|
2004
|
|
|
Eta bitarte horretan guztian, nire belarri jaioberri eta xamurrek hitz ederra besterik ez zuten entzuten: " Mo, zatoz mesedez alpapa
|
hau
probatzera, Mo, jar zaitez mesedez itzal hartan". Eguna joan eta eguna etorri, beti halaxe, beti aise eta erraz, morroiez inguratuta bezala.
|
|
|
Pitokeria duzu! Jinko jaunak barka dezala ene mintzaje manera
|
hau
, baina pitokeria duzu! —bukatzen du haserre batean, kriskras, kriskras.
|
|
|
—Beltz
|
hau
dugu orduan berria!
|
|
|
—Hau duk moja enanotxoa
|
hau
! Sekula ez nian ikusi holako moja enanotxorik!
|
|
|
Gazte moxkortuen kontra, ukuiluko adiskideen kontra, etxeko jabearen kontra; beti defendatu behar dira lagunak. Egia
|
hau
, ordea, ez da segituan ikasten direnetakoa, eta nire Balantzategiko lehen hilabete haietan ez neukan ikasia, eta ondorioz ez nion kargurik hartu La Vacheren kontra hitz egin zuen Bidani behi gorriari. Eta Bizkarroker morroiaren aurrean ere berdin jokatu nuen, ez nion kolpe keinurik ere egin nire laguna babotzat jo zuenean:
|
|
|
Ez dut uste. Ondo gogoratzen zait, kasu
|
hau
argitzeari buruz, Pauline Bernardettek behin kontatu zidana:
|
|
|
Hogeita bederatzigarren edizio
|
hau
mila alekoa izan da.
|
|
|
—Zer da
|
hau
, ordea. Eskumuturra hautsi dit!
|
|
|
Hemendik bi ordura joaten bagara ere, Balantzategiko ukuiluaren ateak irekita egongo dira. Balantzategin nahi duguna egiten dugu behiok, paradisua da leku
|
hau
guretzat. Inolako diziplinarik ez, inolako lanik ez, eta, gainetik, banketeak.
|
|
|
" Gauden leku
|
hau
, Balantzategi!", pentsatu nuen neure artean. Eta La Vache qui Riten aurrean balioa hartu nahi nuenez, pentsatutakoa luzatu nion:
|
|
|
Hasiera batean, ederki eman genituen kolpeak, nik asko eta La Vachek gehiago, eta hogeita hamar hezur hautsitako behia naizela esan ahal badut gaur egun, harrotasun
|
hau
festa hari zor diot batez ere. Ordea, herritar asko ziren, mila eta gehiago ziren, eta ezparak bezala inguratzen ziren guregana, etengabe, zikin, mingarri.
|
|
|
—Zer da
|
hau
, ordea! Zer da hau!
|
|
|
—Zer da hau, ordea! Zer da
|
hau
! Zergatik ez ote nago erabat ikaratuta!
|
|
|
—Hogeigarren mendea da, lagun, edo zehatzago esatearren, 1940 urtea, baina
|
hau
Euskal Herria da, eta Euskal Herria gerra batean ibili da orain dela gutxi arte, eta gose asko dago, pobrezia handia, jende gutxi basoak garbitzeko, eta hotsa dabil, otsoz beteta daudela mendiak.
|
|
|
—Alde batera, arrazoin duzu, Soeur Pauline Bernardette. Zinez erraiten dizut, Balantzategiz hurrena komentu
|
hau
dela nire bihotzeko etxea —erantzuten diot nik moja ttikiari bere hizkera deabru horretan saiatuz. Eta baita berak erantzuna estimatu ere.
|
|
|
—Ez segatu, Soeur Pauline Bernardette, beste behiek ere zerbait jan dute eta —eskatzen diot orduan. Zeren moja
|
hau
, ttikia bai, baina halere oso sendoa baita, moztaka eta sendoa, segalari paregabea. Eta didan maitasunarekin, auskalo, ez jakin, agian bete egingo luke hitza eta taxuzko sailik gabe utziko Pirinio osoa.
|
|
|
" Zerena ote da biguntasun
|
hau
–—galdetu nion nire buruari.
|
|
|
Zima horretakoa naiz ni: zerbait argi dagoenean, esate baterako aurrez aurre ailorbe belar tontor bat jarri eta"
|
hau
ailorbea duk" esaten didatenean, usaindu eta" bai, hau ailorbea duk" aitortzen dut; baina bestela, probarik ez dagoenean, probari usainik ere hartzen ez zaionean, orduan nahiago dut ez sinistu. Esaera zaharrak dioen bezala:
|
|
|
Zima horretakoa naiz ni: zerbait argi dagoenean, esate baterako aurrez aurre ailorbe belar tontor bat jarri eta" hau ailorbea duk" esaten didatenean, usaindu eta" bai,
|
hau
ailorbea duk" aitortzen dut; baina bestela, probarik ez dagoenean, probari usainik ere hartzen ez zaionean, orduan nahiago dut ez sinistu. Esaera zaharrak dioen bezala:
|
|
|
Ondorio
|
hau
gaur ateratzen dut, memoriak idazten ari naizela eta dakizkidanak dakizkidalako; baina egun hartan harlauzak, asperkeriaren harlauza astunak, ez zidan inolako aukerarik luzatu. Bi hortzaundiei begiratu eta buelta bat eman nuen inguruetatik, ea La Vache ikusten nuen zelata lanetan.
|
|
|
—Ez dut konprenitzen Balantzategiko jendearen jokaera
|
hau
, lagun. Zergatik pentsua?
|
|
|
—Orduan, etxe
|
hau
. —hasi nintzen begiak arrozaren txuritik kendu eta La Vache zegoen tokira begiratuz.
|
|
|
Ni erregistratu ninduten pixka bat, baina moja ttikia batere ez, ezta begiratu ere, eta Altzurukura heldu aurretik paperak jarri zituen komeni zen eskuetan. Baina, esan bezala, esperientzia
|
hau
Balantzategikoak pasa eta geroago izan nuen. La Vachek Espainiako jenerala aipatu zidaneko hartan, berriz, nik oso gutxi nekien makis eta antzekoez.
|
|
|
—Eta nire galdera
|
hau
da —atera zen bat batean La Vache, behin ere baino esnatuago— Zergatik ez dituzte harrapatzen. Zergatik ez ditu Eztenas, edo Antiaju Berde edo dena delako horrek Balantzategikoak harrapatzen?
|
|
|
" Zer da
|
hau
–", pentsatu nuen nik beldurtuta. La Vachek, berriz, burua mugitu zuen gora eta behera, sokatik libratu nahiz.
|
|
|
Baina ez zen
|
hau
nik gogoratu nahi nuen istorioa, baizik eta Bernardettek marmita batzuen aurrean kontatu zidan beste bat.
|
|
2010
|
|
|
Lockek ia mende bat lehenago idatzia zuen bere A Letter concerning Toleration (1689), eta han tolerantzia erlijiosoaren lehen defentsa sistematikoa egiten zen. Gogoan izan behar da herrialde germaniarretako sukar erlijioso politikoa Ingalaterrara ailegatu zen garaian idatzi zela liburu
|
hau
.
|
|
|
Aragoiko Katalinarekiko dibortzioa onartu ez ziotelako, Erromako aginpetik alde egin eta Ingalaterrako elizaren buru jarri zen. Urte gutxitan eliza
|
hau
luteranismoaren eta kalbinismoaren liturgia eta fedearen tankera hartuz joan zen. Eta honekin guztiarekin batera, protestantismoaren antolaketa hierarkiko ahularen ondorioz, sekta protestanteak ederki ugaritu ziren, sekta horiek beraiek auzi politiko berri bihurtu ziren arte.
|
|
|
Berrikuntza
|
hau
aurrerapen garrantzitsua izan zen. Filosofikoki egiaren edo ongiaren kontzeptua aldatua geratu zen.
|
|
|
Historia pixka bat egiten jarraitu behar da tolerantzia honen mugaz jabetzeko. Hasierako tolerantzia
|
hau
ez da aplikatzen pentsamendu erlijiosotik harantzago, ezta erlijio protestanteaz harantzago ere. Muga zorrotzak, beraz.
|
|
|
Hala ere, kolonietan erlijio batzuen alde egin zen beldurrik gabe, eskumen federalak baztertuz. Ika mika
|
hau
etengabe errepikatu zen; hots, botere federala versus botere estatala. Kasu honetan, hurrenez hurren, bulkada sekularra eta balore erlijiosoak politikara zabaltzea izan ziren bi muturrak.
|
|
|
Kasu honetan, hurrenez hurren, bulkada sekularra eta balore erlijiosoak politikara zabaltzea izan ziren bi muturrak. Mutur hauek, ordea, ezin ziren erlijio desberdinen arteko talka gisa ikusi, txanpon bereko,
|
hau
da, erlijio bereko bi alderdi gisa baizik. Denak ziren sinestunak.
|
|
|
AEBetako independentziaren garaian, beraz, jende multzo andanak talde erlijiosoen partaide ziren. Hortik aurrera esnatze hainbaten ondorioz, multzo
|
hau
handitu besterik ez zen egin. Metodistak eta baptistak izan ziren gehien zabaldu zirenak, hauen sinesmenetan kristauak bi eta hiru aldiz konberti baitzitezkeen inolako oztoporik gabe.
|
|
|
Gertakari
|
hau
ez da berria. Bere garaian, Alexis de Tocqueville aristokrata ere konturatu zen fenomeno honetaz, eta zorrozki aztertu zuen erlijioak AEBetan zuen funtzio soziala.
|
|
|
Fenomeno sozial honen azalpena emateko asmotan, hipotesia aurreratu zuen: gehiengoaren joera materialistaren aurkako erreakzioa da erlijiositate bortitz
|
hau
.
|
|
|
Hiritarrak batzeko dohaina zuen erlijioak eta, hori zela-eta, mugimendu zentrifugo eta desintegratzaileei aurre egiten zien. Tocquevillerentzat
|
hau
kontuan hartzeko moduko gauza zen eta agintariek zentzu praktikoaz baliatu behar zuten erlijioa, AEBak kutsatzen zituen materialismoaren aurka aritzeko:
|
|
|
Alabaina, erlijioaren praktikotasunean sinetsi arren, Tocqueville beldurrez azaldu zen, hiritarrez gain, estatuburuek eta legegileek erlijioaren eraginpean egon behar ote zuten,
|
hau
da, ea komeni ote zen estatua konfesionala izatea. Erantzuna ezezkoa izan zen, arrazoia berriz ere praktikoa:
|
|
|
" Elizaren eta Estatuaren erabateko banaketari egozten zioten guztiek herrialde hartan [AEBetan] erlijioak duen aginte baketsua",
|
hau
da, erlijioak eragin positiboa izateko estatutik aldendu behar zuen ezinbestean. Honela, erlijio eta sinesmen aniztasunak ez zuen desegonkortasunik eragingo.
|
|
|
Gai
|
hau
, zer esanik ez lehendik ere, ongi jorratuta dago pentsamenduaren historian aurretik. Gizakia taldeak ematen duen identitaterik gabe uler ote daitekeen XX. mendearen bukaerako eztabaida filosofiko interesgarrienetarikoa izan da.
|
|
|
M. Sandel, A. McIntyre edo Ch. Taylor izan litezke pentsamolde
|
hau
defendatzen dutenak, bakoitzak kulturaren eta komunitatearen eragina maila desberdinean jartzen badu ere. Pentsalari hauek guztiak zerbaiten aurka daude, liberalismo mota batek arinki eta modu interesatuan asmatutako gizakiaren kontzeptuaren aurka, hain zuzen ere.
|
|
|
ongiaren ideiak modu autonomoan aukeratzen direla esaten du, baina ondoren ongiaren ideietatik zein aukeratu behar den agintzen du. Ez al da
|
hau
disparate galanta?
|
|
|
askea zara, nik nahi dudana aukeratzen duzunean, beste zerbait aukeratzeko ez zara askea. Askatasuna ulertzeko modu diferenteengatik dator gaizki ulertu
|
hau
. Agustin Hiponakoak libertas hobesten zuen liberum arbitriumaren aurretik.
|
|
|
Agustin Hiponakoak libertas hobesten zuen liberum arbitriumaren aurretik. Azken
|
hau
aukeratzeko ahalmen hutsa zatekeen, ezdeusa Jainkoaren aukeraren (libertas) ondoan, benetako askatasuna. Marxek, era berean, askatasun burges eta formalen ondoan libertas maior bat proposatzen zuen, komunismoaren askatasuna, hain zuzen ere.
|
|
|
Filosofian emandako aldaketa
|
hau
, baina, ez da izan bat batekoa. Tartean borroka eta odol asko isuri da.
|
|
|
Eremu politikoaren babesa bermatu nahi dute bai Rawlsek, bai laizista frantzesek. Helburu bakar
|
hau
argudiaketa bakarrak bultzaten duela eman arren, ez da halakorik. Rawlsek ez die teoria metafisiko eta erlijiosoei beldur; haien automugaketa eskatzen du, besterik ez.
|
|
|
Posible al da arrazoiketa zehatz
|
hau
–Garbi dago erlijioek sekularizazio prozesu gogorrik jasan izan ezik, muga hori erraz igarotzen dutela.
|
|
|
Rawlsen berrikuntza epistemologiko hauek erabili gabe, antolaketa politikoari gutxieneko eduki moral bat ematea litzateke irtenbidea, J. Razen iritzian. Eduki moral
|
hau
ongizate orokor bat bultzatuko lukeena litzateke; nork bere ongiaren ideia gauzatzeko erraztasunak emango lituzkeen antolaketa hobetsi litzateke. Razen ustez, autonomia morala gizaki orok onartuko lukeen zerbait da; autonomia hori bultzatzuz gero, nork bere bizitza egitasmoa garatzeko aukera ematen baita, edozein dela ere.
|
|
|
Teoria filosofiko eta erlijiosoak gainetik begiratuz, beharbada errazagoa da autonomia moralaren sustapenarekin ados egotea, teoria orohartzaileak arrazoiketa sekular eta berezia duen teoria politiko bateragarri bat garatzea baino. Tolerantziaren ikuspegitik, ordea, Razek mendebaldeko eduki kultural jakin bat eskatzen du, eta
|
hau
, arina izanagatik, hainbat kulturak eta erlijiok ez dute lehenesten. Autonomia morala, esaterako, ez da ezer garrantzitsua ekialdeko kosmobisioetan.
|
|
|
Azken
|
hau
kontuan hartu litzatekeela esaten du W Kymlickak. Gizarte multikulturalen egoera ikusirik, kultura guztiak maila berean ez daudela egiaztatzen du.
|
|
|
Alegia, arrazoi ekonomikoengatik edo politikoengatik mugitu direnek lukete beren bizitza babesteko baino askoz eskubide gehiago eskatu. Murrizpen bitxia da
|
hau
gizakiaren historiako migrazioei erreparatzen badiegu. Ba ote dago herririk bere jaioterritik mugitu ez denik?
|
|
|
Beltzek, magrebiarrek edo asiarrek nahimen berezituak gorpuztu dituzte mendebaldeko gizarteetan eta ez dute bat egin bertako gizartekideekin, ez politika migratzaileek nahi duten heinean, bederen. Gehienetan azkenok asimilazio saio hutsak izan dira,
|
hau
da, mendebaldeko kultura dagoenean besarkatzeko saioak.
|
|
|
Bestalde, lekuan bertako kultura minoritarioen egoera ere ez da oso baikorra aurreko irizpide
|
hau
erabiliz gero. Alegia, kanpotik etorritakoak bertakoak adina zaintzeak irizpide unibertsal eta zuzena dirudi, guztiok eskubide bertsuez jantzita baikaude.
|
|
|
Jarrera
|
hau
ez da erlatibista, egiaren bat onartzen baitu. Alabaina, modu berean, onartu egiten du, guztiek iritzia aldatzeko aukera dugunez, nork bere egia muturreraino defendatzea koherentziarik gabeko jarrera litzatekeela.
|
|
|
Garrantzitsuena, noski, zera da, eskuarki nahikari etiko hutsean geratzen direla; han eta hemen, errespetatuak direla esan arren, zanpatuak direlako. Arazo
|
hau
ez da bakarra, ordea, ezta ardatzekoena ere.
|
|
|
Saltsa teoriko
|
hau
lekuan lekuko egoeretara aplikatu behar da, gainera, eta lanbide horretan zaila da begirale inpartzialaren papera jokatzea. AEBetako eta Europako hiri handietako melting pot ak sortzen dituen arazoen irteera ederki diseinatzen dira bulegoetan edo paper gaineko planteamendu teorikoetan.
|
|
|
A Garamond, Lithos eta Gill Sans letra motak erabiliz. Lehenbiziko edizio
|
hau
mila alekoa izan da.
|
|
|
Alabaina, egoerak konparagarriak izanagatik, ez dira trukagarriak. Aldea ez da bizikidetzaren tipologia, bizikidetza
|
hau
gauzatzen deneko baliabide teorikoa baizik. Judutarrak, egipziarrak eta greziarrak oraingo kristauak eta islamiarrak bezain bateragarriak (ala bateraezinak) ziren.
|
|
|
Gertakari psikosozial
|
hau
ezin da ezkutatu pentsamolde unibertsalista hutsaren atzean. Ilustrazioaren oinordekoak liratekeen ideia sinple bezain astunen karietara jokaera politiko bateratzailea zabaldu da, salatzen duen bekatua bere oinarrian duelarik.
|
|
|
Ez dira konturatzen, ordea, identitate mota berri bat eraikitzen dutela, eta horrek besteek sor litzaketen antzerako arazoak sortzen dituela, gu/ besteak eskema ezaguna berdin berdin erabiltzen duelako. Eskuarki, jarrera ilustratu
|
hau
gutxiengoen eta disidentziaren txikitzailea izan da, bere ustezko nagusigoaren ondorioz harrokeriaz jokatu izan baitu. Orain ere, munduan askatasuna eta demokrazia indarrean zabaldu nahi dituztenek badute garai bateko gurutzea eta ezpata zerabiltzatenen antza.
|
|
|
Erdi Aroko kristautasunaren domeinuak, beraz, balantzaka hasi ziren Martin Lutherrek Erreformari ekin zionean. Inperio Germanikoko printzeek disidentzia teologiko
|
hau
ederki baliatu zuten, erreformatzaileek agintaritzarekiko obedientzia esklusiboa aldarrikatzen baitzuten. Katolikoek, ordea, Aita Saindua printzea baino gorago jartzen zuten.
|
|
|
Lehenaren ustetan, zuzenbide naturalaren defendatzailea zen aldetik, zuzenbide arrazional honek ez zuen zertan Jainkoaren zuzenbidearekin bat etorri. Zuzenbide natural
|
hau
, Jainkorik gabe ere, indar berekoa zen. Lehen aldiz legea eta erlijioa banandu egin ziren.
|
|
|
Arrazoi praktikoa, beraz. Hainbat pentsalarik argudio ekumeniko
|
hau
erabili zuten disidentziaren jarrera onartzeko eta errespetatzeko. Kristautasunaren zatiketari gertakari malapartatua iritzi, eta, atzera, bat egingo zuelako itxaropenak bultzatzen zituen tolerantziaren aldeko pentsalariok.
|
|
|
" Paris bien vaut une messe" esan omen zegoen. Boterea lortze aldera ez dago jada koxka erlijiosorik, eremu
|
hau
atzean geratzen hasi baitzen; gero eta gehiago, indiferentziak jota, eremu politiko ukiezinaren indarpean.
|
|
|
Egiara bildu behar luke, eta setati jarriz gero, egiara bildu arazi. Nork jarri
|
hau
zalantzan egia bakar eta berdaderoaren eremuan?
|
|
|
Garai bateko erlijioen paletaren zabaltzea gaurko erlijio, pentsakera eta ohitura desberdinen zabaltzearekin aldera liteke. Norbaitek esan lezake konparazio
|
hau
gehiegizkoa dela, erlijio askatasuna zein pentsamendu askatasuna mendebaldeko lorpenak direla jada, eta arazoak laizismo zorrotzarekin ebatz daitezkeela, hau da, eremu publikotik erlijioa erauzi egin behar litzatekeela eta kito. Banaketa hau, ordea, ez dago hain garbi.
|
|
|
Garai bateko erlijioen paletaren zabaltzea gaurko erlijio, pentsakera eta ohitura desberdinen zabaltzearekin aldera liteke. Norbaitek esan lezake konparazio hau gehiegizkoa dela, erlijio askatasuna zein pentsamendu askatasuna mendebaldeko lorpenak direla jada, eta arazoak laizismo zorrotzarekin ebatz daitezkeela,
|
hau
da, eremu publikotik erlijioa erauzi egin behar litzatekeela eta kito. Banaketa hau, ordea, ez dago hain garbi.
|
|
|
Norbaitek esan lezake konparazio hau gehiegizkoa dela, erlijio askatasuna zein pentsamendu askatasuna mendebaldeko lorpenak direla jada, eta arazoak laizismo zorrotzarekin ebatz daitezkeela, hau da, eremu publikotik erlijioa erauzi egin behar litzatekeela eta kito. Banaketa
|
hau
, ordea, ez dago hain garbi. Hainbat aireportutan, esaterako, elizarik ez eta, otoizgune musulmanak daude.
|
|
|
Ideia
|
hau
ez da berria. Liberalismoaren tradizioan ongi errotutako axioma da.
|
|
|
egia ez dena gezurra da. Irizpide zorrotz
|
hau
aplikatzetik sortzen diren jarrera etikoak ez dira batere toleranteak, zeren egiaren jabe ez denak ezin bailuke trataera berdina merezi egiaren jabearen aldean. Egia bakarraren defendatzaileek ez dute zertan gezurretan bizi denari ezer aitortu, logika zibernetiko zapaltzailea erabiltzen baita:
|
|
|
Rawlsek moral normatiboan sinesten du, eta eszeptizismoak eta postmodernitateak ez dute honelako moralik bideratzen. Biek jarrera filosofiko osoak islatzen dituzte,
|
hau
da, teoria metafisikoak dira, eta egia erabiltzen dute kategoria bezala, egiarik ez dagoela edo bakarra ez dagoela adierazteko bada ere.
|
|
|
Irizpide
|
hau
ez da oso garbia, baina Rawlsen teorian guztiz erabakigarria da, honen gainean eraikitzen baitu balizko adostasun politikoa. Adostasun honetan sartuko diren teoriek arrazoizkoak izan behar dute derrigorrez.
|
|
|
lehena, teoria filosofikoek eta erlijiosoek beren eduki metafisikoetatik teoria politiko bat garatzeko gauza izan dute; bigarrena, teoria politikoak berezko arrazoitze modu bat izango du eta, hori baliatuz, guztien artean lehen mailako adostasun batera heldu litzateke. Adostasun honen lehen edukia berak irudikatutako lehen printzipioa izango da,
|
hau
da, guztiek ahalik eta askatasunik handienak izatea. Gero denborarekin beste batzuetara hel liteke, besteak beste, gizaki guztiek gutxieneko bitarteko materialak izan ditzatela, adibidez.
|
|
|
Nolanahi, 1876 urtea mugarria izan zen lehen euskal etxeen fundaziorako, zeren, Euskal Herriko foruen galerak akuilatu egin baitzuen beraien agerpena. Beraz, foruen abolizioaren kontra protesta egiteko sortu ziren,
|
hau
da, abiapuntuan euskal etxeek helburu politikoa zuten, baina luze barik aisialdira eta laguntza eta sorospenetara bideratu ziren nagusiki. Montevideon sortu zen munduko lehen euskal etxea 1876an, La Sociedad Protectora de la Inmigracion Vascongada Laurac Bat zeritzona, eta hurrengo urtean Buenos Airesen eratuko zen La Sociedad Vasco Española Laurac Bat elkartea.
|
|
|
Tamalez, horrelako kasuen adibide asko aipa genitzake hemen, baina ez dugu egingo artikulu
|
hau
ez larregi luzatzearren, aldizkari honetako irakurleek badute-eta berorien berri.
|
|
|
Aipatuko dudana Eskualdun Ona astekariaren 1905eko zenbaki batetik hartua da, hots, hiruzpalau urtez izenaz aldatutako Eskualduna astekaritik. Izatez, bilduma osoa arakatu dut 1887tik hasi eta 1917 artean salbu eta 1913ko zenbakiak,
|
hau
da, 1500en bat zenbaki aztertu ditut banan banan, 52 aste bider 29 urte eginez. Bada, urte horietan zehar ez dut Darwini buruzko edo darwinismoari buruzko azalpenik topatu, ezta sikiera aipamen solterik ere.
|
|
|
Edozelan ere, badirudi Lafittek ez zituela" auzi horiek" guztiz ebatzi, artean Jean Etxepare bizi zelarik, Uztaritzeko apaizgaitegian asteazkenero zeuzkaten elkarrizketetan. Ematen du Etxepare zendu eta gero ere, bien arteko eztabaidak luzaro iraun zuela Lafitteren gogoan, eta noiz eta 1952ean Lafittek bigarren erantzun
|
hau
luzatu zion Beribilezko pasarteari," Aphez eskualdun batek behar luken kulturaz" hitzaldia aitzakia hartuta:
|
|
|
Uste dut bigarren erantzun
|
hau
ezin idorragoa dela, eta ezin ederragoa aldi berean. Batetik, argi dagoenez, Lafitte apaiza da, eta Lafitteren argudioaren oinarria" sinetsi" aditza da:
|
|
|
lehia ikaragarria dago" bizitzagatiko borroka" espezie baten kideen artean. Baina, laugarrenik, ezaguna zen espezie bakoitzeko aleak ez direla elkarren zeharo berdinak,
|
hau
da, populazio baten barruan ez ditugula ale bi aurkituko identikoak direnak, bariazio asko daude, eta beraz hauxe Darwinen bigarren inferentziapopulazio baten aleek biziraupen probabilitate desberdina dute(" hautespen naturala"). Azkenik, populazio baten aleen arteko diferentziak heredagarriak dira, halandaze Darwinen hirugarrenahautespen naturalak, belaunaldietan zehar eraginkor mantentzen baldin bada, eboluzioa gauzatuko du.
|
|
|
Izatez, zuria zen ia osorik, salbu eta beltzak ziren lau soin adarrak, belarriak eta begi inguruak. Armand Davidek espezie berritzat jo zuen ikusi eta atoan, eta areago, urtsidoen taldekotzat jo zuen,
|
hau
da, hartzen ahaidetzat. Esan gabe doa, panda maitagarria zen animalia aurkitu berria.
|
|
|
Zergatik arbuioa? Bada, lehenengo eta behin, urte horietan loratu frantses naturalistak oso ilun eta erdipurdikoak izan zirelako,
|
hau
da, Darwinen mezua entzun zutenak pisu espezifiko txikikoak izan ziren. Aspaldian igarota zeuden Cuvier ospetsuaren egunak, eta belaunaldi berriak berorrengandik heredaturiko ideiak transmititzearekin kontentatu ziren besterik gabe.
|
|
|
Testuinguru horretan, ezin dugu ahaztu Frantzian sortu zela positibismoa eta eragin sakona zuela bertako inguru zientifikoetan,
|
hau
da, datu enpiriko zehatzak hobesten ziren edozein espekulazioren aurretik. Alde horretatik, jatorri ei buruzko kontuak lekuz kanpokotzat jotzen ziren zenbait zirkulu akademikotan.
|
|
|
Baina, hain nekez eskuratutako datuei esker, Armand Davidek bazekien faisai espezie oso antzekoak elkarren aldamenean banatuta zeudela, baina ez denak batera, eta hori ulertzeko azalpen hobea zen darwinismoarena, kreazio bereziena baino. Aurreko pasartea irakurtzean ohartu garenez, Armand Davidek bere datuak kreazio berezien hipotesiaren aurka mintzo direla ondorioztatu zuen,
|
hau
da, eboluzioaren alde.
|
|
|
Nire ustez, anekdota
|
hau
nahikoa argigarria da. Orduko Euskal Herriko kolektibo ilustratu bien ordezkari bana dauzkagu.
|
|
|
Aita Laburuk 1928ko urtarrilean beste hitzaldi bat eman zuen Iruñean, eta haren karietarat Larrekok beste argibide
|
hau
agertu zigun Baionako astekarian:
|
|
|
Liburu horretako Elmundo y los seres vivientes epigrafea aurreko kapitulu batean azaldutako Laplace-ren teoria aipatuz hasten da, eguzki sistemaren agerpena aurkezteko; hari horretatik tiratuz, geroago" un accidente alparecer insolito" dakarkigu Lurraren baldintza biziarentzako egokiak argitzeko; ostetik biziaren sorreraz dihardu, eta generazio espontaneoaren hipotesia gutxiesten du, eta, areago, gizakiaren adimena kausalitate fisikotik kanpo dagoela dio. Horien ondotik dator erakusgarri gisa aurkeztuko dizuedan pasartetxo
|
hau
:
|
|
|
Ohar gaitezkeenez, poema horrek kosmogonia eboluzionista bat eskaintzen digu, oihartzun bibliko nabariak baditu ere. Ezin gara hemen berorren azterketan luzatu, baina eskematikoki esanez, badirudi testamentu zaharreko jainkoaren indar kreatzailea Amurizak ordeztu egin duela, haren lekuan Darwinek azaldutako mekanismoa kokatuz,
|
hau
da, eboluzioaren ikuspegi osozkoa bereganatuz zelan edo halan. Egia esateko, ez dakit Amurizaren poemako ordezpen hori noraino zinezkoa den, eta ez erretorikoa:
|
|
|
Esan nahi dut, kasurako hirugarren mailan, Zoologia guztiz ebolutiboa irakatsi zigutela, zeinean, adibidez, Ernst Haeckel ek garrantzi eta presentzia ezin nabariagoa ukan baitzuen, edota animalia taldeen arteko ahaidetasun harremanek ere tarte zabala hartu baitzuten, baina darwinismoak berak ez zuen protagonismorik izan. Hirugarren kurtsoko beste adibide bat aipatzearren, Genetikaren programan 47 ikasgai zeuden aztertzeko, herentzia biologikoaren zoko moko gehienak arakatuz; bada, programa horretan zein eta 45 ikasgaia izan zen Genetica y evolucion,
|
hau
da, presaka eta korrika ikusten zen, hain zuzen ere ikasturtearen azken eskola egun fatidikoetan. Alde horretatik, darwinismoak baino paradero hobea eduki zuen plaka tektonikaren hipotesi orduan berri eta iraultzaileak:
|
|
|
Kontua da azalpen xehe horren kolofoi gisa, aita Basabek parentesi txiki bat ireki zuela, eta, ikasleoi artez begira, zera adierazi zigun: zientziak aurkeztutako giza fosil horien errenkada luzetxoan, argitzeke dago Jainkoak fosil horietariko zeini ufatu zion gogoaren arnasa,
|
hau
da, noren gorputzari barneratu zion arima, hortik aurrera egiazko gizaki bihurtu zuena. Itauna, jakina, zientziaren esparrutik kanpokoa da, eta halaxe argitu zigun Basabek.
|
|
|
Lehenbiziko edizio
|
hau
mila alekoa izan da.
|
|
|
Hortaz, euskaraz erredaktatuko zituela argudia daiteke, ezein arazo ekiditeko asmoz. Hipotesi sinesgarri
|
hau
gertaera erreala balitz, euskal itzulpen hori edota idazki ebolutibo horiek egiazki existitu balira, non bilatu, zein tiraderatan arakatu. Delako paperok Parisen gelditu ziren ala Euskal Herrira ekarriko zituen gainerako opariekin batera?
|
|
|
Esaterako, elkartearen aldizkarirako artikuluak idatzi zituen nekazaritzaz eta abeltzaintzaz. Lehenengoa 1867an agertu zen eta gatzartuaren,
|
hau
da, haragi lehortuaren inokuitate bakteriologikoaz izan zen. Beste artikulu batzuetan, ganaduak bazkatzeko erabilgarriak izan zitezkeen bertako eta atzerriko landareez dihardu, belardi artifizialak eratzeko asmoarekin.
|
|
|
Beste artikulu batzuetan, ganaduak bazkatzeko erabilgarriak izan zitezkeen bertako eta atzerriko landareez dihardu, belardi artifizialak eratzeko asmoarekin. Nolanahi, Aretxabaletak ikuspegi deskriptibo eta taxonomiko batetik jorratu zuen Uruguaiko landaredia,
|
hau
da, zientzia puru gisara, eta alor horretan kokatu behar ditugu bere ekarpen nagusiak: Las gramineas uruguayas, Flora uruguaya eta Cactdceas del Uruguay.
|
|
|
Zutik jarri eta Cesarren pareraino joan zen. " Jean
|
hau
ez dut behin ere probatu. Emaidazu bat, mesedez."
|
|
|
Garbi eta distiratsu zegoen hura ere. " Aitagana joan nintzen Gregoriok
|
hau
erakutsi zidanean, Gregoriok erakutsi zidala esan gabe, noski, bestela nire enamoratu hori txikituko zuen —belauniko jarri eta arma txikia zorroan sartu zuen. Aita haserretu egin zen, baina azkenean pistola hau agindu zidan.
|
|
|
" Aitagana joan nintzen Gregoriok hau erakutsi zidanean, Gregoriok erakutsi zidala esan gabe, noski, bestela nire enamoratu hori txikituko zuen —belauniko jarri eta arma txikia zorroan sartu zuen. Aita haserretu egin zen, baina azkenean pistola
|
hau
agindu zidan. Hemezortzi urte betetzen ditudan egunean nirea izango omen da." Deseroso sentitu nintzen.
|
|
|
" Eta azkenean aipatzen den Angel soinujole hori, nire aita", gaineratu nuen. " Orain beste gutun txiki
|
hau
irakurriko dizut esan zidan berak. Barrezka hasi zen— Ikusten duzu?
|
|
|
Gutunen kaxa arakatu zuen berriro, eta koaderno bat atera zuen. " Ikusi
|
hau
", esan zidan eskura emanez. Eskolan erabiltzen zirenen antzekoa zen, laranja kolorekoa eta azalean gorila baten marrazkia zeukana.
|
|
|
" Orain ez du justu horrela idatziko —esan zuen berak— Kontuan izan koaderno honek hogeita bost urte inguru dituela."" Hogeita bost urte?"" Edo gehixeago." Izen zerrenda bat zeukan orrialdea seinalatu zidan Teresak: " Begiratu
|
hau
ere". Koadernoa hezea zegoen, paperak ez zuen hotsik ateratzen eskuetan.
|
|
|
Kafe bana geneukan aurrean, artean ketan, atera berri. " Badakizu zergatik hasi nintzen tabako
|
hau
erretzen? —esan zidan Cesarrek zigarro bat piztu eta ordu arte hizpide izandako gaia, estudioei buruzkoa, baztertuz— Bere koloreagatik, gorria eta beltza delako.
|
|
|
Badakit denbora gutxirako daukadala Stonehamen, bota egingo dudala laster hondakinen plastikozko poltsara kamioiak Three Riverseko edo Visaliako zabortegira eraman dezan. Irri egiten dut
|
hau
idaztean, poz handia sentitzen dut koadernoaren orriak pizza zatiekin eta saltsa likitsekin nahastuta imajinatzean, txiki txiki eginda mila hortzekiko makina erraldoi baten poderioz, suak erreta, errauts bihurturik. Finis coronat opus:
|