|
2009
|
|
|
Nobedadeen kategorian sar genitzake hirurak, azken bi urteko epean argitaratuak izan baitira. Nobedade izate horrek bultzatu nau
|
haiek
hautatzera, baina bestelako arrazoiak ere izan dira tartean. Esaterako, egileen aldetik apustu bat suposatu dute hiru lanek.
|
|
|
Behin, Hardestyk telefono deia jaso zuen neba arreba edadetu batzuengandik.
|
Haien
gurasoek Boisetik alde egin zuten haiek jaio baino lehen, baina bazekiten bazutela arreba/ ahizpa bat Boisen jaioa eta lurperatua. Gurasoak beti penatu ziren haurra Boisen «bakarrik» utzi izanaz eta, beste nonbaitera bihurtu zirelarik, hilobia zaindu ezinaz.
|
|
|
Behin, Hardestyk telefono deia jaso zuen neba arreba edadetu batzuengandik. Haien gurasoek Boisetik alde egin zuten
|
haiek
jaio baino lehen, baina bazekiten bazutela arreba/ ahizpa bat Boisen jaioa eta lurperatua. Gurasoak beti penatu ziren haurra Boisen «bakarrik» utzi izanaz eta, beste nonbaitera bihurtu zirelarik, hilobia zaindu ezinaz.
|
|
|
Neba arrebek Euzkaldunak Inc. elkartearen aldizkariaren bitartez jakin zuten egitasmoaren berri, eta geroago han ikusi zuten bion abizena hilobi zerrendan idatzirik. Izenetako bat
|
haien
arreba/ ahizpa nagusiarena zen; bizitza osoan jakin zuten hartaz, baina ez ziren gai izan haren hilobia kokatzeko. Gorpuzkiak hilobitik atera eta beraien gurasoenarekin batera lurperatu zituzten Washingtongo estatuan.
|
|
|
Berriki ikertuak izan diren artxibo hauek zenduen ondorengoei arbasoen heriotzaren arrazoiak argitu dizkie kasu batzuetan. Esaterako, Gernikako sendi batek beti pentsatu izan du
|
haien
ahaidea sifiliak hil zuela, baina artxiboek diotenez tuberkulosiak hil zuen. Bestelako kausak agertzen dira beste batzuetan? «alkohola», «zahartasuna», «suizidioa», «armen zauriak»?, baina ez dakigu zer informazio eman zitzaion Euskal Herriko sendiari.
|
|
|
Hardestyk proiektua zuzentzea erabaki eta bi urtera burutu zen lehen fasea, oroitarririk gabeko ia 70 euskaldun
|
haiei
porlanean metalezko plaka bat ezarri zitzaielarik. Euskal dohaintza emaile anonimo batek ordaindu zituen hilobia segurtasunez kokaturiko zendutakoen plakak.
|
|
|
2000ko uztailean Juan José Ibarretxe lehendakariak Boise bisitatu zuenean, Hardestyk hilerrian zehar eraman zezan eta egitasmoa azal ziezaion eskatu zuen, baita bisita horretaz profitatu ere. Liz Hardestyren aitonak, Mateo Arreguik, bere maizterrak bizitzan nahiz heriotzan zaintzen zituen moduan, bilobak
|
haien
oroimen iraunkorra ziurtatu zuen, hiru urte eman zituelarik artxiboak arakatzen eta ikertzen, espezialistei elkarrizketak egiten, eta boluntario talde bat gidatzen. Nekaezin egin zuen lan, euskaldun haiei eman dakien Idahon igarotakoa eta lur honi ekarririkoa gogoraraziko duen oroigarri bat.
|
|
|
Liz Hardestyren aitonak, Mateo Arreguik, bere maizterrak bizitzan nahiz heriotzan zaintzen zituen moduan, bilobak haien oroimen iraunkorra ziurtatu zuen, hiru urte eman zituelarik artxiboak arakatzen eta ikertzen, espezialistei elkarrizketak egiten, eta boluntario talde bat gidatzen. Nekaezin egin zuen lan, euskaldun
|
haiei
eman dakien Idahon igarotakoa eta lur honi ekarririkoa gogoraraziko duen oroigarri bat. Liz Hardestyri esker, euskaldun horiek gogoratuak izango dira.
|
|
|
Dolores Totoricaren aitonak Idahora emigratu zuen Munitibarretik eta Gernikatik, eta geroago berarekin elkartu ziren emaztea eta zazpi seme alabak. Liz Hardestyrenaitonak, Mateo Arreguik, Idahoratua zelarik, zenbait euskal ostatu eduki eta gobernatu zituen, bezeroak artatuz, batzuetan baita
|
haien
heriotzan ere. Ez dakigu aitona horiek inoiz elkartu ote ziren, baina badago aukerarik hori gerta zedin.
|
|
|
Honako hauek dira, berriz, hileta eta ehorzketa konfirmaturik dutenak, baina lurperatze gune ezezaguna dutenak.
|
Haien
omenez eraiki zen aipaturiko monumentu handia, eta bertan zizelkaturik daude euren izenak (batzuenak zalantzagarriak dira) eta jaiotze nahiz heriotza datak:
|
|
|
Boiseko euskaldunek ba al zuten pertsona horrentzat helbide bat, hara bidaltzeko? Edo hobe al zen berriak haren herriko beste familia batengana igortzea,
|
haiek
eman zezaten zorigaiztoko berria. Ignacio eta Daniel Dobaran anaiak egun berean hil zirenean, 1918an, badakigu 50 zentimoko telegrama bidali zitzaiola sendiari berria jakinarazteko.
|
|
|
Heriotza ziurtagiriek batzuetan informazio nahikoa zeukaten hildakoaren familiari buruz, betiere, Boisen baten bat baldin bazegoen zendutakoari buruz zekiena, eta hark artxibo ofizialetarako informazioa eskain bazezakeen. Askok bazuten osaba edo lehengusu bat, eta hark emango zituen hildakoaren jaioterria, adina, gurasoen izenak, etab. Zoritxarrez, meategietan eta artzaintzan arituriko hainbat euskaldun bakarrik etorri ziren Idahora, eta inork ere ez zekizkien
|
haien
gurasoen izenak, edo nola kontaktatu Euskal Herriko ahaideekin. Norbait egoera horretan hiltzen zenean, Boisetik Euskal Herrira bidaltzen zen gutunean hildakoaren izena ematen zen? «halako honen familiari»?, eta pertsona horren herrira igortzen zen gutuna.
|
|
|
Mateo Arreguiren bilobak, Liz Dick Hardestyk, onartu zuenean Euzkaldunak Inc. erakundean oroitarri gabeko hilobien proiektuaren erantzukizuna bere gain hartzea, aitonak eta berau lako hainbatek bi belaunaldi lehenago eginiko antolakuntzaren azken xehetasunak ari zen ixten. Aitxitxek Boisera iritsi eta bertan geratzen ziren euskaldunak babestu zituen moduan, Lizen ardura bilakatu zen
|
haiek
munduan igarotako denbora iraunkorki markaturik uztea. Kointzidentziaz, ikastetxean zortzigarren mailan zegoenean, Liz Arregui Dick nerabeak, geroago Hardestyrekin ezkonduko zen?
|
|
|
Mendeek gure gurasoei eta
|
haien
seme alabei irakatsi ez zienik?
|
|
|
Eta, hala ere, poesia, diogu, abantailaz betetako generoa da: «poesia gauetako tele dendako iragarkietan saltzen dituzten trepeta horien antzekoa da», dio Chirbesek, «kableak eta pilak dituzten traste horietaz ari naiz, gorputzeko edozein partetan jarri eta
|
haiek
bakarrik giharrak sasoi puntuan jartzen dizkizutenak, zimurrak kendu edo tripa gutxitzen dizute zuk zirkinik ere egin beharrik gabe. Poesia irakurriz gero orduerditxo bipila igaro dezakezu orrialdea pasatu ere egin gabe.
|
|
|
Segi hiltzen, segi zeure burua akabatzen. Idatzi zeure buruaren kontra, baina baita irakurleen kontra ere,
|
haiek
begien bistatik galtzeko irrikaz bazeunde bezala, haiek zeure bizitzatik uxatzeko irrikaz bazeunde bezala». Chirbes poesiaz ari da nobela baten baitan.
|
|
|
Segi hiltzen, segi zeure burua akabatzen. Idatzi zeure buruaren kontra, baina baita irakurleen kontra ere, haiek begien bistatik galtzeko irrikaz bazeunde bezala,
|
haiek
zeure bizitzatik uxatzeko irrikaz bazeunde bezala». Chirbes poesiaz ari da nobela baten baitan.
|
|
|
Zinez interesgarria da Jean Serroyren eta Gilles Lipovetskyren tesia: zinemaren heriotza predikatzen dutenen aurrean, kontrakoa defendatzen dute
|
haiek
. Alegia, zinema aretoak hustutzen joan ahala, errealitateari so egin eta errealitatea maila ezberdinetan bizitzeko gure modua gero eta zinematografikoago bilakatu dela.
|
|
|
ispilua aukeratu dugu, itzali orduko geure aurpegi gero eta zahartzenagoa islatzen digun pantaila lau distiratsua. ...gazkilari, denok gara idazle, geure bizitzak aspergarriak eta jasanezinak dira, ohartu gara horretaz, eta geure blogetan isurtzen dugu neurosia, patrikako telefonoekin egunsenti gorriei argazkiak atera eta Robert Capa edo Cartier Bresson sentitzen gara (hasieran bigarren eskuko artista apalak, baina aurki harrotzen zaigu indioilarraren isatsa, laster sentitzen dugu ez diegula klasikoei inbidiarik,
|
haien
errenkarnazio gaurkotu eta hobetuak garela: Cartier Bresson 2.0 Laster izango gara Scorsese 2.0, Picasso 2.0, Bill Evans 2.0?
|
|
|
Bere adiskide izandako George G. Pipkinek erretratatutako gizonak Mendebaldearen konkistako protagonisten ausardia eta sufritzeko gaitasuna erakusten ditu,
|
haien
itxaropen agorrezina eta zorigaitzean aurrera egiteko kemena. Horri guztiari Pierre Lhandek euskaldunei egozten zien inquiètude atavique hura? «egoskortasuna» deituko lioke beste norbaitek?
|
|
|
Aguereberry beste asmo batekin zihoan. Postaz bidali behar zioten dirua jaso nahi zuen, eta jarraian inguru
|
haietan
prospekzio lanari lotu. Aspertuta zegoen besteren kontura lan egiteaz, bere urre alorra nahi zuen.
|
|
|
«Jendea meatzean barna laguntzen ez zen sekulan nekatu eta inoiz ez zuen horregatik kobratu. Bere atsegin handienetarik bat zen jendea Aguereberry Pointera eramatea eta ia bi mila metro beherago zabaltzen zen Heriotza Ibarraren bazter miresgarriez gozatzea
|
haiekin
batera.»
|
|
|
Miretsi egiten zuen Heriotza Ibarreko paisaia munduz kanpokoa. Eta, eremu
|
haiek
Monumentu Nazional izendatuak izan eta turisten jomuga bihurtu baino lehen, Petek zazpi kilometro eta erdiko bidea ireki zuen eskuz, pikotx, pala eta eskorgekin, errautsa zeriola, bere meatzetik gain hartaraino. Aguereberry Point izenaz agertzen da gain hura gaurko mapetan.
|
|
|
–Ez du nik bezala gogoratzen, zalaparta ia ia gehiegizkoa zenean, azaldu zigun?. Lehengo garai
|
haietan
trebea izan beharra zegoen armekin. Nik inoiz ez nuen gizon bati tiro egin beharrik izan, baina pistola zorrotik ateratzen azkarra izaten ikasi nuen.
|
|
|
–Begira, Shorty eta bion izenak harri
|
haien artean
jarri nituen egunean norbaitek esan balit hori egiteagatik 36 urtez hemen geratu nuela, nik uste korrika hasi, eta oraindik ere korrika ariko nintzatekeela. Gauza xelebreak egiten ditu bizitzak.
|
|
|
Mary Hunter Austin idazleak (Carlinville, Illinois, 1868 Santa Fe, New Mexico, 1934), Jack Londonen eta Ambrose Bierceren laguna izandakoak, artzain eskoziar, frantses eta euskaldun asko ezagutu zituen Kaliforniako San Joaquin Ibarrean bizi izan zen urteetan.
|
Haien
bizimoduaz idatzi zuen The Flock (1906) liburuan, Austinek ez du artzainen mundura nostalgiaz begiratzen, iragan denboretako aztarna bat balitz bezala, baizik eta begirunez, bizitzeko eta pentsatzeko modu guztiz desberdin baten eredutzat hartuz. Turismoa eta parke nazionalak bultzatu behar zirela eta artzainak lur haietatik bidaltzearen aldekoak gero eta gehiago zirenean, Mary Austinek erromantizismoz kutsatu gabeko errespetuarekin idatzi zuen haien munduaz.
|
|
|
Haien bizimoduaz idatzi zuen The Flock (1906) liburuan, Austinek ez du artzainen mundura nostalgiaz begiratzen, iragan denboretako aztarna bat balitz bezala, baizik eta begirunez, bizitzeko eta pentsatzeko modu guztiz desberdin baten eredutzat hartuz. Turismoa eta parke nazionalak bultzatu behar zirela eta artzainak lur
|
haietatik
bidaltzearen aldekoak gero eta gehiago zirenean, Mary Austinek erromantizismoz kutsatu gabeko errespetuarekin idatzi zuen haien munduaz.
|
|
|
Haien bizimoduaz idatzi zuen The Flock (1906) liburuan, Austinek ez du artzainen mundura nostalgiaz begiratzen, iragan denboretako aztarna bat balitz bezala, baizik eta begirunez, bizitzeko eta pentsatzeko modu guztiz desberdin baten eredutzat hartuz. Turismoa eta parke nazionalak bultzatu behar zirela eta artzainak lur haietatik bidaltzearen aldekoak gero eta gehiago zirenean, Mary Austinek erromantizismoz kutsatu gabeko errespetuarekin idatzi zuen
|
haien
munduaz.
|
|
|
The flocken aurkeztutako artzainek izen abizenak eta beren ezaugarri pertsonalak dituzte. Austinek ez du
|
haien kontra
klixerik erabiltzen? «Crazy Bascos!»?, eta espresuki urruntzen da denboraren joanean hain arrunt bihurtuko zen artzain erotuaren estereotipotik:
|
|
|
Gaztetan ezagututako artzainak aipatzen ditu Austinek bertan, 30 urte lehenago lagun izandako Eleheverray eta Little Pete eta The Flockeko orrietan aurkeztutako besteak. Eta hala aitortzen du egileak,
|
haiekin
elkartzea izango litzatekeela berarentzat heriotzaren osteko bizitza perfektua, eta berriro ere artaldeen atzetik joatea «azafraiz jantzitako arratsean».
|
|
|
|
Haiek
nirekin berdinduta daudela, eta denok hilda gaudela,
|
|
|
Hainbat urtetako ahaleginaren ondoren, Etcharrenek eta bere sozioak, Jack Keane irlandarrak, urrea topatzea lortu zuten Heriotza Ibarreko Funeral Mendietako maldetan 1903ko abenduan. Albistea zabaldu zelarik, 1904ko maiatzerako bostehunen bat urre bilatzaile bazebiltzan inguru
|
haietan
. Keane Wonder Mine izenaz bataiatu zuten meatze hura, eta Heriotza Ibarreko bi urre meatze emankorrenetarik bat bihurtu zen urteen joanean, milioi bat dolar inguruko etekinarekin.
|
|
|
Historiak umilak izaten erakusten digu eta guk geuk horixe ikasi genuke. Hara zer gertatu den hemen eta hemen, hara zergatik gertatu zen hau eta hau, hara zer ez den inoiz egin behar, bestela hori eta hura gertatuko zaizue, halako
|
haiei
garai hartan gertatu zitzaien moduan. Alde horretatik begiratuta, MacMillan katedradunarentzat Historiak balio praktikoa dauka egun ere, beste abantaila gehiagoren artean.
|
|
|
Idazten ari naizen garaiko zalantzak, berriz, idazkuntzari berari buruzkoak izaten dira gehien kezkatzen nautenak. Zein da idatzi nahi dudanak eskatzen duen hizkera?, da galdera nagusia, eta ez dut lehendabiziko hiruzpalau paragrafoak osatu arteko onik izaten,
|
haiek
emango baitidate gero testuak izango duen tonu nagusia. Tramari edo pertsonaiei buruzko zalantzak beste maila batekoak izaten dira, xakean jokatzerakoan edo puzzle bat osatzerakoan egiten diren kalkuluak bezalakoak».
|
|
|
Izan ere, bada halako ingeles tipo bat, klase ertainekoa eta ikasia Gonzálezen hitzetan, deseroso sentitzen dena oinarrizko ingelesa besterik jakin ez eta ironia ezin antzeman dezaketen arrotzekin.
|
Haien
ustez kamutsegiak dira hala nola umeak, zenbait estatubatuar eta, oro har, australiar gehienak.
|
|
|
Amerikarrentzat oso zaila bide da hau konprenitzea, eta ez da erraza britainiar edo frantsesentzat, nahiz eta pertsona irekiak izan. Harrigarria dirudien arren, japoniarrek ez dute inolako arazorik, agian
|
haien
espainiar erreferentzia nagusietarik bat Antoni Gaudí arkitekto eta katalanista mistikoa delako.
|
|
|
Zenbaitetan lagun talde bat katalanez ari denean, eta zerbait gaztelaniaz esaten baldin badut bat batean hizkuntzaz aldatuko direla dakidanean, ahalegintzen naiz nire pidgin katalanez mintzatzen. Adeitasun keinu ttipi bat da nire aldetik,
|
haien
hitz jarioa ez moztearren eta haien oharkabeko begirunea nolabait eskertzeko. Politika eta kultur gorabeherak oro begirune bidez konpontzen ahal dira, noski, horra hor elebitasunaren ikasgai nagusia.
|
|
|
Zenbaitetan lagun talde bat katalanez ari denean, eta zerbait gaztelaniaz esaten baldin badut bat batean hizkuntzaz aldatuko direla dakidanean, ahalegintzen naiz nire pidgin katalanez mintzatzen. Adeitasun keinu ttipi bat da nire aldetik, haien hitz jarioa ez moztearren eta
|
haien
oharkabeko begirunea nolabait eskertzeko. Politika eta kultur gorabeherak oro begirune bidez konpontzen ahal dira, noski, horra hor elebitasunaren ikasgai nagusia.
|
|
|
Umeak izan genituen arte ez nintzen ohartu zenbat kopiatzen diegun senez gurasoei.
|
Haien
hizkuntza ez ezik, haien fraseologia berbera ere erabili ohi dugu. Nire kasuan esaera batzuk zetozkidan ezin gogora nitzakeen garaietatik, «Bedtime for Mummy, s little soldier»What on earth do you think you are doing (oheratzeko ordua amatxoren soldadu ttipiarentzat), kasurako.
|
|
|
Umeak izan genituen arte ez nintzen ohartu zenbat kopiatzen diegun senez gurasoei. Haien hizkuntza ez ezik,
|
haien
fraseologia berbera ere erabili ohi dugu. Nire kasuan esaera batzuk zetozkidan ezin gogora nitzakeen garaietatik, «Bedtime for Mummy, s little soldier»What on earth do you think you are doing (oheratzeko ordua amatxoren soldadu ttipiarentzat), kasurako.
|
|
|
Baina oraindik ez gara ausartzen ondorioak ateratzen.
|
Haiek
bien artean hitz egiteko zein hizkuntza aukeratzen duten ikustea adierazgarria izango da.
|
|
|
Han bere lehengusu gusina guztiak ezagutu zituen, eta batik bat, Hammah eta Jemma lehengusinak, bera baino bi urte zaharragoak. Kosta ahala kosta nahi zuen
|
haiekin
jolastu eta horretarako zekien ingeles guztia behar zuen. Oso gauza zailak lehenbizikoz esaten entzun nion.
|
|
|
Katalanezko haur kanten bizitasun eta indarra deskubritu nuen arte ez ziren harekiko nire sentimenduak aldatu. Orain haren esaldi idor, staccato
|
haiek
zerumuga askoz zabalagoa iradokitzen didate. Abesti batzuek ideia asoziazio multzo handiak dakartzate beren baitan, Kataluniako landerria auto joan etorrietara ekarriz Bartzelonatik etxera goazenean, eta gainera fonetikoki ere ederrak dira oso.
|
|
|
herrian bazen zine areto txiki bat, eta bertako arduradunak sasi batera botatzen zituen sobratutako edo hautsitako zeluloide puskak. Ni sasi artean ibiltzen nintzen
|
haien
bila eta altxor preziatueneko piezak balira bezala gordetzen nituen. Gauez, argia itzali baino lehen, zeluloide puskak nire kasa ezkondu eta neure istoriotxoak asmatzen nituen, erromatarren pelikula bateko eta western bateko irudiak uztartuz askotan; edo ezpatarien pelikula bateko eszena pelikula komiko bateko irudiekin lotuz.
|
|
|
girlatxe koloreko gabardinaren botoi handi eta potoloak, neska txikien soinekoen botoi arrosak, kristal antzekoak, menda berde kolorekoak, zilar modukoak, malbazurizkoak? Botoi
|
haiek
, sarritan, soldadu, itsasontzi eta tren bagoi bihurtu ohi ditu.
|
|
|
Xaboi hautsak bota makinaren ahotik, zapaldu botoi txiki asko errenkan eta esnatu egiten da garbigailua, bera esnatu den bezalaxe. Mutikoak maite ditu zarata
|
haiek
: ura borborka ateratzen denekoa, geroz eta zurrumurru handiagoz, arropak uretan egiten dituen palasta txikiak, bustiz doan heinean.
|
|
|
Gizonek ez omen zioten batere kasurik egin, neskekin zeuden encantados, baina berari ezta kasurik ere, emakumeak bakarrik entzuten omen zion atentzioarekin. Eta egun batzuk pasa, eta kalean ikusi zuen neska
|
haietako
bat, eta esan omen zion: « ¿ Qué?
|
|
|
Gizonak ziren gehienak, itsas gizonak,? Asko maite zuen
|
haien
hitz egiteko modua, haien musika.
|
|
|
Gizonak ziren gehienak, itsas gizonak,? Asko maite zuen haien hitz egiteko modua,
|
haien
musika.
|
|
|
Bera Iruñean zegoenean, 50eko hamarkadan, kantatzen zituen, esan dut? Atahualpa Yupanquiren kantak, eta
|
haien artean
Duerme, duerme, negrito. Bueno, nik uste nuen Atahualparena zela, baina hori omen da herrikoia.
|
|
|
Oi Pello, Pello eta Txinaurria, esate baterako, bilduman zeuden. Liluratuta gelditu zen Mikel interpretazio xoil
|
haiekin
. Nik uste disko gorriez aurrena hitz egin ziona Joseba Bidaurrazaga izan zela, mediku naturista bat, Bilbokoa.
|
|
|
Kanta asko entzun zituen egun hartan, baina hiru kanta gelditu zitzaizkion gogoan. Txundituta geratu zen
|
haiekin
. Urteak pasa ziren, eta esan zion Xabier Larralderi:
|
|
|
Urteak pasa ziren, eta esan zion Xabier Larralderi: grabatu behar dizkizut hiru kanta
|
haiek
, gogoratzen zara juerga hartan?, ba hango hiru nahi ditut; ikusten ditut kantutegietan publikatuta, baina zuen bertsioa askoz gehiago gustatu zitzaidan. Eta hiru kanta horiek ziren Kantuz, Gaztetasuna eta zahartasuna eta Lore sortu orduko.
|
|
|
uste dute «euskal gaia», «palestinar gaia», «latinoamerikar gaia» edo besteko arlo zehatzak aztertzeak agenda intelektuala esentzializatzea dakarrela.
|
Haien
ustez, gizaki gara denok eta, horrenbestez, unibertsalista izan behar dugu. Kontua da eztabaida ez dela itxi, eta irtenbide errazik ere ez duela.
|
|
|
1972an Agnonera (Italia) egin nuen bidaia ari nintzen prestatzen. Bada, asmoa aipatu orduko, antropologo europar zale
|
haietako
batek: «Ez nekian Italian ere euskaldunak bazirela!».
|
|
|
Nire jatorriaz galdezka estutzen nindutenean, garaiko eufemismo onartuarekin erantzuten nuen, «Erdi frantsesa, erdi euskalduna», edo bestela, nire abizenaz galdetzen zidatenean, «frantsesa gehienbat», hori baitzen familiaren aldeetatik argitzen errazena. Frantsesak ziren, nazionalitatez, arrantxoko aita, izeba eta aitona, nahiz eta orduan nik ez jakin
|
haiek
ere, hein batean, euskaldunak zirela. Jatorri nahasketa hain tipikoa zen Ameriketan, non ez baitzitzaidan batere arraroa egin amaren anaiari galdetzea gure alde espainola zein neurritan zen euskalduna.
|
|
|
Familiako kondairak zioenez, artzain euskaldun bat ezagutu omen zuen Nevadan, Markinako bere jaioterriko argazkiak zituena.
|
Haietako
batek atentzioa eman zion:
|
|
|
Biloba bat eta haren senarra hegazkin txiki batean zihoazela hil ziren, turkesa meategiko meaz kargaturik?, hegazkinak mendia jo eta bertan lehertu zenean. Battle Mountaingo parkeari bikotearen izena eman zioten,
|
haien
omenez. Nire amama goizero joaten zen mezatara.
|
|
|
Berriz jaiotzez gerotan, bihotz eta arima, kataroen edo higanoten izaera eta fedea izan nahi nituzke, edo jende zintzoa izutzen duen beste norbaitena, eta tiroz josia hil, eta kartzela eta jazarpena jasan,
|
haiek
Jainkoa ikusiko baitute. Izan ere, ez dut eskuaz edo erraiez edo azazkalez sinesmen suhar eta erregarriari heltzeko zoriona, existentzia inarrosten duen fedea izatekoa, bizitza katramilaturik ehuntzeko ardatz ezin aldatuzkoa, odolaren ibiliari, begietan begiratzeari eta bost zentzumenen presentzia biziari indarra eta zentzua ematen dien ideia.
|
|
|
arnasa hartzen duen gorpu. Eten itzazu nirea ez den kanpoalde horrekiko komunikazioak eta ekar iezadazu agudo iluntasuna, opakotasuna, belztasuna, ezkutuko asmoa, inozokeria erabatekoa, nahi dut
|
haiek
ni lasai uztea, bakean eta zure zerbitzura. Geldi daitezela pozik, eta ni soseguan.
|
|
|
Hainbat objekturen eta
|
haien
|
|
|
|
Haiengan
pentsatzen dudanean, nire familiako kideen ordez, haien inguruko gauzak etortzen zaizkit gogora, haien bizilekuetan tokia hartutako objektuak. Iaz, Sweet Promised Land liburuaren kritika egiten zuen artikulu bat irakurri nuenean, ez nuen imajinatu nola erantzungo zuen aitonak, nola estutuko zituen bekainak beherantz defentsiban.
|
|
|
Haiengan pentsatzen dudanean, nire familiako kideen ordez, haien inguruko gauzak etortzen zaizkit gogora,
|
haien
bizilekuetan tokia hartutako objektuak. Iaz, Sweet Promised Land liburuaren kritika egiten zuen artikulu bat irakurri nuenean, ez nuen imajinatu nola erantzungo zuen aitonak, nola estutuko zituen bekainak beherantz defentsiban.
|
|
|
Familiakoen artean gaudenean izan gaitezke «gehien» gu geu. Haiekin gara zoriontsuen;
|
haiekin
zaigu posible beldurra eta tristura disimulurik eta estutasunik gabe sentitzea. Laxalt familia idazketaren bitartez identifikatu izan da bere buruarekin:
|
|
|
Haiengan pentsatzen dudanean, nire familiako kideen ordez,
|
haien inguruko
gauzak etortzen zaizkit gogora, haien bizilekuetan tokia hartutako objektuak. Iaz, Sweet Promised Land liburuaren kritika egiten zuen artikulu bat irakurri nuenean, ez nuen imajinatu nola erantzungo zuen aitonak, nola estutuko zituen bekainak beherantz defentsiban.
|
|
|
Familiakoen artean gaudenean izan gaitezke «gehien» gu geu.
|
Haiekin
gara zoriontsuen; haiekin zaigu posible beldurra eta tristura disimulurik eta estutasunik gabe sentitzea. Laxalt familia idazketaren bitartez identifikatu izan da bere buruarekin:
|
|
|
Orobat, gure familiak badu sinbolo fisikoen bitartez komunikatzeko era bat, agian batez ere gure artean. Gure ustetan indarrez beteta dauden objektuez inguratzen dugu geure burua, behar den arreta eskainiz gero
|
haien
dohainaz jabetuko garelakoan. Gure familian, errepresentazio fisiko horiek literaturaren moduan jokatzen dute neurri handi batean:
|
|
|
Ezin dugu gure hizkuntza aukeratu, gure familia aukeratu ezin dugun bezala. Kutxatila horren ildotik, hainbat objekturen eta
|
haien
jabeen zerrenda egingo dut.
|
|
|
Egia da eguzkiaren eta izarren argia, eta
|
haien
kolorea ezin ditudala irudikatu, baina berotasunaz aparte, beste zerbait iristen zait burura, beste informazio mota bat. Argitasun izpi bat sentitzen dut, disdira apur bat leku ñabar batetik sartzen denean bezala.
|
|
2010
|
|
|
Bortizkeriaren aurrean kazetariek egiten duten lanaz hitz egiten du eta zehazki enfokatzen du garai bat, 70eko eta 80ko hamarkaden arteko trantsizioa. Ez nituen bertatik bertara ezagutu garai
|
haiek
, eta eguneroko biolentziarekin kazetariak «anestesiak jota» bizi zirela irakurtzeak, adibidez, bada, zerbait mugiarazi du nire baitan.
|
|
|
Hogeigarren mende hasierako kostaldeko herri txiki bateko bizitzaren zertzelada xumeak ematen ditu Uxue Alberdik bere liburuan, zeharka, ordea, ez berarizko deskripzioen bidez. Bere asmoa ez da izan pintoreskoa ei den biziera baten dokumentuak sortzea. Giroari, bizimoldeei edota harremanei buruzko azalpen azkarren bidez, pertsonaien nondik norakoen berri emanez,
|
haiei
egiantzekotasuna ematea bilatu du. Kantoietakoen ahotan itsatsi duen euskara erregistro «zaharrak» bezalaxe funtzionatzen du.
|
|
|
Aukerak egon bazeuden: zenbait irudi (herriko nagusiek gazteentzako grabazioak pres tatzeko zuten joera, Liburu Brodatuko sarreretako batean azaltzen den bezala, edo teilatuetan asanbladak antolatzearen kontua) arras iradokitzaileak dira eta asko esan zitekeen
|
haien inguruan
, baina liburua antolatuta dagoen moduan anekdota bitxi besterik ez dira. Laburrean esanda, iruditzen zait forma edukiari gailendu zaiola.
|
|
|
izan dezakeen aurrera egiteko aukera; ea, boterea alde izanez gero, hizkuntza guztiak ailega daitezkeen leku guztietara. Esan genezake, beraz, Etxegoienek aurretik idatzitako Neurona eta zeurona saiakerako hausnarketa
|
haiek
ekarri dituela orain «praktikara».
|
|
|
Batetik, oso esanguratsua begitandu zait Alberto Barandiaranek egin duen kasu hautaketa. Lehenengo lauretan, protagonista ezezagun eta ahaztuen arrastoan jarrita,
|
haien
paraderoa erakutsi gura izan digu. Horrek, besteak beste, ikerketa lan zail eta luzea ondorioztatu dio.
|
|
|
Idazteak berez dituen era askotako zailtasunei Epaltzak beste hiru erantsi dizkie: dokumentazio historikoaren lan idorra, garai
|
haietarako
hizkuntzaren egokitzea eta arnasa luze luzeko idazlan bati ekitea. Zinez akigarria!
|
|
|
bakoitzari autonomia emanik ere,
|
haietako
espazio, denbora eta pertsonaien artean sare
|
|
|
ederrek betetzen duten funtzioa.
|
Haiei
egindako erreferentziak (James Brown, David
|
|
|
Gogoratu, gainera, XX. mendearen hasieran Frantzia aldeko Euskal Herrian Elizaren eta gobernuaren arteko borroka latza gertatu zela, besteak beste irakaskuntzaren kontrola dela-eta. Etxepare Larresoroko seminarioko bere irakasle ohien kontra agertuko da auzi horretan, eta zuzenean adieraziko die hori saio horretan,
|
haientzat
oso mingarria izan arren.
|
|
|
The Dubliners. Zenbait astetan
|
haien
Seven drunken nights kantu kilikagarria (kantariaren ahots grabeak noights ahoskatuta, noski) lehen tokian izan zen. Ronnie Drew zen taldearen fundatzaile nagusia.
|
|
|
Azken hau(), adibidez, Connemarako Casla herrian sortua, antzezle eta kantarisa ere bazen (sean nós singer), eta hizpide dugun denboran, 60ko eta 70eko hamarkadetan, Connemarako pubetan ibiltzen zen poesia errezitaldiak eskaintzen. Jarduera hori asko garatu zen inguru
|
haietan
eta Irlanda osoan (irlanderaz bereziki, baina batzuetan are ingelesez, gaelikoa galdurik zegoen hiri eta tokietan), bereziki Michael Davitt poetak, The Beat generation en eta Bob Dylanen eraginpean, irlanderazko poesia sustatze eta estiloak zabaltze aldera, Innti poesia aldizkaria 1970ean Corcaigh/ Cork-en fundatu ondoren. Nuala Ní Dhomhnaill, Liam Ó Muirthile, Gabriel Rosesntock, Cathal Ó Searcaigh eta beste zenbait poeta ere dinamika horretako partaideetarik ziren, batzuk oraino ere badabiltza.
|
|
|
Ez ziren gutxi izan, beraz, bertara joan zirenak. Testuinguruak zeukan munta kontuan harturik, beste ospakizun batzuk ere antolatu ziren,
|
haien artean
zeltiar kirolen joku olinpikoen antzekoak (Tailteann Games). Eta horren baitan kokatu zen euskal pilotarena, euskaldun eta irlandarren arteko exhibizioko zenbait partida antolatu zirelako.
|
|
|
Antzinako hiri gotor
|
haietako
|
|
|
Nire berri ematen saiatu nintzen, baina alferrik izan zen.
|
Haientzat
–Eric alkoholikoa, besterik ez nintzen.
|
|
|
Paper zaharretan Aranduru da, hala ere. «Nik sekula ez dut libururik Andu izenez sinatu, eta artikulurik ere ez, baina gertatu izan zait nik artikuluren bat Anjel sinatuta bidaltzea eta
|
haiek
Andu ipintzea».
|
|
|
Baina, idatzia, idatzirik gelditzen da». Batez ere Olerti aldizkarian eman zituen argitara poema
|
haiek
.
|
|
|
Iraultzailearen inozentziaren galera erretratatzen zuen paragrafo bat aukeratu du hurrengo irakurleak kuttun: «Bere liburuekin akordatu zen, bizitzari buruz irakatsi zioten liburu
|
haiekin
, eta irribarre mikatz batek ezpainak zimurtu zizkion. Liburuak!
|
|
|
Denbora pasako liburuak. Begiak lerroz lerro irrist, gosez eta egarriz irakurtzen dute denek, kulero hutsetan
|
haietako
askok, tarteka besazpi iletsuetan hazka eginez. Bukatu orduko elkartrukatzen dituzte liburuak, ezin aserik bezala.
|
|
|
Jende multzoa jarrita dago biribilean ezarri aulkietan, baina tartean tartean aulki hutsak ere badirela ikusi duenez,
|
haietako
batean eseri da. Denek ala denek, bera izan ezik, erran gabe doa?, liburu berbera dute esku artean:
|
|
|
Trena mugitzen den gisan mugitzen zait oroimena ere. Neska tipia izan nintzeneko kontuek tenore bereko bertze hainbat dakarzkidate jarraian, orduko
|
haiek
baino samurragoak, zorionez, baina haiek bezain ahanzteko zailak. Nolabait, zorionekoa izan naiz, ez baitut pentsatu nahi ere zer zitekeen nire bizitza, luzeago segitu izan bazenu zurean.
|
|
|
Trena mugitzen den gisan mugitzen zait oroimena ere. Neska tipia izan nintzeneko kontuek tenore bereko bertze hainbat dakarzkidate jarraian, orduko haiek baino samurragoak, zorionez, baina
|
haiek
bezain ahanzteko zailak. Nolabait, zorionekoa izan naiz, ez baitut pentsatu nahi ere zer zitekeen nire bizitza, luzeago segitu izan bazenu zurean.
|
|
|
Nire adineko bertze nesken antzeko bizimoldea izan nuen: eskolara joan nintzen, lagunak izan nituen eta,
|
haiek
baino beranduago izanagatik, mutiletan ere ibili nintzen noiz edo behin. Batez ere, nire bistatik erabat desagertu zinenetik.
|
|
|
Handik irten zinenean, pare bat galtzerdi gorri zeneukan eskuetan, harro.
|
Haiek
ordezkatu zituzten paperezko bolak.
|
|
|
Eta sarritan konturatu gara, eta hau denon esperientzia da agian, hainbat urte lehenago irakurritako lan batera itzultzea, gaztetan irakurritako batera agian, oso esperientzia desberdina suertatzen dela askotan. ...rudi agian duela berrogei urte zirudien bezain erromantikoa, baizik eta suntsitzailea eta itogarria, eta Levin, bere huts guztiak gorabehera, argi positibo, are heroiko batean agertzen zaigu; Don Kixotek subertsiboagoa dirudi duela urte batzuk aurrenekoz irakurri genuenean baino, irakurlea ohartzen baita, batik bat bigarren atalean, Cervantes ez dela Kixotez eta Santxoz trufatzen ari, baizik eta
|
haiek
topatzen duten jende ustez «sanoaz». Benetan, nobelak bere freskotasun eta modernotasunagatik harritzen du orain, eta are modernismoaren hainbat alderdiren aitzindari izateagatik.
|
|
|
Gu ginen umeentzat zoragarria izan zen, zinez, aurkikuntza hura. Nola, gainera, hasierako urte
|
haietan
gutxi ginen joaten ginenok, ia guretzat bakarrik izaten zen hondartza osoa. Harea bustian, hondarrezko gazteluak altxatzen genituen eta, batez ere, zirkuituak, plastikozko txirrindulariekin ibiltzeko.
|
|
|
Ordurako bagenekien, bai, Iparraldean euskaldunak bazeudela. Gu geu ere ordurako euskaldunduak ginen, baina oporraldi
|
haietan
geure euskarak eta bertakoak nekez egiten zuten bat, Niko Etxart kantariari egindako bisitetan ez bazen.
|
|
|
Logikoa da pentsatzea, onartzea besterik da?, irakurtzea ekintza lauso eta adeigabea bihurtu dela, eta irakurtzen duenaren gaitasuna ere halaxekoa dela. Pertsona askoren irakurtzeko gaitasuna hutsaren hurrengoa da, eta
|
haientzat
irakurtzeko ekintza argumentu baten atzetik joate hutsa da, argumentu hori axalekoa izan edo sakona izan. Steiner dixit.
|
|
|
Sistema sozial eta kulturalak, hedabideetan literatura eta literariotasuna zer den legitimatzen duten zenbait kritikarik ordezkatua? ausartagoa izan luke, edo zintzoagoa, eta literaturaren merkantilizazioa salatu, horrek irakurtzeko modu bat baitakar berekin, Merkatuak gogorki inposatua, eta, ez dezagun ahaztu horretan elkar hartuta daudela argitaletxe eta idazle batzuk ere,
|
haietako
bakarren bat garrantzi handikoa, Cervantesen leinuaren pareko aurkezten duena bere burua.
|
|
|
Eta modu zuzenagoan zerbait, irakurri digutenean? edo orrialde batzuk indar handiagoz barneratu zaizkigunean, gutako nork hartzen du, atsegin hutsagatik eta buruz ikasi nahian,
|
haiek
transkribatzeko lana, haiek idazteko lana?»
|
|
|
Eta modu zuzenagoan zerbait, irakurri digutenean? edo orrialde batzuk indar handiagoz barneratu zaizkigunean, gutako nork hartzen du, atsegin hutsagatik eta buruz ikasi nahian, haiek transkribatzeko lana,
|
haiek
idazteko lana?»
|
|
|
Garai hartan Frantziako gobernuak Sahararen aljeriartasuna zalantzan ezartzen zuen. Beti tratamendu berezi bat eman zien Territoires du Sud mitiko
|
haiei
. Egia da Sahara iparraldeko partetik oso ezberdina dela lurrez, klimaz, jendetzaz, bizieraz.
|