabilena. Baina beste
|
hizkuntza
askotan ere bai. Zura, zur sendo gogorra, lagungarri eta babes izan dugu gizakiok mendez mende.
|
|
|
" Ni naiz mahatsondoa, zuek ai henak".
|
Hizkuntzaren
halabeharrezko eboluzioa.
|
|
|
Rücklaufsperre, euskaraz atzerabide langa, atzerabide muga edo atzerabide ba rrera itzul daitekeena.
|
Hizkuntza
hori, beste kontzeptu askotan bezala, garbizaleago ageri da, hizkuntzaren barne erroetatik ateratako ordain hitzen zaleago. Euskara bera ere, kultura hitz askotan jokabide horren zaleago ageri da gaur ere, XX. mendeko lehen hereneko aranismoaren bidetik izan ez arren.
|
|
|
Rücklaufsperre, euskaraz atzerabide langa, atzerabide muga edo atzerabide ba rrera itzul daitekeena. Hizkuntza hori, beste kontzeptu askotan bezala, garbizaleago ageri da,
|
hizkuntzaren
barne erroetatik ateratako ordain hitzen zaleago. Euskara bera ere, kultura hitz askotan jokabide horren zaleago ageri da gaur ere, XX. mendeko lehen hereneko aranismoaren bidetik izan ez arren.
|
|
|
Kontua da, gaur egun, ahoz darabilgun estiloari gehiago erreparatzen hasita gaudela, bal io handiagoa ematen, hori ere euskararen harrobitzat hartuta gaudelako. Joe ra hau albiste ona da neure ustez, zeren azken batean ezpainetan darabilguna da bizi dugun
|
hizkuntza
, eta berdin dio euskara, gaztelania edo galego hiz kuntza izan.
|
|
|
—Hizkuntzen artean euskarri digitalean diren aldeak adierazteko entzuten den hitz bitxi bat da:
|
hizkuntzen arteko
arrakala digitala.
|
|
|
—Bide bat, denik errazena, eta ingeles, frantses, gaztelania eta erromantze
|
hizkuntzek
darabiltena, zuzenean mailegutzat berori hartzea da: desafekzioa.
|
|
|
Euskara ez da bere bide propioa urratu duen
|
hizkuntza
. Aleman hizkuntzak, kasurako, bere aukera propioa egin du:
|
|
|
Euskara ez da bere bide propioa urratu duen hizkuntza. Aleman
|
hizkuntzak
, kasurako, bere aukera propioa egin du: unzufrieden adjektibotik, Unzufriedenheit.
|
|
|
aurrera goaz, lanean dihardugu, ibilian ari gara edo beste esapideren bat. Hala ere, idazleen gogoa eta borondatea bestelakoa bada, sorkuntza berri horri leku egingo dio
|
hizkuntzak
.
|
|
|
Euskara, bestalde, aberatsa dugu hots hitzetan, eta esangura esparru zabaletan, gainera.
|
Hizkuntza
zahar bizien adierazgarri. ADA edo KADA atzizkia dutenen arteko batzuk aipatuko ditugu:
|
|
|
—Haragi da euskaraz dokumentatzen den hitzik zaharrena. XII. mendean Pirinioak zeharkatu zituen Aymeric Picaud izeneko elizgizon edo zelakoak, Do nejakue bidean ikasi zituen zenbait hitz, euskaldunen
|
hizkuntza
" barbaro" hartan, Codex Calixtinus delako gida estiloko eskuizkribu sonatuan; erro mes nekatuek jakin zezaten nola eskatu aterpetzen zituzten ostatu edo etxean behar beharren zutena. Latinez idatzi zuen:
|
|
|
Euskal
|
hizkuntzak
, aditz edo aditz multzo kategoriako hitz gehiago ditugu esanahi horrentzat, izen abstraktuak baino; hau da, ‘posturear’ adie raztekoak gehiago, ‘postureo’ adieraztekoak baino.
|
|
|
soldata arrakala, funtsean gaztelaniaz" brecha salarial" de lakoaren ordain gisa. Beste inguru
|
hizkuntzek
, baina, beste bide batetik jo dute adiera horretarako.
|
|
|
grafitia. Gure inguru
|
hizkuntza
jaso guztietan onartua den hitza. Hala esan daiteke:
|
|
|
Arazotxo bat badu, horratio. Inguruko
|
hizkuntza
nagusietan ez da erabilia hitz hori. " Rapporteur" darabilte ingelesez eta frantsesez, eta idatziz jasotzen den txostenari" story"," histoire" edo" report" esaten diote.
|
|
|
eguzkiari agurra egin, edo eguzkiari aupada bat egin edo eguzkiari topa egin, edo beste halakoren bat. Inguruko
|
hizkuntza
nagusietan ere kide hurbilak ditu esapide honek: " fai re un toast au soleil" (fr.)," make a toast in the sun" (ingl.)," machen einen Tosta auf die Sonne" (al.).
|
|
|
garapenak, energiak, elikadurak, naturak..., ekonomiak oro har. Inguru
|
hizkuntzetan
sostenibilitate mailegu hitzaren errokoak darabiltzate. Egokia al da jasangarri hitza, ideia hori adierazteko?
|
|
|
Hiztegi batzuen eraginez sartu dela esango nuke, ‘jasangarri’, ‘sustentagarri’ esanahi horretara: jasan aditzean inguru
|
hizkuntzetako
‘sostener’ adiera ageri de lako. Eta horretatik," sostenible" kontzeptuarentzat jasangarri hautatu da.
|
|
|
Bigarren osagaitzat bortizkeria ere hitz aiutua genuke.
|
Hizkuntzaren
ikuspegi soiletik ikusita.
|
|
|
Geure
|
hizkuntza
bizi dabilen seinale. Halaxe da hizkuntza bizien ibilbidea:
|
|
|
Geure hizkuntza bizi dabilen seinale. Halaxe da
|
hizkuntza
bizien ibilbidea: etengabe egokitzen eta gaurkotzen ekitea, sortzen zaizkigun fenomeno guz tiak, edo nagusiak, batez ere gizarte eragin handikoak direnak, euskal izenez ezagutzera emateko.
|
|
|
etengabe egokitzen eta gaurkotzen ekitea, sortzen zaizkigun fenomeno guz tiak, edo nagusiak, batez ere gizarte eragin handikoak direnak, euskal izenez ezagutzera emateko. Ahal dela,
|
hizkuntzaren
beraren senari eutsita, inguru hizkuntza nagusien morrontzan gehiegi obendu gabe.
|
|
|
etengabe egokitzen eta gaurkotzen ekitea, sortzen zaizkigun fenomeno guz tiak, edo nagusiak, batez ere gizarte eragin handikoak direnak, euskal izenez ezagutzera emateko. Ahal dela, hizkuntzaren beraren senari eutsita, inguru
|
hizkuntza
nagusien morrontzan gehiegi obendu gabe.
|
|
|
—Hasteko gogoratu behar dugu,
|
hizkuntza
batetik bestera kontzeptu batzuek ez ohi dutela ordain oso osokorik. Ordain hitzak ez dira beti guztizkoak, %100ean egokitzen direnak.
|
|
|
—Europako
|
hizkuntza
nagusietan" papa"," pope" edo erro bereko hitzak erabiltzen direnean, euskaraz aita santua esaten jarraitu behar al dugu?
|
|
|
—Inguru
|
hizkuntzetan
ere papa hitzaren sustraian aita dugu.
|
|
|
Ezaguna dugu erromantze
|
hizkuntzetan
papa horren ondoan papisa izena ere (lat. papissa, fr. papesse). Euskaraz, aita hitza ointzat edo eredutzat hartuz gero, balizko emakume bat elizburu izatea gerta baledi, ez genuke beste biderik izango ama santu asmatzea baino.
|
|
|
Horrelako hitz sorkuntzak
|
hizkuntza
baten dinamismo eta bizkor ta sunaren adierazgarri dira: hitz ezagun eta arrunt batetik abiaturik, aditza eta izen eratorri berriak sortzea, egoera berri edo berri ustekoak izen bereziaz izen datzeko.
|
|
|
hitz ezagun eta arrunt batetik abiaturik, aditza eta izen eratorri berriak sortzea, egoera berri edo berri ustekoak izen bereziaz izen datzeko. Gaztelania
|
hizkuntza
irudikor eta dinamikoa dugu. RAEk hitz biok kolokial gisa markaturik ageri ditu, baina sarrera propiorik eskaini gabe.
|
|
|
Baina anaitasunean bizi izateak ez du zerikusi osorik zertan eduki anaia izatearekin. Anaitasun izenak esanahi eremu zabalagoa hartzen du, eta balio abstraktuagoa du, anaia izateak baino, beste
|
hizkuntzetan
gertatzen den bezala. " Frater" la tin oina dugu erromantze hizkuntzen sustraian eta" Bruder | Broder" ger maniar hizkuntzarenean.
|
|
|
Anaitasun izenak esanahi eremu zabalagoa hartzen du, eta balio abstraktuagoa du, anaia izateak baino, beste hizkuntzetan gertatzen den bezala. " Frater" la tin oina dugu erromantze
|
hizkuntzen
sustraian eta" Bruder | Broder" ger maniar hizkuntzarenean. Beti ere gizonezkoaren izenak.
|
|
|
Anaitasun izenak esanahi eremu zabalagoa hartzen du, eta balio abstraktuagoa du, anaia izateak baino, beste hizkuntzetan gertatzen den bezala. " Frater" la tin oina dugu erromantze hizkuntzen sustraian eta" Bruder | Broder" ger maniar
|
hizkuntzarenean
. Beti ere gizonezkoaren izenak.
|
|
|
—" Tele", adberbio grekoa, urrun, urruti adierakoa, hitz elkarketako lehen osagaitzat garatu da Europako
|
hizkuntzetan
. Eta euskaraz ere goraka dator, gaur egungo gizarte teknologien bidez batez ere.
|
|
|
Euskaraz, hitz mordoaren sortzaile bihurtu da tele, lehen osagai gisa. Eta pandemia garaian, hark eragindako bakarraldi edo etxealdia bide dela, iru dimenari hats emanez, hainbat hitz berri sortu dira gurean eta beste
|
hizkuntzetan
. Aurrez aurre egin ezin den guztia, tele bidez egitera behartu du jendea.
|
|
|
—Inguruko
|
hizkuntzetan
zer izen ematen zaio azanoriari?
|
|
|
—Latinetik hartua dute inguru
|
hizkuntzarik
gehienek izena. Grezieraz" karo to (n)" zen eta latinez" carota".
|
|
|
Puta hitzak tradizio zahar eta ondo sustraitua du euskaraz, inguru
|
hizkuntzetan
duen bezala. Ez beharbada erlijio generoko saio eta idatzietan; ugariagoa da, jakina, literatura profanoan.
|
|
|
Bolkanari euskaraz gaur egun ematen zaion izen arrunta sumendia dugu. Zientzialariak hala ere, nazioarteko
|
hizkuntza
gehienek darabilten" volcan"," Vulcan" edo" volcano" hitzen errokoari eustera daude, zientzia arloan, behintzat.
|
|
|
—Euskaraz mozorrotzeko ahalegin apur bat egin dezagun, horrela gure haurrek eta gazteek ere, etxe, kale, auzo edo herrian aho minean darabilgun
|
hizkuntzari
uko egin ez diezaioten.
|
|
|
· Gaztelania eta beste
|
hizkuntza
jasoekin berdindu nahiak eraginda. Gazt." actualidad" badago, euskaraz gaurkotasuna (hitz naturala, bestalde) edo oraingotasuna (ez hain naturala) erabiltzen dira.
|
|
|
· Erdaratik itzuli beharrak eraginda, gaztelania edo erromantze
|
hizkuntzen
morroi garelako jotzen dugu batzuetan" tasunkeria" horretara.
|
|
|
|
Hizkuntzaren
erregistro mailak ere bereizi behar dira. Ez da berdin irratiz edo telebistaz hitzez esatea eta idatzizko dokumentu batean txer tatzea, are gehiago, jakintza eremu bateko kontzeptuak direnean.
|
|
|
Gaztelaniaz eta erromantze
|
hizkuntzetan
izen sustantiboetarako joera dagoen kasu askotan, euskaraz beste egitura batera jo ohi dugu. Hain as paldi ez dela, batzar orokor batean, kide batzuen artean zalaparta edo istilua sor tu zela-eta, mahaiburu egiten zuenak erregutu zien:
|
|
|
Irrati esatarien
|
hizkuntza
senaz bat nator, eta baliotan jarri edo balioan jarri edo balioan ipini formulei kalko estuegiak derizkiet neuk ere.
|
|
|
|
Hizkuntza
guztiotan dago, bada," cordón" hitzaren kontzeptua, irudiizen gisa hartua. Euskaraz soka, sokabihur, kordoi edo txirikorda lirateke ordain hurbilak.
|
|
|
" Euskaldun fededun" esaera guztiz ezaguna dugu gure artean. Esan ohi da, euskara, euskal
|
hizkuntza
, halako osasun hesia izan dela lehengo be launal dietan, gaztelania edo frantsesa bezalako hizkuntza nagusiak arris ku tzat ikus ten zirelako, batez ere liburuen bidez, ideologia ezkertiarrak hesitzeko.
|
|
|
" Euskaldun fededun" esaera guztiz ezaguna dugu gure artean. Esan ohi da, euskara, euskal hizkuntza, halako osasun hesia izan dela lehengo be launal dietan, gaztelania edo frantsesa bezalako
|
hizkuntza
nagusiak arris ku tzat ikus ten zirelako, batez ere liburuen bidez, ideologia ezkertiarrak hesitzeko.
|
|
|
Euskara hitz osoaren laburdura besterik ez da. Euskara geure
|
hizkuntza
legez indartu eta sendotzeko apustua sorreratik bertatik egin genuen, eta berrogeialdi luze honetan zardendu eta lirandu egin da gure arbola, 1982an erein eta apalik erne zen landaretxoa.
|
|
|
Urte luzeon ondoren, kazetaritzan ez ezik, geure
|
hizkuntzaren aldeko
jardunean ere erreferente bihurtu gara, batez ere hitzez, hotsez eta irudiz. Eta eten gabeko eta ahaleginezko lan horri, hemendik aurrera ere, 2030 Estrategia planean zehaztu dugun bezala, gogoz eta borondatez ekingo diogu, iragana eta geroa uztartuz.
|
|
|
Geure eginbidean Euskaltzaindia lagun izan dugu beti, hasieratik gaurdaino, eus kal
|
hizkuntzaren
eredu onaren iritzia eta aholkua jasotzeko orduan. Lankide tza iraunkor horren erakusgarri eta froga tipi bat da liburu hau.
|
|
|
bitartean eguneroko ahozko kazetaritza zereginetan sortu edo azaldu diren kontzeptu berriei, erdal
|
hizkuntzetatik
gurera etorriak gehienetan, eus karaz zein ordain eman izan dute helburu irratsaiook. Kezka eta zalantza ho riei erantzuten saiatu da egilea:
|
|
|
Arrakasta handia izan zuten batak eta besteak, eta gaztelania
|
hizkuntzaren
ego kitasuna eta zuzentasuna, batez ere kazetaritza idatzian, zaintzen lagundu zu ten, eta arrakasta zabala jadetsi gizarte zabalean.
|
|
|
Arrazoia eta helburuak zehazten hasita, hitzak berez lilura sortzen duela gogora dezadan, euskaraz zein beste edozeinere
|
hizkuntzatan
; berariaz, hizkun tza maite duenari. Urrunago joan barik, gaztelanian bertan —Fundeuren egu neroko proposamenak lekuko—.
|
|
|
Hedabideek egunean eguneango eta presa biziko zeregin bati aurre egin behar izaten diote: euskaraz nola aditzera eman, gaztelaniaz, ingelesez edo beste
|
hizkuntzetan
garatzen doazen kontzeptu eta adierazte premia berriak.
|
|
|
Kazetaritza generoan erabiltzekoak direla jakinik egindako proposamenak dira, berariaz entzutezko kazetaritzara zuzenduak. Eta beti ere kontuan harturik,
|
hizkuntza
mintzatuak, denik formalena izanda ere, aukera diferenteak eskain ditzakeela, adierazkizunari espresioa ematerakoan. Are gehiago euskararen kasuan.
|
|
|
Derioko Seminarioan ikasle zela euskal
|
hizkuntzara
zaletu eta gaztetxotatik gure hizkuntza lantzen hasi zem Ondoren, Deustuko Unibertsitatean egin zituen goi ikasketak (Filologia Erromanikoa).
|
|
|
Derioko Seminarioan ikasle zela euskal hizkuntzara zaletu eta gaztetxotatik gure
|
hizkuntza
lantzen hasi zem Ondoren, Deustuko Unibertsitatean egin zituen goi ikasketak (Filologia Erromanikoa).
|
|
|
|
Hizkuntza
orrazketa: Euskaltzaindiaren Hizkuntza Kalitatearen Behatokia zerbitzua (HIZBEA)
|
|
|
Hizkuntza orrazketa: Euskaltzaindiaren
|
Hizkuntza
Kalitatearen Behatokia zerbitzua (HIZBEA)
|
|
|
Ez horrenbeste preskripzioz, konbentzimenduz baino. Errazkerietan jausi gabe, eta bai, ordea, erraztasunak ematen euskal hiztunari, duintasunez eta gogoz, eta batik bat egoki erabil dezan bere
|
hizkuntza
.
|