|
2000
|
|
|
Dena dela, eta fenomeno horretan parte hartzen duten mekanismo guztiak erabat argitu ez diren arren, begi bistakoa zera da: Estatu Batuetako biztanleen artean obesitate tasek izan dituzten transformaziorik handienak (eta zoritxarrez, ez
|
bertakoen
osasunaren mesederako) 90eko hamarkadan gertatu direla, telebista neska mutikoen eta helduen denbora librearen zati handi bat bereganatzera iritsi denean, hain zuzen ere
|
|
|
" Ez dakit noizkoa izango den", esan zuen neskak," ni ez bainaiz hemengoa". " Ez al zara hemengoa?", galdetu zuen Xanek;" hala ere, baduzu
|
bertakoen
azentua". Neskak, pausaldiño baten ondotik:
|
|
2001
|
|
|
Guk, bertsotan ibiltzen garenok, aukera bikainak izaten ditugu bazterrak ezagutzeko eta gainera behar bezala, hau da,
|
bertakoen
ahotik historia entzunaz eta bizimoduaz jabetuz. Ez gara harriak ezagutu eta kitto geratzen.
|
|
|
Mintzagai dugun lurralde menditsu honek 76,3 km2 betetzen ditu Bizkaiko Lea Artibai eskualdean eta bere populazio osoa ez da 2.000 pertsonara iristen, horietatik asko erdigune txikietan baino baserrietan bizi direlarik, barreiaturik aurkituko ditugun auzune ugarietan zehar. Beraz, bertako klima epel (batez beste 14° urtean) eta euritsuak (181 egun euritsu urtean) lagundurik, historian zehar
|
bertakoen
zeregin nagusia laborantza eta basogintza izan da. Azken honen eraginez adibidez, lehen harizti zabalak zirenak gaur egun Intsigni pinuz beterik ikusten ditugu eta, errentagarritasun azkarraren izenean, hauek jadanik ibar osoko zuhaitz guztien %76 suposatzen dute (4.444 hektarea osorik), pagadiak adibidez 13 hektarea besterik ez diren bitartean.
|
|
|
Euskal Autonomia Erkidegoari (EAE) dagokionez, etorkinen kopuruak beheraegin du, eta, aldiz, gora guraso biak etorkinak eta aita edo ama etorkinak dituztenenkopuruak. Nafarroako Autonomia Erkidegoari (NAE) dagokionez, etorkinenkopuruak behera egin du hemen ere, kasu honetan
|
bertakoen
mesedetan. IparEuskal Herriari dagokionez, berriz, kasu honetan aldaketak askoz nabariagoakdira:
|
|
|
IparEuskal Herriari dagokionez, berriz, kasu honetan aldaketak askoz nabariagoakdira:
|
bertakoen
kopurua nabarmenki jaitsi da, eta etorkinenak eta guraso biak etorkinak dituztenenak, aldiz, nabarmen egin dute gora. Orokorrean, Euskal Herriaridagokionez, bertakoen kopurua zertxobait jaitsi da, baita aita edo ama etorkinaduten bertakoena ere, eta etorkinen kopuruak ere behera egin du.
|
|
|
bertakoen kopurua nabarmenki jaitsi da, eta etorkinenak eta guraso biak etorkinak dituztenenak, aldiz, nabarmen egin dute gora. Orokorrean, Euskal Herriaridagokionez,
|
bertakoen
kopurua zertxobait jaitsi da, baita aita edo ama etorkinaduten bertakoena ere, eta etorkinen kopuruak ere behera egin du.
|
|
|
Tentsio unea pittin bat gehiago tenkatzea erabaki nuen. Alde batetik interesgarri neritzon
|
bertakoen
barrena hustu eta sentimenduak askatzeari; bestetik, zirika primeran ari nintzen pasatzen.
|
|
2002
|
|
|
Erreal miresgarriaren teknikari uko egin gabe, autoreak nobela testimoniala idatzi nahi izan zuen, aurrekoa baino egitura askoz sinpleagoan oinarritua. Ollaran (autorearen Altza herriaren irudikapena) herriaren inguruan gertatzen da haria; garai batean idilikoa izandako leku horretan zementuzko etxe pila eraiki da eta emigrante uholde batek inbaditu du,
|
bertakoen
hizkuntza, euskara, ia familiaren esparrura soilik mugatzeraino. Francoren garaiko giro politikoaren argazkia zenbait ezaugarriren bidez osatzen du, hala nola protagonistak F. Krutwigen Vasconia irakurtzea eta, bere aberriaren alde borrokatzeko erabakia hartuta, ETAn sartzea.
|
|
|
Hala, Ekoturismoko Nazioarteko Elkarteak hartutako definizioa hauxe da: “ingurune naturaletara bidaiatzeko modu arduratsua, ingurumena zaintzen duena eta
|
bertakoen
ongizatea mantentzen laguntzen duena”. Kontzeptu horri lagundu zion Nazio Batuek (NBE), aurten Ekoturismoaren Nazioarteko Urtea izendatu zutenean.
|
|
2003
|
|
|
Beste inork ez bezala zekien Egunkaria nola otondu zen, bera izan baitzen sukaldari nagusia. ARGIAn zegoen ekipoarekin eta
|
bertakoen
premia eta gogoekin gerora Egunkaria litzatekeenaren ideia diseinatu eta plana egin zen. Joxemik ondo baino hobeto aurreikusi zuen bereziki hiru traba, eta ez nolanahikoak, kudeatu zituela:
|
|
|
Geroztik beren bizitza osoa egoitzetan igaro dute, baldintza kaskarretan itxura denez: ume egoitzetan hasieran,
|
bertakoen
iseka eta burla gaiztoak jasaten, eta 20 urte inguru zituztela, zahar etxe batean aurkitu zuten aterpea, Moskun bertan.
|
|
|
Arazo horren aurrean, lehenbizikoari lehentasuna eman behar diogu. Horri Robothamek" the native poin of view"(
|
bertakoen
ikuspuntua) deitzen dio (Ibid., 4 or.). Eta are gehiago, Estatuko edo Europako Batasuneko politikaren aurrean defenditu dezakegu beste bi mailen proposamenak ez direla onargarriak gizatasunaren ikuspegitik, tokiko edo bertako estamentua atxikitzen ez zaion bitartean. Arrazoia hauxe da:
|
|
|
Euskara zekiten legegizon, eskribau eta idazle asko izan da beti hegoaldean, baina beste mintzaira batzuetan maisu. Erregeen jauregiko izkribu eta administrazioko paper zama erraldoietan ez zuen euskarak inoiz sartzerik izan,
|
bertakoen
hizkera nagusia izan arren. Antzeko zerbait gertatzen zen gizarte mailan.
|
|
2004
|
|
|
Xarma berezia duen auzo maite horrek 50eko eta 60ko hamarkadan izugarrizko demografia beherakada jasan zuen. Baserri bakoitzean hamar lagunetik gora, gaur egungo bakardadera izugarrizko jauzia izan da eta
|
bertakoen
begirada harro baina goibeletan nabarmentzen da. Baserriaren gain beherakada dela-eta, inguruko herri industrializatuetara joan da jendea eta baserria aste bukaeratako atsedenleku bihurtu kasu asko eta askotan.
|
|
|
Irla izateak sortzen du hainbat arazo bertakoentzat, baina bestalde, izaera gordetzen laguntzen du, nortasuna mantentzea errazago suertatzen da. Nabarmen da hori Mediterraneoko hiru irla hauetan, hala ere, bisitarion iritzia eta
|
bertakoen
nahia baliteke bat ez etortzea.
|
|
|
Damurik, herri nortasun gehien gehienak Estatu totalitario batzuen zulo beltzean bizi dira gaurko munduan, zulo horiek unibertsokoak bezain ezezagun izanagatik. Eta herri horietako herritar askoren izen deiturak ez dira
|
bertakoen
adimenaren kabuz sortuak eta hedatuak; kolonizazioaren, inperialismoaren eta itxura guztietako menderatze zapalkuntzen ezpaleko sorkari ideologikoak ditugu halakoak. Izanaren lapurretak eragin duen izenaren arroztasuna gertakari unibertsala dugu zoritxarrez.
|
|
|
Mintzoaren arnasa ukatu zaien herrien historiak azaltzeko unean, zenbaitek
|
bertakoen
zabarkeria azpimarratu nahi izan du funtsezko eta egiturazko barne kolonizazioa arintze aldera. Ideologia honen arabera, ez da harritzekoa izango, orduan, herri menderatuaren axolagabekeria hori nabarmendu nahi izatea.
|
|
|
Kymlicka k azaldu duenez, multikulturalismoarenarazoari buruzko hausnarketa bultzatu du. Horrekin batera, etorkinen eta
|
bertakoen
eskubideak, besteak beste, jartzen dira jokoan, hala estatu nazioaren eta hiritarren subiranotasunari nola identitate eta desberdintasunari buruzko auziak. Gainera, subiranotasunazegiten den galderaren alboan herrien autodeterminazioari buruzkoak ere erantzunegokiaren zain daude oraindik.
|
|
|
1884 ean, ordea, lehenengo aldiz, Hermann’ena argitara zan, eta... estonieraz! Ez kanpotarrez,
|
bertakoen
zerbitzuko eta bertakoen hizkuntzaz izkiriatua: hitz batez:
|
|
|
1884 ean, ordea, lehenengo aldiz, Hermann’ena argitara zan, eta... estonieraz! Ez kanpotarrez, bertakoen zerbitzuko eta
|
bertakoen
hizkuntzaz izkiriatua: hitz batez:
|
|
2005
|
|
|
Halako gaitzespen eta gomendioek Nafarroako Gobernua bere erdalzalekerian eta euskalfobian kikiltzeko bederen balio izanen balute... Ez dut erranen
|
bertakoen
kontzientziak astindu eta barrenak inarrosteko, horretarako jakin badakit kanpotik etorritako deusek ez digula balio izanen. Gobernuan dauden alderdien eta euskaldun jendearen menderatzean lagun dituen indar politikoen euskararekiko jokaera, euskararenak faktura politikoa dakarkiekeela usaintzen hasten direlarik aldatuko da.
|
|
|
1638ko setio heroikoak gainbeheran zegoen hiri zaharraren pribilegioei eusteko balio izan zuen, Gortean zituen bitartekoen laguntzaz.Ofizialki mugaren zaindari jarraitzen zuen, nahiz eta etsaiak Hernaniraino sartu, inguruak kiskali eta Bordeleko artzapezpikuaren itsas armadak kostaldea Laredoraino bonbardatzea galarazteko gauza ez zen. Urte hartan bertan harresiak eraisteko proposamen bat egin zen, onura baino kalte handiagoa egiten zutelakoan12.Baina kontua da garaipen hark haize berria eman ziola hiri zaharrari, eta eskeroneko zina betetzeko prozesioa
|
bertakoen
nortasun agiri bihurtu zela, urteenpoderioz, Irunen bezala.
|
|
2006
|
|
|
Hura izan zen lehena
|
bertakoen
erara janzten. Iruditzen zait inork ezagutzen ez duen profesional multzo bat joan izan balitz ez luketela zaratarik egingo.
|
|
|
Hau da frantses ezabatze politika, arrabotsik gabeko erabaki ondoriotsuak, pixkanaka, gure lurrari lotzen gaituzten elementu guztien desagerpena laguntzea. Datozen hamabost urteetan hogeita bost mila biztanle gehiago aurreikusiak dira, hau da planifikatzen dena, eta ez
|
bertakoen
garapena, hau da nonbait pentsatutakoaren ondorioa. Bertako batzuen parte hartzearekin noski!
|
|
|
Egia da gerrek eta inmigrazioek latina eta erromatarren ohiturak eta erakundeak lurralde honetan sartzea ahalbidetu zutela. Beranduago, erromatarren eta
|
bertakoen
ondorio logikoa izan zen9, baina ez zen beti gertatu, ez zen leku guztietan gertatu eta ez zen inposaketa prozesurik egon, salbuespenak salbuespen.
|
|
|
gurin gaziz onduak. Zalantzarik gabe,
|
bertakoen
erara jatea oso gozoa eta merkea da. Hondurasko sukaldaritza tradizionalaren ezaugarri nagusia askotariko ongailuak erabiltzea.
|
|
|
Negua han eman ondoren, hurrengo udaberrian itzulerako bideari ekin zioten. Bada, berriro igaro zituztelarik Ni Mi Pui herriaren ibaia, mendi eta zelaiak, berriro izan zuten
|
bertakoen
laguntza.
|
|
2007
|
|
|
Dena den, saltoa ematea ez omen da hain erraza eta ezagun egiteak bere lana eskatzen du. Euskal Herrian maila altua dagoen galdetuta, baietz erantzun digu Maizek, ikusi besterik ez dagoela,
|
bertakoen
lanak non argitaratzen diren.
|
|
|
1496ko 3.800.000 biztanleetatik, 100.000ra jaitsi zen 1510erako (%97, 4 desagertuak 16 urtean). Eta 1564rako
|
bertakoen
arrastorik batere ez zegoen.
|
|
|
deritzo. Espainiarrek, beti
|
bertakoen
toponimiaren babesle porrokatu,. Nueva España, bataiatu zuten Mexiko; eta aztekar erresumako hiriburuaren jatorrizko izena, Tenochtitlán, ezabatu zuten.
|
|
|
Horri Robotham ek «the native poin of view»(
|
bertakoen
ikuspuntua) deitzen dio (Ibid. 4 or.).
|
|
|
Lurraldetasunaren graduak, edo lurralde batekiko
|
bertakoen
lokarriak, era etamaila ezberdinetan eman daitezke. Hirutan banatuko ditugu, nahiz eta mailabakoitzean mila azpisail izaten den eta hiruren arteko mugak finkatzea oso zailadela aitortu behar.
|
|
|
Halaber, kultura, herri, herrialde zeinpertsona guztiekiko eta izadiarekiko begirunea eta antzeko balioak ere irakatsdiezazkiekegu. Izan ere, gure seme alabak beste herri zein herrialde bateraeramaten baditugu eta
|
bertakoen
ohiturak eta antzekoak irakasten badizkiegu, horiek errespetatzen ikasiko dute. Beste hainbeste gerta daiteke mendira eramatenbaditugu eta bertan dauden landareez, animaliez eta antzekoez hitz egiten badiegu, horiek maitatzen ikasiko dute-eta.
|
|
2008
|
|
|
Baina egia esateko horrelako ekintzek indigenen kulturari ez diote batere mesederik egiten. Enpresa handi hauek zentro horien bitartez
|
bertakoen
kulturarekin zer ikusirik ez duten baloreak transmititzen dizkietelako haurrei.Maputxeen komunitateak naturari garrantzia handia ematen dio, betidanik bizi izan dira berarekin harremanean, naturarekin elkarbizitza harmoniatsuan eta hortik dator dioten errespetua. Ulertu behar dugu ez dugula munduaren inguruko ikuspegi berdina, ohiturak, historia eta kultura desberdinak dira oso eta hori da komunitate bakoitza besteengandik bereizten duena.Moira Millanek azaldu zuenez giza eskubideak, adibidez, ez dituzte mendebaldeko ikuspegitik ulertzen.
|
|
|
Gure bizitzan zehar konstanterik bada, horixe da etengabeko aldatzearekin lotua dagoena: hazi eta hezi ahala, gure premiak aldatuz doaz, baita gure bikote lagunarenak eta seme alabenak orobat; gure ingurunea eta
|
bertakoen
eskakizunak bilakatu egiten dira; arazo, oztopo eta eragozpenak agertzen dira eta atzo ederki zegoen hori gaur eskasa da.
|
|
|
–Otordu ona jartzen badiezu
|
bertakoen
moduan jan gura dutela esango dizute, arroza jarriz gero beti gauza bera dela, 4x4 autoa lotuz gero bertakoen moduan bidaiatu gura dutela eta bertakoen garraioak hartuz gero oso arriskutsuak ei dira.
|
|
|
–Otordu ona jartzen badiezu bertakoen moduan jan gura dutela esango dizute, arroza jarriz gero beti gauza bera dela, 4x4 autoa lotuz gero
|
bertakoen
moduan bidaiatu gura dutela eta bertakoen garraioak hartuz gero oso arriskutsuak ei dira.
|
|
|
–Otordu ona jartzen badiezu bertakoen moduan jan gura dutela esango dizute, arroza jarriz gero beti gauza bera dela, 4x4 autoa lotuz gero bertakoen moduan bidaiatu gura dutela eta
|
bertakoen
garraioak hartuz gero oso arriskutsuak ei dira.
|
|
|
Krimen izugarri hark hasiera hasieratik astindu zuen Casamance, eta
|
bertakoen
artea ere itsasoz beste aldera joan zen.
|
|
|
Beharrezko distantziaz eta abstrakzioaz berriz ere lekuaren magian biltzen saiatu naiz. Turistak turista,
|
bertakoen
azoka jarraitzen du izaten Djennek, astelehenero astelehenero eskualdeko eta urrun samarreko milaka lagunen bilgune, mendetan songhai, dogon, banbara, bozo, peul eta beste dozena bat herri eta hizkuntzaren topaleku. Badira ia mila urte ibaian gora dagoen Djenne zaharra utzi eta berrian kokatu zirela, islama hartzeaz bat; eta ordutik, Tinbukturekin batera edo harekin lehian, Alaren mezua banatzeko Afrikako leku garrantzitsuenetakoa da.
|
|
|
Agintariek pasabide estu batzuk jartzen dituzte turistak batetik bestera mugi daitezen. Gero urak berriro bere onera itzultzen dira, jauregi atarietan hondamendiaren zantzuak eta
|
bertakoen
memorian iragarpenik beltzenak utzi ondoren.
|
|
|
Gure aldameneko Kantabrian, eta ez dezagun ahantz
|
bertakoen
nekazaritza giroa gure baserritar gehienena bezain, jatorra, denik?
|
|
|
Europako hainbat txoko ezagutu ondoren, Euskal Herrian jokatuko da Europako III. Rubik Txapelketa, Derion, hain zuzen. Oraingoan, lehiaketa baztertu eta txapelketako antolakuntzaz arduratu da David Calvo,
|
bertakoen
zaletasuna pizteko asmoz.
|
|
|
Horrela, duela hamar urtetik hona, Hego Euskal Herriak, espainiar estatuak bezalaxe, immigrazio fluxu berrien etorrera bizi izan du, eta %1era heltzen ez zen presentzia batetik ia %5, 6ra pasatu da batez beste. Urte hauetan 118.289 biztanle berri dago Hegoaldeko lau herrialdeetan, baina
|
bertakoen
saldoa negatiboa da, 16.645 pertsonatan gutxitu baita. Etorkinen saldoa, ordea, positiboa izan da, ia 135.000 pertsonakoa, eta horrek permititu du Hego Euskal Herriko populazioaren hazkundea ia 120.000 pertsonakoa izatea.
|
|
2009
|
|
|
Jataberi dagokionez, lekukoek gogoan dutenaren arabera, gizonezkoa izaten zen gehienetan. Semerik zaharrenak hartu ohi zuen etxearen ardura, abizenari eustea ere,
|
bertakoen
esanean, garrantzizkoa zelako. Denborarekin, eta guraso zaharren galera fisikoari loturik, ugazaba edo etxejaun bihurtuko da.
|
|
|
Buradon Gatzaga, Labraza eta Gorrebusto. Goizean goizetik jendetza handia hasi zen Paganosera iristen jai berezi honek erakarrita, baita Arabako Errioxako ardoek eta
|
bertakoen
abegikortasunak erakarrita ere.
|
|
|
Beti eskaintzen digu ikuskizun handi bat edo beste: paisaia dela, landaredia dela, fauna dela,
|
bertakoen
ohiturak direla...
|
|
|
Hortxe ditugu Rebelion (www.rebelion.org), Indymedia (www.indymedia.org), Jungewelt (www.jungewelt.de), The Nation (www.thenation.com), Al Jazeera (english.aljazeera.net), Telesur (www.telesurtv.net) eta beste. Eta hortxe dituguMendebaldez kanpoko hamaika hedabide, Europako Ekialdean, Hego Amerikan, Afrikan, Asian, bertako iturriak aipatuz eta
|
bertakoen
hurbiltasunetik abiatuzinformazioaren bidezidorretan beste ildo batzuk jorra ditzaketenak. Noski, horrekez du esan nahi hedabide horietan aurkituko dugun guztia zuzena eta zehatzaizango denik.
|
|
|
Eta duela urtebete ingurutik pabiloiaren ondoko zelaian hasi zen, batez ere, lorazaintzako hondakinak eta enpresetako paletak birrintzen”.BIDEA ETA BASOAUrnietatik gune honetara ibilgailuz iristeko Lategi auzoko errepidea hartu eta Goikoetxeko ur deposituaren parean ezkerrera hartu behar da. Bidearen azken zatia,
|
bertakoen
erabilerarako hormigoizko auzo bide estu bat da. Konposta egiteko lanekin hasi zirenetik bertaratzen den kamioi kopurua handia izanik, enpresa honetako jabeek, bidea zabaltzea erabaki zuten.
|
|
|
Delituen egintzari dagokion alorrera ekarriz gero auzia, iduri luke bestelako ohiturak, beste kultura bat eta beste balio eskala bat dituzten pertsonek egindakoak direla gizartean alarma sortzen eta segurtasunik eza areagotzen duten delituak. Eta biztanlerik gehienen edo
|
bertakoen
ohitura berberak, kultura berbera eta balio berberak dituzten pertsonek egindako delituek, aldiz, ez dute halakorik eragiten.
|
|
|
Hala, elkarbizitzaren garrantzia aditzera ematen dute datuek. Besteak beste, biztanleen% 85,4k uste dute etorkinek
|
bertakoen
ohiturak eta tradizioak berenganatzen saiatu behar dutela.
|
|
|
K.J.: Nik beti pentsatu izan dut hiri batean ondo sentitzen zarela,
|
bertakoen
problemak zureak bihurtzen diren arte.
|
|
|
Naturan kalte itzulezinak eragiteaz gain abiadura handiko trenaren lanek
|
bertakoen
bizimoduak aldatu egin dituzte jadanik Aramaion.
|
|
|
Hango zuhaitzen, ibaien, mendi lauten tamaina! Hango koloreak etxe musuetan,
|
bertakoen
soinekoetan, autobus hegaletan! Hango usainen ederra karrikartean, azoketan, plaza barrenetan paseatzen zelarik!
|
|
|
Erakundearen arabera, herrialde garatuetako langabeziak du horretan zerikusia: Erresuma Batuan, Espainian eta Irlandan, esaterako, immigranteen langabezi tasa
|
bertakoen
bikoitza da. Eta haiek lan bila joan ohi dira jaioterria baino aberatsagoak diren herrialdeetara.
|
|
|
erabiliz interpretatzeko lotsarik eza horren adibide bat Gorka Knörrek Trebiñuri eskaintzen dion kanta da. Trebiñu Arabaren bihotzean dago, eta legez Burgosko probintziaren administraziopean dagoen eskualdea bada ere, hauteskundeetako emaitzak
|
bertakoen
euskalduntasuna erakusten tematzen dira behin eta berriz.
|
|
|
Etxeko lege eta portaera eta
|
bertakoen
jokaera zentzuz badoa, asaben espiritu adierazgarriena zainduz, aurrerapenetara moldatuz, lan era berrietara egokituz, orduan etxadi hori udaberri luze eta urtetakoan beti lore garatan egongo da, eta bertakoak pozik hazita azalduko dira, ingurukoen inbidia.
|
|
2010
|
|
|
Hala ere, guretzat latzena etxekoekin hitz egiteko zailtasunak gainditzea izan da; azkenean lortu izan dugu
|
bertakoen
mugikorrak erabiliz.
|
|
|
Helburu orokorra Ipar Euskal Herrian euskara ikasten duten jende helduen ezaugarriak biltzea da eta ondotik, sistematikoki, etorkin helduen multzoa herrikoen multzoari parekatzea ezaugarri horien arabera. Urrengo lerroaldean etorkinen eta
|
bertakoen
definizioak emanen dira.
|
|
|
Ahal den neurrian euskara ikasten duten etorkin helduen multzoa Ipar Euskal Herriko etorkin helduen multzo osoari parekatuko dugu, gauza bera bertakoekin. Interesgarria izanen da ikustea zein den euskara ikasten duten etorkin helduen proportzioa eta zein den bertako helduena, ikusiz halere
|
bertakoen
multzoan badirela jadanik euskara dakitenak, lehen hizkuntza izanez bistan da.
|
|
|
Hego Euskal Herrian biztanleria emendatu da pixka bat azken hamar urtehauetan: 1998an 2.629.447 lagun ziren, 2007an 2.747.736 Baina emendatze hau etorkinei esker gauzatu da,
|
bertakoen
saldoa negatiboa baita: 16.645 pertsonaz gutitu da (X. Aierdi, Jakin, 165:
|
|
|
11). Barnekaldeak ere biztanle berriak berriz irabazten ditu, baina kostaldeak baino askoz gutiago.Hego Euskal Herrian bezala, emendatzea etorkinei esker gauzatu da,
|
bertakoen
saldoa negatiboa baitzen 2006 arte: 1982tik 1990ra? 3.249 biztanle, 1990tik 1999ra? 4.303 biztanle (Euskal Herriko Garapen Kontseilua:
|
|
|
Ohar hau egin eta AEKan euskara ikasten duten
|
bertakoen
proportzioa oraino handia dela erran dezakegu ere, %52 2008 eta %58 orotara.
|
|
|
Egia da beraz herriko ikasleentzat. Ikusi dugu etorkinen familiak bertakoenak baino azkoz erdaldunago direla, etorkinen eta
|
bertakoen
lagunarteak eta languneak berdintsuak direlarik hizkuntza giroaren aldetik.
|
|
|
Azpeitiarreraz,
|
bertakoen
ahotik
|
|
|
Aspalditik jakina da birusa kutsagarria izanik ere ezin dela osasun publikoarentzako mehatxagarri izan, pertsona seropositibo baten presentzia hutsarekin ez baitago inor kutsatzerik. Are gehiago, debekurako neurriek osasun publiko beraren aurka joan daitezke; batetik, handitu dezaketelako hiesa duten
|
bertakoen
bereizketa, eta bestetik, jatorrizko biztanle askok babes neurriak arindu ditzaketelako, hiesa atzerriko arazotzat hartzeko joeraren ondorioz.
|
|
|
Hala ere, oñatiar zintzo batek badaki bizi den beste herri edo urrutiko nazioetan ere bertako herritar zintzo bezala bizitzen. Batik bat, misiolari edo apaiz eta lekaide lekaime bezala, herritik urrun joan direnak ziur naiz bizi diren lekuetan bertakoekin ongi konpondu eta
|
bertakoen
zerbitzura jarri direla. Nahiz eta azken urteotan, terrorismoak edo indarkeriak kalte handiak egin gure izen onari, orain ere euskaldunak, eta oñatiarrak noski, atzerrian ere estimatuak dira.
|
|
|
Orreagako Don Pedro Vizent y Guinda poderedunak Anizlarreko ur eta bazken aprobetxamendua hamar urterako eman diola Lekarozko Martin de Zaldarriaga jaunari, urteko berrogei dukateko zerga ipiniz, eta hori
|
bertakoen
kaltetan dela, eta goizuetarrak berak urteko 50 dukat pagatuz hartzeko prest daudela, honako baldintza hauetan:... " que introducirán sesenta vacas granadas con sus crias o yarraiquines que llaman en los terminos y jurisdicción privativa de esta villa y en lo amojonado libre de ella.
|
|
|
Deskuidotxoa izan zuen horretan. Duela bost mende, merkatu mundialak Amerika osoa zurrupatu zuenean, orduan gainera gainezka etorri zitzaien zibilizazio aurrerakoiak juzku egin eta erabaki zuen, han
|
bertakoen
ekologia idolatria hutsa zela. Naturarekiko komunio gertuenekoa, zer eta, bekatua zela.
|
|
|
Bertan fijoago eta sedentario bizi zirenak, berriz, labore genero ezberdinak txandakatzen zituzten eta lurrari berari atsedenaldia zemaioten epeka, lur emankorra ez nekatzeko eta ez ahitzeko. Monolaborantza berdinzalea zekarren zibilizazio aurreratuak ez zuen ulertzen ahal
|
bertakoen
kultura naturala, naturarekiko harreman estuarekiko arraro hura, eta ezjakintzat hartu zituen, ez bazen antzinateko ohitura sorginkeriazkoekin loturikotzat.
|
|
|
Episode III izeneko lan hau hasi aurretik, Martensek garai luzeak pasa zituen Afrikan bidaian, eta GKE zein kazetari askoren lanek zalantza etiko aipagarriak sortarazi zizkioten. Izan ere, bere aburuz bai batzuk bai besteak
|
bertakoen
miseriaz baliatzen dira grafikoki, argazkiak eta bideoak eginez, gero horiek nazioarteko informazio agentziei salduz eta dirutza bat irabaziz. Argazki horien protagonista direnek, noski, ez dute diruaren izpirik ikusten.
|
|
|
Antzekoa dio antropologia sozial britainiarraren ordezkari ospetsuenetakoa den Malinowski poloniarrak ere: antropologiaren helburua, bere aburuz,"
|
bertakoen
mundu ikuskera atzematea da" eta, zentzu horretan, oso kontuan hartzekoa da hizkuntzaren funtzio nagusia ez dela pentsamenduak adieraztea ez eta prozesu mentalak bikoiztea ere, baizik eta giza portaeraren alde pragmatikoan zeregin aktibo bat burutzea123.
|
|
|
XIX. mendean zehar, Melilla inguruan eremua zabaldu nahi eta, gotorlekuak eraikitzeari ekin zioten espainolek: Cabrerizas Altas, Cabrerizas Bajas, Camellos Halako beste bastioi bat jasotzen ari ziren 1893an Sidi Guariax izeneko parajean
|
bertakoen
protestak jaso zituztenean. Arrazoia:
|
|
2011
|
|
|
«Kontzentrazio artifizial indartsuak daude une honetan: ikasle gehienak edo guztiak etorkinen seme alabak dituzten eskolak daude, eta beste batzuk, non guzti guztiak
|
bertakoen
seme alabak diren». Amelia Barquin unibertsitate irakasleak egin du egoeraren azterketa.
|
|
|
Bestetik, arlo horretan «pedagogia» egitea eta mezu «asaldagarriak» saihestea galdegin die.Laguntzak, «beharrezkoak»Lamarcak nabarmendu du gizarte laguntzak beharrezkoak direla, eta gaineratu du oinarrizkoa dela ongizate estatuetan bizimodu duina izateko eskubidea. Haren iritziz, laguntzak eskuratzeko
|
bertakoen
aukera berak izan behar dituzte etorkinek, arrazoi etiko eta humanitarioengatik, baita ogasunari egiten dioten ekarpenagatik ere. Aurreiritziei aurre egiteko eskatu dio Lamarcak gizarteari, «ez direlako egia», eta, oroitarazi duenez, edozein izan daitekelako etorkin.
|
|
|
Harentzat ez da bertakorik, ez da beltzik. Horrek ongi adierazten du
|
bertakoen
egoeraz ez dela arduratzen. Hezkuntza elebiduna aipatzen da, bai, Perun eta Brasilen bezala.
|
|
|
Gainera, iaz, Caritasek pertsona ahulenen aldeko ekintzak indartu zituen enborreko programen bidez, hala nola, adinekoak (32 milioi euro, 2009an baino 1,8 milioi gehiago); etxerik gabeko pertsonak (22 milioi, 1,8 milioi gehiago); haurrak (13,4 milioi, 2,6 milioi gehiago); etorkinak (7,7 milioi); eta familia (7,7 milioi). Caritasen laguntzaren onuradunaren profilari dagokionez, “krisi ekonomikoarekin etorkinen eta
|
bertakoen
presentzia orekatu da”, adierazi zuen erakundeak. 2007an, lehenengoak %70 ziren, eta gaur egun %50ean daude.
|
|
|
Baina hona aintzat hartu beharrekoa: erbestetik eta beraien publikoari begira idatzirik ageri zaizkigu
|
bertakoen
berriak. XI. mendera arte, konkistatzaileen edo inguruko auzokideekin lehian daudenen bidez jasotzen da euskal jendeen berri.
|
|
|
Horrela, erromatarrek K.a. bigarren mendean euskal jendeen berri eman zuten; eta, inperioa erori ostean, bisigodoak eta frankoak ditugu, eta, jakina, beraien interesgunerako idatziak ziren. Baina, bestalde, epigrafiaren bidez
|
bertakoen
izenak ere ezagutzen ditugu eta arkeologiak azken aldian bestelako ikuspegi materiala erakusten digu. Garaiko populazioaren zertzeladak eta ondarea ageri zaizkigu.
|
|
|
Veleia Iruñerriaren lerrotik iparraldera, saltus edo baso eta oihana genuke eta, hegoaldera, ager edo lur landuaren eremua. Eta
|
bertakoen
berri emateko, jende izenak, gens direlakoen deskribapenak ageri ditu: baskoiak, barduloak, karistiarrak, autrigoiak.
|
|
|
Goizubieta>* Goizubeta (palatal disimilazioz)> Goizueta (forma arautua)>* Goizuuta (bokal asimilazioz)> Goizuta (forma herrikoia; bokal bikoitzaren edo luzearen laburtzearen ondorioz). Gentilizioa goizuetar da, goizutar laburtua
|
bertakoen
ahotan.
|
|
2012
|
|
|
Tamalez, meatzaritza hau urrea ateratzera dago bideratuta, bertako mendiak oso aberatsak direlako. New Yorken (AEB) kontsumitzen duten urrea Andeetan ateratakoa da, eta horrek
|
bertakoen
jasangarritasunari eraso egiten dio. Adibide bat jartzearren, Manizalesen 300 urteko meategi bat dago; Espainiako kolonizazioaren meategi bat izan zen, eta zuloen bidez egiten zuten lan.
|
|
|
Hala ere, harrera herriaren erantzukizuna da guraso etorri berriei seme alabak ereduan matrikulatzearen abantailez informatzea. Gure seme alaben ikasgeletan haur etorri berriak egoteak,
|
bertakoen
euskara mailan eta erabileran eragin negatiboa du. Kasu horretan arazoa orokorra da, etorri berriak duden ikastetxeetan zein ez daudenetan.
|
|
|
Puntu horretan gaudelarik, badugu garaia kultur aniztasunetik kulturartekotasunera salto egiteko, hau da, kulturen arteko trukea sustatzeko, interesak partekatzeko, elkarren berri izateko, elkarrekin jolasteko, hazteko eta hezteko. Amelia Barquin adituak dioen bezala, «euskara galduko bada, ez da etorkinen erruz izango; baina euskarak iraungo badu, ez da soilik
|
bertakoen
hizkuntza izango, bertakoena eta kanpotik etorritakoena baizik».
|
|
|
Larraurik, Ldrrori
|
bertakoen
erara badau bere eleiza ederra, badau eskolea eta baita ortusantua bere, Laukarizen antzera. Urteko jaiak bere ezagunak dira inguruetan.
|
|
|
Auzo nagusia Laukariz bada bere, Laukriz edo Laukriz txiki
|
bertakoen
berbetan, lekukoek ondo bereizten dabez Laukarizen barruan
|
|
|
Bertakoak ez dira nitaz fio; militarrei salatzeko etorri naizela pentsatzen dute. Nire asmoa
|
bertakoen
kultura eta usadioei kontu egitea baino ez bada ere, Indonesiako Gobernuaren asmoa oso bestelakoa da: lore gizonak islamdar bihurtzea eta haien ohiturak desagerraraztea.
|
|
|
Ingelesek India ez zuten sekula kolonizatzerik lortuko Indiako bertako zipaioen konplizitaterik gabe. Nahiz eta munduko inperiorik indartsuena izan, ezin da herri bat kolonizatu
|
bertakoen
laguntzari gabe. Hemen ere espainiarrek beren konplizeak izan dituzte eta badituzte.
|
|
|
Kokuio da Karibe inguruko tribuek aipatutako intsektuari jarri dioten izena, eta, agidanean, ipurtargi edo zomorro argidun esan nahi du
|
bertakoen
hizkeran.
|
|
|
Honela hasten da aginterri berri bat, jainkozko zuzenbide tituluz lortua. Ontziak bidaltzen dira lehen aukera izaten denean, bertakoak kanporatu edo suntsitu eta haien printzeak torturatu egiten dira urrea non duten jakiteko; baimen osoa ematen da aberekeria eta lizunkeriazko ekintza guztietarako,
|
bertakoen
odolaz lurra blai geratu arte; eta hain espedizio jainkozalean erabilitako sarraskitzaile talde higuingarria kolonia modernoa dela esaten da, jende idolatra eta barbaro hura konbertitu eta zibilizatzera bidalitakoa.
|
|
|
bisitariekin. Beraz,
|
bertakoen
jakintza dut.
|
|
|
Europar kolonizatzaileen eta herri, primitiboen? arteko lehen enkontruetan, misiolariek
|
bertakoen
hizkuntza ikasten zuten haien artean kristautasuna zabaldu ahal izateko. Baina europar inperialismoa hedatzen joan ahala, konkistatutako lurraldeetako hizkuntzak bazterrean geratzen joan ziren, eta konkistatzaileen hizkuntzek baizik ez zuten botereeta zibilizazio estatusa.
|
|
|
Kanpora begira bestelako irudia du hiriak, moderno eta erakargarri egiten duena, eta horrek guztiak bisitari kopurua biderkatu egin du. Baina kanpora begira bakarrik ez,
|
bertakoen
mesederako egindako proiektu handiak ere badira. Horren adibide da AlhondigaBilbao, bere lau hormen artean ehunka zerbitzu eta sorpresa gordetzen dituena.
|
|
|
Kode antropologiko itxian aurkituko dugun informazioa da, estudiatuz bakarrik eskura daitekeena (Warren, 1989). Aukera bakarra, nekazaritza inguruan egitea, bertan behaketa eginez eta
|
bertakoen
irakaskuntza sistemak erabiliz, soilik ikas daiteke. Toki zehatza izate honek bere abantailak eta mugak ditu.
|
|
|
Gatzagako Andramariek ere eman dute eman beharrekoa aurtengoari dagokionez. Aitzakia gutxiko jaiak izan dira aurten ere baina protagonistak aukeratzerakoan, herrikoen
|
bertakoen
baimenarekin, aurten gonbidatuak izan dira: otxandioarrak.
|
|
|
bizitza osoa horretan emango balu ere, nekez imajina lezake Alexander von Humboldt-ek (gure Wilhem von Humboldten anaiak) Amazonas-eko Atures lurraldean orain bi mende topatu zuena baino istorio politagorik:
|
bertakoen
hizkuntza bateko azken hiztuna hil zenean, loro zahar bat izan omen zuen Humboldtek hizkuntza galduaren lekuko bakarra.
|
|
|
Bestalde Godoyk erabaki zuen, foru herrialdea izan arren, Espainiar erresumaren mugak
|
bertakoen
ardurapean ezin utzi zitezkeela. Erresumaren lurraldearen defentsa sendotu behar zen eta beraz armadaren eragina segurtatu.
|
|
|
Irribarre goxoa egin zion gizonari eta, eskuarekin keinu eginez,
|
bertakoen
hizkuntzan," Hator!", gonbidatu zuen.
|
|
|
Ameriketako Estatu Batuek (AEB) onartu zuten Hego Amerikaren trantsizioa, baina beti izan dute Erdialdeko Amerika diktaduren bidez gobernatzeko etengabeko jarrera. Hemen,
|
bertakoen
borondatea (Contadorako taldeaz eta laguntzaileaz ari naiz, bereziki) eta oso urruneko eraginak (hala nola Europako Kontseilua eta Internazional Sozialistarena) hartu behar ditugu kontutan AEBen inertzia okertzeko entseguetan. Nikaraguako kasua berezia izanki, esan dezadan demokratizatzeko entseguak izan direla, 1980tik gaur arte, Guatemalan, Hondurasen, Panaman eta El Salvadorren.
|