|
2003
|
|
|
espainiar herritarrei ere, Aro Garaikideko gerra batean (Napoleonen aurkako gerran) aitortu zitzaien protagonismo politikoa eta zehazkiago subjektu nazional izaera. Eta aitortza
|
horri
loturik, protagonista politiko berri horri, hots Nazioari edo Herriari, bere behinolako aurrekari historiko gloriosoak gogora ekarri nahi izan zitzaizkion, Numancia, Sagunto, Viriato, Pelayo eta halakoak aipatuz. Ohargarria da, hala ere, Álvarez Junco k mito historiko mobilizatzaile hauen erabilera soilik liberalengan seinalatzea; aldiz karlistek (lehen gerran behintzat) ez omen zuten gisa bereko historia nazionalik sustatu, nahiz herritar asko aldeko zituzten, karlistentzat protagonista politikoa ez baitzen herria edo nazioa, erregea baizik (Álvarez Junco, 2001:
|
|
|
espainiar herritarrei ere, Aro Garaikideko gerra batean (Napoleonen aurkako gerran) aitortu zitzaien protagonismo politikoa eta zehazkiago subjektu nazional izaera. Eta aitortza horri loturik, protagonista politiko berri
|
horri
, hots Nazioari edo Herriari, bere behinolako aurrekari historiko gloriosoak gogora ekarri nahi izan zitzaizkion, Numancia, Sagunto, Viriato, Pelayo eta halakoak aipatuz. Ohargarria da, hala ere, Álvarez Junco k mito historiko mobilizatzaile hauen erabilera soilik liberalengan seinalatzea; aldiz karlistek (lehen gerran behintzat) ez omen zuten gisa bereko historia nazionalik sustatu, nahiz herritar asko aldeko zituzten, karlistentzat protagonista politikoa ez baitzen herria edo nazioa, erregea baizik (Álvarez Junco, 2001:
|
|
|
Halako zerbait egon arren, guri bereizketa biribilegia iruditzen zaigu, zeren XIX. mendetik aurrera, gehiago edo gutxiago, talde politiko guztiek kontatu behar baitzuten masekin, eta beraz denei interesatzen zitzaien mito kolektibo mobilizatzaileak erabiltzea, baita karlistei ere. Eta zentzu
|
horretan
, euskal karlisten kasuan, erromatarrei aurre egiten zieten euskaldunak aipatzen dituen bertsoa, bakana izan arren, adierazgarria iruditzen zaigu: euskal karlista batzuk behintzat mito historikoak herritarrei zuzentzen zizkietela erakusten baitu (bidenabar espainiar nazionalizazioa barik euskal identitatea bultzatuz).
|
|
|
3/ Baña onetarako/ juramentu egin/ zuen lenaz erregek/ gipuztarrakin: / aekin bezalaxe/ ondorengoakin/ fueroak guardatzeko/ fede onarekin;/ geroztik
|
orrekin
/ egin degu alegin/ Gaztelabarekin/ gu ere izateko/ leial eta fiñ.65
|
|
|
Izatez auzia mende hasieratik zetorren, eta zentralizazio ahaleginen testuinguruan, zenbait historia lan polemiko agertu ziren gaztelaniz: batetik Espainiako Real Academia de la Historia k zein J. A. Llorente erudituak, Foruen aurkako lanak idatzi zituzten, erregearen zerbitzuan; eta bestetik foru erakundeei lotutako Aranguren y Sobrado eta Novia de Salcedo modukoek euskal erakundeen apologiak70 Iztuetaren obra testuinguru
|
horretan
kokatzen da, Foruen aldeko bandoan, baina berezitasun batekin: euskaraz idatzi zuela, eta ez Espainiako botere zentralei arrapostu emateko, baizik, esan bezala, Gipuzkoa bertako herritarrei zuzenduz.
|
|
|
Nolanahi ere bazekien Iztuetak iturri klasikoak errespetatzen, nahiz batzutan ez bereizi geroagoko biltzaileetatik edo iruzkinetatik, eta bere aldetik datuak erantsi.72 Hola, bere liburuan zehar Juan Martinez Zaldibiak XVI. mendean idatzitako Gipuzkoako historia, Larramendi, Astarloa, Erro, eta Espainiako Historiaren Erret Akademiak 1802an argitaraturiko Diccionario geográfico histórico a erabili zituen iturri gisa. Era
|
horretara
, Iztuetak 511 orrialdetako liburua osatu zuen. Liburua hiru ataletan dago banaturik:
|
|
|
–Lau milla ta gueiago urte dira Noe-ren billoi Jafet-en bostgarren seme Tubal bere echetarrequin Armeniatic Españara etorri izan zala;[...] Zori oneco Aitalenen Tubal maitagarri au leorreratu izan zan bere gendearequin Guipuzcoaco itsas bazterretan[...]? 73 Tubalek, jakina, euskara, erlijio monoteista eta nekazaritza abeltzantza ekarri zituen.
|
Horregatik
euskaldunak San Saturnino eta San Ferminen eskutik Ebangelioaren berria ona entzun bezain laster kristautu egin ziren74 Halaber, gipuzkoarrek, historian zehar hainbat atzerritar eraso jasan zituzten, baina beti eutsi zioten independentziari:
|
|
|
Hala ere bertsoak erabiltzearen arrazoia ez zen historiografian bide berriak irekitzea, baizik irakurle herritarrei gertukoa eta gustagarria egingo zitzaien genero narratibo bat eskaintzea. Xede herrikoi
|
horrekin
, Iztuetak kapitulu bakoitzaren amaieran, atal hartako gaia, bertso batez laburbiltzen zuen. Eta forma poetiko horretan, bere kondaira liburuaz aparte, kantu historiko bat konposatu zuen:
|
|
|
Xede herrikoi horrekin, Iztuetak kapitulu bakoitzaren amaieran, atal hartako gaia, bertso batez laburbiltzen zuen. Eta forma poetiko
|
horretan
, bere kondaira liburuaz aparte, kantu historiko bat konposatu zuen: Guipuzcoa tarren condaira Erroma tarren denboran.81 Beraz Iztuetak euskaldun irakurleentzat, narratiba historiko sintetiko eta erraztu bat eskaini zuen.
|
|
|
Iztuetak emandako bertsio honen interesa Arturo Campionek ohartarazi zuen: Iztuetarena kronista ingenuo baten jarrera litzateke,
|
horregatik
oso aproposa ikusteko garaiko gipuzkoarrek, naturaltasunez, Nafarroarekiko zuten iritzi historikoa (Campion-en iritzi hau in López Anton, 1998: 527).
|
|
|
81 Kantu
|
hori
aipatzen du Urquizuk (2000: 320).
|
|
|
Alta, poemaren parte handi batean euskaldunen historia kontatzen zuen. Eta zentzu
|
horretan
, historia lantzat har dezakegu. Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezalatsu, herritar euskaldunei beren iragana ezagutarazi nahi zien.
|
|
|
(1069 bertsoa). Ez
|
hori
bakarrik, baizik eta Hiribarrenek datu historikoak nahastuz uste du 1512 arte zazpi probintziak Nafarroako erreinuan batuta iraun zutela, eta urte hartan jasotako konkistaren ondorioz banatu zirela Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba Nafarroatik, Espainiara igaroz,. Hola yoan puscaca escaldun khoroa? (1461 bertsoa).
|
|
|
ideiaren aitzindari dela. Hala ere, ohargarria da Hiribarrenek euskal erreinu gisa azaltzen duen atal bateratu
|
horri
ez diola. Nafarroa, izena ematen, baizik. Escal Herria?
|
|
|
Xehetasun
|
hori
eta epeketa zein lurraldetasun kontu positiboa kenduta, gainerakoan Hiribarrenen kontakizuna Iztuetarenaren antzekoa zen. Are okerragoa arlo batean:
|
|
|
Ziurrenik Iztueta edo Hiribarrenen euskarazko historia lan urri eta xumeen bidez baino gehiago, erdal iturrietatik heltzen ziren topiko historiko hauek. Nolanahi ere, euskal festetako bertso eta poesiek, kontzientzia historiko
|
horrek
euskaldunen artean zuen hedaduren erakusgarri eta eragile ziren.95 Alta, historia generoko olerki hauek, nekez kontsidera ditzakegu euskarazko historiografia. Gehiago dira kontzientzia historiko baten agerpen literarioak, historiografia lanak baino.96 Gauza bera esan daiteke, XIX. mendetik ugaldu ziren kantu historiko apokrifoei buruz:
|
|
|
zuen Altabizcarreco Cantua (Karlomagno eta euskaldunen arteko borrokez); Xahok idatzitako Anibalen kantua (1845); Francisque Michel-en Abarkaren Kantua (1859), eta Klaudio Otaegik idatziriko Beotibarko Kantua (1882). 97 Hauek guztiek oso oihartzun urria izan bide zuten herritar euskaldunen artean. Nolanahi ere, (guk aztertu ez dugun) bigarren gerra karlistako bertsoen ikerketa egitea on litzateke, ideia historiko hauek 1876rako herritarren artean zenbat hedatu ziren ikusteko98 Halaber, espainiar eta frantses nazionalizazioek garai
|
horretan
aurrera egin baitzuten, interesgarria litzateke ere erdal historiografia horietako topikoak euskarazko bertsoetan nola islatzen ziren ikustea. Txema Larreak nazionalizazio prozesu horren testigantza zabala bildu du garaiko bertsoak aztertuz.
|
|
|
Nolanahi ere, (guk aztertu ez dugun) bigarren gerra karlistako bertsoen ikerketa egitea on litzateke, ideia historiko hauek 1876rako herritarren artean zenbat hedatu ziren ikusteko98 Halaber, espainiar eta frantses nazionalizazioek garai horretan aurrera egin baitzuten, interesgarria litzateke ere erdal historiografia horietako topikoak euskarazko bertsoetan nola islatzen ziren ikustea. Txema Larreak nazionalizazio prozesu
|
horren
testigantza zabala bildu du garaiko bertsoak aztertuz. Guri dagokigun historiografiaren aferan Kubako Gerra testuinguruan (urteetan), azaldutako bertso baten adibidea hartu diogu:
|
|
|
Euskarazko historiografia, laikoa? urrun zegoen oraindik maila
|
horretatik
. Izan ere, XIX. mendean herritarren protagonismo politikoa haziz joan zen arren (horren haritik euren ustezko euskal, espainiar edo frantses iraganaz aipatu ditugun aurreneko narratibatxo idatziak sortuz euskaraz), oraindik ere Antzinako Erregimeneko eskema sozialak ziren gailen; eta Eliza moduko botere eta produkzio gune sendoaren babespean heziketa erlijiosoa (eta beraz euskaraz idatzitako historia erlijiosoa) guztiz nagusi izan zen zibilaren aldean.
|
|
|
urrun zegoen oraindik maila horretatik. Izan ere, XIX. mendean herritarren protagonismo politikoa haziz joan zen arren(
|
horren
haritik euren ustezko euskal, espainiar edo frantses iraganaz aipatu ditugun aurreneko narratibatxo idatziak sortuz euskaraz), oraindik ere Antzinako Erregimeneko eskema sozialak ziren gailen; eta Eliza moduko botere eta produkzio gune sendoaren babespean heziketa erlijiosoa (eta beraz euskaraz idatzitako historia erlijiosoa) guztiz nagusi izan zen zibilaren aldean.
|
|
|
Euskarazko historiografia bat sortzeko aurreneko baldintza, euskarazko kultura idatzi bat garatzea zen, euskarazko narratiba bat hastea. Narratiba
|
hori
, modu kontzientean gainera, Etxeparerekin abiatu zen XVI. mendean. Laster Leizarragaren saioak segitu zuen, euskal narratiba, nafar monarkiaren eta protestantismoaren inguruan kokatuz.
|
|
|
Laster Leizarragaren saioak segitu zuen, euskal narratiba, nafar monarkiaren eta protestantismoaren inguruan kokatuz. Kontraerreformak eten zuen bide
|
hori
. Aurrerantzean, euskaldunak, bai Frantziakoak zein Espainiakoak, beren monarkia boteretsuei leial eta Eliza katolikoari fidel agertu ziren.
|
|
|
Leizarragak ez zuen historiografia lanik idatzi, baizik Testamentu Berria euskaratu (1571 urtean argitaratuz). Baina obra
|
horren
hitzaurrean ikus daitekeenez, bere pentsaera irekita zegoen arlo sozialeko gogoetara, arlo instituzionaletako auzietara, eta adi bere garaiko eta herrialdeko gertakarietara. Goihenetxeren hitzetan, Leizarraga, bere moduara, kontenporaneista bat zen.
|
|
|
Goihenetxeren arabera, hitzaurre
|
horrek
, hastapen gisa, identitate nazional aldi berean euskaldun eta nafar baten hazia izan zezakeen17 Batetik, Nafarroa Garaia galdu eta mende erdira idatzitako testu honetan, Satan esatean, akaso Gaztela katoliko eta usurpatzaileari egiten zitzaion erreferentzia, haren aurkako gerra proposatuz; eta beraz nafartasun militante bat erakutsiz. Ala, beharbada, Nafarroa Beherean kalbinismoaren aurka zeuden bertako zenbait jauntxo katolikoz ari zen, edozein kasutan inplizituko nafartasun eredu protestantea aldarrikatuz.
|
|
|
Nolanahi ere, posible zen euskal erakundeek, edo bertako agintariek, goren mailakoak izan ez arren, artisten mezenas gisa jardutea, idazkeraren sorreran laguntzea, historia baten garapenean, diskurtso eta pentsaera espezifikoki euskaldun baten agerreran, bereziki kontuan izanik Leizarragak aipatzen duela exhortazioak izan zituela tokiko hainbat jaunengandik. Eta testuinguru
|
horretan
koka daiteke Leizarragaren obraren sorrera, eta maila apalagoan baita Etxeparerena ere (Bernard Lehete erregeren abokatu nobleak babestua).
|
|
|
Leizarragak euskalduntasunaren, kalbinismoaren eta nafartasunaren inguruan abiatu nahi zuen narratiba, kontraerreforma katolikoak, erregeren zerbitzuko historiografia nafar biarnesak eta frantses kultur ereduen hegemoniak desegin zuten. Hortaz euskarazko lehen narratiba saio
|
horrek
porrot egin zuen.20
|
|
|
Garibairen narratiba ez zen espreski euskaldunentzat idatzia. Narratiba
|
hori
Hispaniar Monarkia osoan pentsatuz eta gaztelaniaz idatzi zen. Izan ere, Garibai Filipe II. Gaztelako erregeren kronista ofiziala zen, eta haren erreinu eta printzerri penintsular guztien historia idatzi zuen.
|
|
|
Garibaik euskarazko zenbait kantu idatziz jaso zituen (bando gerretakoak, etab.), ahozko memoriari finkotasun historiografikoa emanez. Maila xume
|
horretan
euskarazko historiagrafian lekutxo bat aitor dakioke Garibairi. Baina, oro har, Garibairen xedea ez zen euskarazko narratiba historiografiko bat abiatzea.
|
|
|
Euskarazko narratiba bat sortzeko asmoan Leizarragaren oinordekoak izan arren, narratiba
|
horren
edukiei dagokionez, arras bestelako ikuspegia azaltzen zuten
|
|
|
Protestantismoa ere garaitua izan zen eta Kontraerreforma katolikoa ezarria. Hola, XVII. mendeko euskaldunak testuinguru
|
horretara
moldaturik aurkitzen ditugu. Axularren 1645eko Guero obra ezagunaren hitzaurrean, adibidez, Bertrand Etxaus Baionako apezpiku izanari egindako eskaintzan, zera esaten zaio:
|
|
|
Goihenetxeren ikerketaren arabera, Etxaus familia, hamarkada batzuk lehenago protestante izan zen susmoa dago. Baina Axularren testuan ustezko iragan hurbil
|
horren
alderantzizko historia kontatzen da. Etxaustarrak beti izan ei dira katoliko finak eta egiazko fedearen defendatzaile eta aitzinatzaileetan buruzagiak.
|
|
|
Iparraldeko euskarazko narratiba berrian historia hurbila Kontraerreformako Elizaren alde eta Frantziako erregeri leial azaltzen da. Eta Sarako lapurtar eskolakoen artean ez ezik Iparralde osoan, ikuspegi historiko
|
hori
agertzen zaigu. Adibidez, Zuberoako Ivan Tartasek, bere Onsa hilceco bidia obraren hitzaurrean, hola eskaintzen zion liburua Valentin de Domesaing zuberotar noblearen ondorengo bati:
|
|
|
ardatzak nafar monarkia eta protestantismoa barik Frantziako monarkia eta fede katolikoa dira. Ildo
|
horretan
, gure ustez, Iparraldeko humanista euskaltzaleen eta Hegoaldeko apologisten diskurtsoan erabateko paralelismoa dago: biak ere katoliko zintzo eta monarkia handi banari leial ageri dira (batzuk Espainietakoari, besteak Frantziakoari).
|
|
|
Frantsesa zuzenbidearen eta administrazioaren hizkuntza berri gisa ari zen sartzen, baina oraindik oso jende gutxik zekien eta denbora zuen nagusitzeko. Testuinguru
|
horretan
, XVII. mendean, euskara izanik Iparraldeko herritar gehienen ohiko hizkuntza, Kontraerreformako Frantzia katolikoak (Bertrand Etxaus Baionako apezpikua ordezkari zuela), egiazko fedea, eraginkorki sustatu nahian euskarazko erlijio liburuak argitaratzea onetsi zuen (zalantza batzuk gora-behera).
|
|
|
Gainera Etxaus bezalako euskaldun onak, kantabres finak, bere etorkiaren, bere arrazaren eta bere leinuaren ezaugarriei eusten zion denboran zehar. Goihenetxek dioen bezala, ikuspegi
|
horretan
garai historikoen bilakaera desagertu eta euskararen eta euskaldunen arketipo bat sortzen zen, Tubalen garaitik aldagaitza31 Axularrek ez zuen auzi hau gehiago landu, baina argi dago inplizituki diskurtso historiko kantabristarekin bat egiten zuela. Eta Iparraldean, laster ikusiko dugunez, ez zen bakarra izan.
|
|
|
Eta Iparraldean, laster ikusiko dugunez, ez zen bakarra izan. Hortaz pentsa daiteke Iparraldeko euskaltzaleek, halanola Klaberiak bere bertsoekin, Hegoaldeko apologistak kritikatzean, euskalduntasuna erdaraz adierazteagatik egiten zutela, ez euskalduntasun
|
hori
kantabrismo gisa ulertzeagatik. Eta zentzu horretan, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke oso justifikaturik batzuen eta besteen diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze batzuk erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta besteak euskaraz eta espreski euskaldunentzat narratiba bat sortu nahian.
|
|
|
Hortaz pentsa daiteke Iparraldeko euskaltzaleek, halanola Klaberiak bere bertsoekin, Hegoaldeko apologistak kritikatzean, euskalduntasuna erdaraz adierazteagatik egiten zutela, ez euskalduntasun hori kantabrismo gisa ulertzeagatik. Eta zentzu
|
horretan
, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke oso justifikaturik batzuen eta besteen diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze batzuk erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta besteak euskaraz eta espreski euskaldunentzat narratiba bat sortu nahian. Hortaz, euskal idazle guztiak politikoki monarkia handi banatan eta antzeko diskurtsoekin txertatzen baziren ere, Iparraldekoek, narratiba autonomo bat (behintzat linguistikoki) garatu zuten, euskaldunei espreski zuzendua.
|
|
|
Eta XVI. mende bukaeratik XIX. menderaino erabat nagusi izan zen. Tarte
|
horretan
, historia kantabrista kritikatu zuen euskaldun bakarra Arnaud Oihenart zuberotarra izan zen, bere latinezko Notitia Utrisque Vasconiae (1638) obra zorrotz eta bikainarekin32 Latinez idaztea adierazgarria da, erakusten baitu latina zela garaian nazioarteko hizkuntza, eta gainera Iparraldean oraindik XVII. mende erdialdera frantsesak baino kultur prestigio handiagoa zuela33 Oihenartek, agirietan oi... Euskaraz propioki historia lanik idatzi ez arren bere gaztaroa neurtitzetan kontatu zuen.
|
|
|
Jatorria erromatar garai aurrean zuen berbeta mintzatzen segitzeak, euskaldunen izate zaharra eta iraupen aldagaitza justifikatzen zuten. Diskurtso
|
horretan
, Goihenetxek dioen legez, euskarak historia jaten zuen: erudizioa eta zientzia historikoen metodoak erabili barik (iraganeko agirien azterketa), hizkuntzalaritzaren ildotik jotzen zen gehien bat (euskararen barne perfekzioa deskribatuz, Espainian zehar barreiaturik zeuden ustezko euskal toponimoak analizatuz...).
|
|
|
–Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen. Eta hein
|
horretan
ez bazen originalegia izan, mito kantabristak euskaraz garatzean esan daiteke aurreneko euskarazko historia lana idatzi zuela, aurreneko narratiba historikoa euskaraz, Klaberiak bere bertsoan eskatzen zuen huraxe; beti ere, diskurtso kantabrista hauek historia generokotzat har daitezkeen heinean, esan dugunez nahiko atenporalak eta beraz historikotasun gutxikoak baitziren.
|
|
|
34 Etcheberri (1998: 297) eta
|
horretaz
iruzkina in Goyhenetche (1993: 73).
|
|
|
ez ezik, euskaldun beraientzat ere, barne kontsumorako narratiba historiko propio bat izateko idaztea.
|
Hori
zen, hain zuzen, Etxeberri. Sarakoak, egin nahi izan zuena.
|
|
|
Baina ekimen indibidual hark ez zuen aurrera egin, ziurrenik proiektua bultza zezaketen babesleen faltagatik. Etxeberrik, laguntza
|
hori
Lapurdiko Biltzarrean bilatu zuen. Hori bihur zitekeen bere produkzioaren gune sozial babeslea.
|
|
|
Etxeberrik, laguntza hori Lapurdiko Biltzarrean bilatu zuen.
|
Hori
bihur zitekeen bere produkzioaren gune sozial babeslea. Berak egindako beste obra batzuetarako ere, halanola euskara latin frantses gaztelania hiztegi baterako eta latina euskaratik ikasteko metodo baterako, Lapurdiko Biltzarrera jo zuen, baina kasu guztietan arrakastarik gabe.35 (Aurreko mendean, Nafarroa Behereko Estatu Orokorretan eta Gipuzkoako Batzar Nagusietan, euskarazko beste liburu batzuk argitaratzeko gisa bereko laguntza ukapenak gertatu ziren) 36 Beñat Oiharzabalen ikerketak erakusten duenez, XVII. mendearen erdialdetik aurrera, frantsesa kultur hizkuntza gisa gero eta gehiago sartu zen Iparraldeko klase ertainen artean (Hegoaldean gaztelaniaren hegemonia bere hartan mantentzen zelarik) 37 Hortaz, euskal erakunde publikoek, Iparraldekoek zein Hegoaldekoek, eliteen esku egonik, ez zuten euskaraz idatzitako kultur produkzioa sustatzeko interesik agertu, auzi horietarako erdara nahiago baitzuten.
|
|
|
Manex Goihenetxek erakutsi duenez, Ipar Euskal Herrian, XVI. mendetik Frantses Iraultzara arte, liburu gehiago argitaratu ziren euskaraz frantsesez baino (90 euskaraz, 73 frantsesez eta 9 beste hizkuntzatan). Baina euskarazko liburu produkzioa, ia osotara gai erlijiosoen ingurukoa zen (90 liburutik 83), frantsesez orotariko gaiak lantzen ziren bitartean (literatura, zientziak, testu juridikoak, historia lanak,...). Epealdi
|
horretan
, Manex Goihenetxeren arabera, euskaraz ez zen propioki historia generoko lanik argitaratu (ikusi ditugun zeharkako historia aipamentxoak, eta eskuizkribu mailan geratu zen Etxeberri Sarakoaren testua albo batera utzita). 38 Hego Euskal Herrirako, gisa bereko inbentario zehatzik ezagutzen ez badugu ere, dudarik gabe, hemen ere, XVI XVIII. mendeen artean, euskarazko argitalpen praktikoki guztiak er... Kontraerreformako Eliza katolikoak, protestantismoaren mehatxua ikusi ostean, serioago hartu zuen herritarren hezkuntza erlijiosoa.
|
|
|
Eta historia ez zen fedearen egiak azaltzeko generorik aproposena. Hala ere, eskuzabalki jokatuz historia arlokotzat jo daitezkeen diskurtso batzuk aurki ditzakegu literatura erlijioso
|
horren baitan
. Axularrek, esate baterako, Guero liburuan, egitekoen geroko uzteak eragiten zituen kalteak azaltzeko eta erremedioak esplikatzeko, historiako hainbat pasarte eta istorio jaso zituen, egile greko latino klasikoei eta autore kristauei hartuak.
|
|
|
Izan ere, Sarako Eskolak Lapurdiko kostaldeko erdi mailako euskaldungoa izan bazuen irakurle, XVII. mende erdialdetik aurrera klase ertainak frantsesez irakurtzera ohitu ziren. Ondorioz, XVIII. mendeko apaiz idazle gehienak, maila apalagoko euskaldunei zuzendu zitzaizkien (nekazari elebakarrei nagusiki) 41 Eta maila
|
horretan
historia zuzenkiago erlijiosoa erabili zuten: santu santen bizitzak, eta Bibliako istorioak.
|
|
|
Azken obra honetan hainbat hitz teknikoren euskarazko ordainak azaltzen zituen, adibidez, historia? esateko kondaira hitza proposatuz, eta era
|
horretara
, inplizituki, euskarazko narratiba historiko bat abiatzeko oinarriak finkatzen ari zen.43 Hala ere, Larramendik erdaraz idatzi zituen bere lan historiko apologetikoak: De la antigüedad y universalidad del Bascuence en España (Salamanca, 1728), Discurso histórico sobre la antigua famosas Cantabria (Madril, 1736); eta argitaratu gabeko beste zenbait.
|
|
|
Izan ere, ordura arteko Hegoaldeko eliztarren euskararekiko jarrera oro har zabarrak (maiz erdaraz predikatuz edo are mordoilo nahaste batean), arriskuan jarri zuen euskaldun elebakarren adoktrinamendu eraginkorra. Kezka eliztar eta euskaltzale bikoitz
|
horrekin
, Larramendik Iparraldean zegoen euskal mugimendu literario (apal) aren antzekoa sortarazi nahi izan zuen Hego Euskal Herrian. Baita hein handiz lortu ere, bereziki jesuiten eta frantziskotarren artean bokazio euskaltzaleak piztuz:
|
|
|
Ahozko eta tokian tokiko memoria kolektibo txikiak albo batera utziz (norbere herriko gertaerenak, eskualde mailakoak, etab.), euskaldun gehienentzat iraganari buruzko kontakizun ezagun bakarra Elizak irakatsitakoa zen.
|
Hori
erakusten digute pastoralek. Antzespen herrikoi hauek (XVII. mendetik idatziz jasoak), jatorria Erdi Aroan zutela dirudi, Mendebaldeko Europan aski hedaturik zeuden drama liturgikoetan hain zuzen (frantsesez mystères deituriko haietan).
|
|
|
47). Caro Barojak ere aipatu izan du (1981) Larramendiren lexikoa oso ondo egokitzen dela garaiko errealitate historikora, eta beraz ez dela baztertu behar guztia asmatua ez izatearen aukera (Caro Barojaren iritzi
|
horren inguruan
ikus halaber artikulu honetako 102 oharra). 44 Larramendiren eraginaz eta Ipar Euskal Herriko egoera berdintzeko saioaz ikus X. Altzibar (1997:
|
|
|
Eta 1765tik aurrera, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak elkarkidetza politiko kulturala sendotu zuten, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortzean (RSBAP). Erakunde
|
horrek
, Historia nacional bascongada bat idazteko asmoa izan zuen, baina azkenean gauzatu gabe.46 Gainera RSBAP a, aparteko aukera izan zitekeen arren, ez zen goi mailako euskarazko narratibentzako produkzio gune sozial bihurtu: sentiberatasun euskaltzaledun kideak izan arren, kultur hizkuntza gisa gaztelania hobesten zutenak nagusitu ziren47.
|
|
|
Egiategik bada, euskal historia orokor bat idaztea proposatu, eta asmo
|
hori
berak garatu nahi izan zuen. Bere lanak ordura arte euskaraz edo euskaraz eta frantsesez idatzi zituela kontuan hartuz, bere historia orokorra ere euskaraz (edo) egingo zuela pentsa zitekeen, gure historiografian mugarri bat markatuz.
|
|
|
Bere lanak ordura arte euskaraz edo euskaraz eta frantsesez idatzi zituela kontuan hartuz, bere historia orokorra ere euskaraz (edo) egingo zuela pentsa zitekeen, gure historiografian mugarri bat markatuz. Baina proiektu
|
horrek
ez zuen aurrera egin. Ziurrenik babes faltaz eta merkatu faltaz.
|
|
|
Herritar euskaldunek ez zeukaten inolako kontzientzia historikorik. Ez antzinako historia tradizionalik oroitzen zuten(
|
hori
interesatzen zitzaion Humboldti), ez euskal historiografia idatziaren, kantabrismo edo historia probintzial kontuen, berririk zuten (hau da guri interesatzen zaiguna).
|
|
|
Herrialdeen historia, historia profanoa, estamentu eta korporazio publikoei loturik zegoen (noblezia, erregea, herrialdeak, etab.). Historiografia, tresna legitimatzaile gisa, elitez osaturiko korporazio desberdinek erabiltzen zuten beren interesak defendatzeko. Eta aginte publikoa eliteen esku zegoen heinean, historiografia ere esparru
|
horretan
azaltzen zen. Herritar apalak mundu horretatik kanpo geratzen ziren.
|
|
|
Eta aginte publikoa eliteen esku zegoen heinean, historiografia ere esparru horretan azaltzen zen. Herritar apalak mundu
|
horretatik kanpo
geratzen ziren. XIX. mendetik baina, herritarrek parte hartze gero eta handiagoa izango zuten politika publikoan.
|
|
|
XIX. mendetik baina, herritarrek parte hartze gero eta handiagoa izango zuten politika publikoan. Eta
|
horri
lotu behar zaio, gure ustez, herritarrentzako historia generoko lanak idaztea. Eta beraz euskarazko historia lanak agertzea.
|
|
|
Nolanahi ere, poesia hauek idatziz jaso arren, normalean, jatorriz ahoz erabiltzeko sortu ziren (salbuespena XIX. mendetiko bertso-paperak izan litezke). Hein
|
horretan
kantu eta ahozko herri legendak, ez lirateke historiografia, geroago haiek idatziz jartzea ekintza historiografikotzat har badezakegu ere. Erdi Aroa amaitzean bazirudien euskarazko kultura eta erdarazkoa bakoitza bere bidetik zihoazela, bata soilik ahoz eta bestea maila idatzian ere garatuz.
|
|
|
Eta jakina, idatzirik gabe ez dago historiarik. Eta
|
hori
izan da, hain zuzen, euskaldunen gainean mendetan zehar mantendu den topiko ohikoenetako bat: hizkuntza berezi bat, ahozko kultura bat eta beste hainbat usadio eta ezaugarri izan arren, euskaldunak idatzirik gabeko eta beraz historiarik gabeko herritzat hartu izan dira.
|
|
|
Hola, poema autobiografiko batean, egilea, Etxepare, behinola gartzelan egon zela aipatzen da, erregeren aurka aritu izanaz bidegabeki salaturik. Erreferentzia xume
|
hori
, jakina, ez da aski Etxepareren liburua historia lantzat hartzeko.
|
|
|
Esan dugu historia idazkiarekin hasten dela. Eta Etxepareren kasuan, euskarazko aurreneko liburua argitaratzean, abiapuntu
|
horretaz
kontziente zela ematen du. Badirudi bazekiela euskaraz pentsaturiko narratibari, eta beraz inplizituki euskal ikuspegitik egindako historiari hasiera ematen ari zela.
|
|
|
Sarako eskolakoak, itxura batean Leizarragaren bidea jarraitzen zuten, hark bezala euskarazko narratiba bat idatzi nahi baitzuten. Eta ildo
|
horretan
, Joxe Azurmendi ikertzaileak, Hegoaldeko apologistak (Garibai, Poza, Etxabe,...) eta Iparraldeko euskal idazle humanistak (Sarako Eskolakoak eta haien ildokoak) bereizi ditu. Lehenek euskararen gaineko erdarazko narratiba zuten; bigarrenek euskarazko narratiba.23 Gure gaiari dagokion heinean bereizketa baliagarria da, euskarazko historiografiaren aurrekariak humanisten multzoan baitaude, beren euskarazko narratibetan.
|
|
|
Hola bada, Elizak ez zuen euskara idatzia historia zibila kontatzeko erabili. Izatekotan ere, eta historia generokotzat har daitezkeen neurrian, santuen bizitzak eta gisa
|
horretako
kondaira erlijiosoak idaztea bultzatu zuen.
|
|
|
Ohargarria da lau autore hauetatik hiru laikoak izatea, eta guztiek ere euskaldun herritarren irakaskuntzaren inguruko kezka izatea. Pentsa daiteke euskarazko hezkuntza interesatzen zitzaien heinean, historia formazio zibil
|
horren
parte gisa ikusiko zutela, eta hortik euskarazko historia lanak idazteko beren proiektuak. Kontrara, euskal idazle eliztar gehienek, beren obretan euskal historiaren oihartzun batzuk jaso arren, ardura nagusi gisa erlijioaren irakaspena zuten, ez historiarena.
|
|
|
Kontrara, euskal idazle eliztar gehienek, beren obretan euskal historiaren oihartzun batzuk jaso arren, ardura nagusi gisa erlijioaren irakaspena zuten, ez historiarena. Zentzu
|
horretan
, aipaturiko lau saio horien bultzatzaileak ekimen indibidualez aritu ziren nagusiki, ez izanik, oro har, erakundeen babes sendorik.
|
|
|
Egiategik, bere aldetik, Ipar Euskal Herrian garaturiko frantsesezko euskal historiografia aristokratikoaren eragina erakusten zuen. XVIII. mende amaierako historiografia
|
horren alde
mitiko eta kontserbadoreak albo batera utziz, haren ekarpenik interesgarriena, subjektu historiko gisa Euskal Herri osoa hartzea zen (zazpi herrialdeak), marko probintzialak gaindituz. Mende erdi geroagoko Hiribarrenek ere, Pirinioen alde bietako Euskal Herria izan zuen gogotan, subjektu historiografiko honek Iparraldean jada tradiziotxo bat sortu zuela erakutsiz.
|
|
|
Zelangura delarik, egungo euskaldun historialariontzat, historiografia? zahar
|
horren
berri izatea interesgarria gerta dakiguke, eta ez ikergai gisa bakarrik, baita maila praktikoagoan ere: tradiziotxo bat eskura izateak, apala izanik ere, erreferentzia bat eskaintzen digu iraganaren gainean euskaraz nola idatzi erabakitzen laguntzeko.
|
|
|
tradiziotxo bat eskura izateak, apala izanik ere, erreferentzia bat eskaintzen digu iraganaren gainean euskaraz nola idatzi erabakitzen laguntzeko. Zentzu
|
horretan
, badira tradiziotxo hori ikertuz egungo euskaldun historialariontzat baliagarri zaizkigun oharrak egin dituzten artikulu pare bat102 Espero dezagun gure artikuluan aipatu ditugun, historia, lan aitzindariek material osagarria eskainiko dutela antzeko auziak jorratzeko.
|
|
|
tradiziotxo bat eskura izateak, apala izanik ere, erreferentzia bat eskaintzen digu iraganaren gainean euskaraz nola idatzi erabakitzen laguntzeko. Zentzu horretan, badira tradiziotxo
|
hori
ikertuz egungo euskaldun historialariontzat baliagarri zaizkigun oharrak egin dituzten artikulu pare bat102 Espero dezagun gure artikuluan aipatu ditugun, historia, lan aitzindariek material osagarria eskainiko dutela antzeko auziak jorratzeko.
|
|
|
Noizean behin historialariok gure [j] ardueraz hausnarketa bat egitea komeni dugula erabakitzen dugu, eta hausnarketa
|
horretan
, normalean, antzinako edo garaiko historialarien lanaz, joerez eta inguruaz hitz egiten edo idazten dugu. Historiaren historia honi historiografia izena eman ohi zaio, gure disziplina zatitzen den azpiarloetako bat dugularik.
|
|
|
Zentzu honetan euskarazko historiografia egon badagoela baiezta dezakegu, zenbait historialarik (gutxi asko) beren liburuak eta artikuluak euskaraz argitaratzen baitituzte. Hola bada, artikulu honetan euskaraz idatzirik dagoen historiografia
|
hori
ikertu dugu: nortzuk idazten duten, zertaz, beren produkzioaren ezaugarriak, bilakaera,... Eta honek hitzaren bigarren definiziora garamatza, histori (ografi) a lan horiek aztertzeari ere historiografia deritzo eta3 Hortaz euskarazko historia lanak berrikustean balantze historiografiko bat egiten ariko ginateke.
|
|
|
Baina ba al du zentzurik euskaraz idatzitako historia lanen inguruan inolako ikerketarik egiteak? Izan ere, halabeharrez hizkuntza berean idatzita dauden lan sakabanatu eta zerikusi gabeak izan litezke, eta kasu
|
horretan
, zergatik kontsideratu multzo eta ikergai?
|
|
|
Gure kasuan,, euskarazko historiografia? egun definituriko gaia dela diogun heinean, azken urteotan euskaraz idatzitako historia lanak biltzera, aztertzera eta
|
horren inguruko
arazoak eta erronkak jorratzera muga gintezkeen. Baina historiografia lan bat ez litzateke egiazko historiografia, oraingoak ez ezik antzinagoko lanak ere ikuskatuko ez balitu.
|
|
|
Beraz euskarazko historiografiaren bilakaera han eta hemen abiatu eta berrabiatzen den narratiba multzo baten historia da, segida genetikorik gabe eta eten ugarirekin. Gainera euskarazko obrak beren baitan barik erdaraz egindako historiografia nagusiaren erdian azaldu dira, eta testuinguru
|
horretan
kokatzen ahaleginduko gara. Hola, euskarazko historiografiaren bilakaera kontestualizatzeko eta periodizatzeko, ardatz nagusi bi hartu ditugu kontuan:
|
|
|
227) aipatu izan du euskarazko historia produkzioak autoerreferentzialtasun itxi baten arriskua saihestu duela. Dudarik gabe, autoerreferentzialtasun endozentriko hertsi bat kaltegarria da, baina
|
horren
antipodetan egotea, hots, inolako erreferentzialtasunik sortu gabe, ez da askoz hobea. Izatez Aizpururen ustez (2002:
|
|
|
Euskarazko historiografia aztertzeko orduan landuko dugun bigarren ardatza, historiak, genero espezializatu gisa, izandako bilakaera da. Hots, historia, gainerako diziplinak bezala, garai eta lurralde desberdinetan nola garatu den kontuan izango dugu, ondoren euskarazko historiografia mundu
|
horretan
nola kokatzen den ikertzeko. Bereziki Euskal Herriaren inguruan eta hari buruz hizkuntza desberdinetan garatu den historiografia segituko dugu, haren baitan kontestualizatzeko euskarazko produkzioa.
|
|
|
Bereziki Euskal Herriaren inguruan eta hari buruz hizkuntza desberdinetan garatu den historiografia segituko dugu, haren baitan kontestualizatzeko euskarazko produkzioa. Euskal Herriko historiografia eleanitz
|
horren inguruan
zenbait monografia daude, balantze eta analisi desberdinak proposatuz. Guk, bereziki XVI XIX eperako, Manex Goihenetxeri segitu diogu, gainerako egileak ere present izanik.8
|
|
|
Epe hau euskarazko historia lanen sorreratik urteetara luzatu dugu. Azken mugarri
|
hori
, II. Inperioaren erorketak Frantzian (eta Ipar Euskal Herrian), eta foru abolizioak Hegoaldean markatu zuten. 1876tik aurrera giro euskaltzale foruzale nabarmena azaldu zen, agian hamarkada batzuk lehenagotik zetorrena, baina une horretatik agerpen politiko zein literario guztiz berriak garatu zituena, epe berri bat irekiz.
|
|
|
Azken mugarri hori, II. Inperioaren erorketak Frantzian (eta Ipar Euskal Herrian), eta foru abolizioak Hegoaldean markatu zuten. 1876tik aurrera giro euskaltzale foruzale nabarmena azaldu zen, agian hamarkada batzuk lehenagotik zetorrena, baina une
|
horretatik
agerpen politiko zein literario guztiz berriak garatu zituena, epe berri bat irekiz. Horra bada, mugarria hor finkatzeko arrazoietako bat.
|
|
|
Horra bada, mugarria hor finkatzeko arrazoietako bat. Bestalde, data
|
hori
baino lehenagoko Euskal Herriko historiografia, oro har mitikoa eta prekritikoa zen, hein handiz Antzinako Erregimeneko mentalitateari lotua. Eta horregatik ere bereizi dugu ondorengo historia produkziotik.
|
|
|
Bestalde, data hori baino lehenagoko Euskal Herriko historiografia, oro har mitikoa eta prekritikoa zen, hein handiz Antzinako Erregimeneko mentalitateari lotua. Eta
|
horregatik
ere bereizi dugu ondorengo historia produkziotik. Zeren XIX. mendearen amaieratik, ezaugarri berriak zituen historiografia bat hasi zen (positibista, etab.) 9.
|
|
|
7 Ikus Etxebarriak (2002) euskarazko narratiba zientifikoaz egiten duen periodizazioa, baita epeketa
|
horri
Altonagak, laster argitaratuko duen lan batean (2002), egiten dizkion ñabardurak ere. 8 Euskal historiografiaz, hizkuntza desberdinetan, ikus AA (1989), Agirreazkuenaga (1992), Estornés Lasa (1985), García de Cortázar Montero (1983), Goyhenetce (1993), Larrañaga (1996), López Atxurra (1989), Mañaricúa (1971), Montero (1992), Sánchez Prieto (1993), etab.
|
|
|
159) Hegoaldekoari dagokionez, bat datoz euskal historiografiaren paradigma aldaketa nagusia XIXren azken aldean kokatzean, ordura arteko guztia garai prekritikoan bilduz. Guk ere periodizazio
|
hori
segitu dugu bada. Era berean, J. R.
|
|
|
Etxebarriak (2002), euskarazko prosa zientifikoari dagokionez mugarria XIX. mende amaieran kokatzen du.Ñabardura zera da, azken honek muga Sabino Aranaren proiektu politikoaren agerrerari lotzen diola, eta guk piska bat atzerago kokatzen dugula, 1876 bueltan, esan bezala positibismoaren agerrerari etagarai hartako giro foruzale euskaltzaleak ekarritako kultur loratzeari atxikiz. 10 Historia lanen definizio
|
hori
jasotzen du Sánchez Prietok (1993: 18).
|
|
|
Zentzu
|
horretan
Rodrigo Ximenez Rada elizgizon nafarra (1170?) aipatu ohi da gure inguruneko aurreneko historialari gisa. Ximenez Rada, Nafarroatik Toledora lekualdatu, bertako artzapezpiku bihurtu eta Gaztelako erregeren zerbitzuan Historia Gothica latinezko obra idatzi zuen.
|
|
|
Eta lanotarik batek ere ez zuen erreferentzia historiografiko gisa euskal komunitatea hartzen (dela Euskal Herria edo dela euskaldungoa). Hain zuzen Koldo Larrañagak aztertu du, artikulu interesgarri batean, nola joan zen Euskal Herria diskurtso historiografikoaren subjektu bihurtzen eta definitzen.12 Baina gure gaia ez da
|
hori
zehazki, baizik euskaraz idatziriko historiografia, gaia edozein izanik ere. Eta aipatu ditugun obra guztiak erdara desberdinetan idatzi ziren.
|
|
|
Foruek honen inguruan gehiegikerien kontrako legeak agertzen dituzte (ezkontzetan, hiletetan, bataioetan,...).
|
Horrez gain
janari esportazioa galarazten zuen eta inportazioa bultzatzen.
|
|
|
|
Hori
dela eta atlantiar aldean batez ere, arrantzara dedikatuko ziren: balearen ehiza, euskal balearen desagerpena etorriko zelarik harrapaketa handien ondorioz?
|
|
|
Ogia eta ardoa, Erdi Aroan funtsezko elikagaiak ziren, egunero eta kantitate handitan jaten zirela ikusten da (ardoak zerrendako gastu handiena osatzen zuen, ogiak erdia inguru, baina merkeagoa zen berez ere). Haragiak elementu garrantzitsua dira zerrenda
|
horretan
(bariatuak eta gastuen kopuru garrantzitsua hartzen zuten); janari gehienetan bi plater zituzten behikia eta aharia, idia eta oilarra zituztenak (oilaskoa eta arkume hanka, legatz freskoarekin, jaunen elikaduraren parte ziren, soilik); ehiza gutxi, oso garestia baitzen. Arrainetan, ostiralero gutxienez; Gasteizeko merkatua egiten zen eguna zen, ostegunean heltzen ziren sardinak eta legatza eta besteak ostiral eta larunbatean.
|
|
|
Hor ere dakusagu haien garrantzia; batzuk, ondorioz, hiriko goi mailara iritsi ziren merkatari bihurtuz eta, beraz, maila ekonomiko berdintsuko taldeetara hurbilduz (merkatari handiak, nobleak ere baitziren, hiriko elitea osatuz, artisau eta a la menuda saltzen zutenen aurrean).
|
Horrek
istiluak sortarazi zizkien oligarkekin, udaletxetik ezarritako neurrietan gauzatuko zirenak, boterea eta pribilegioak talde itxiagoan eutsi nahian, aurrez elitearen partaide zirenek bultzatuak28; ez da ahaztu behar XVIII. mendean instituzioetan oligarkizazio prozesu garrantzitsua gauzatzen ari zela.
|
|
|
Ikasle edo aprendiz izateko kontratuak era desberdinetakoak izan zitezkeen: 1840ko Tolosako kontratu baten arabera (Garmendia Larrañaga, 1979), aprendizari urte baterako kontratua egiten zitzaion; bertan, ikasle izan nahi zuenak 7,5 urrezko ontza ordaindu behar zizkion maisuari bere heziketagatik (fiadore bat aurkeztuz, gainera,
|
horren
kargu egingo zela ziurtatzeko). Kontratuaren baldintzetan zehazten zen, maisuak ahal zuen dena irakatsi behar ziola, eta ikasleak egunik huts egin gabe eta gogoz lan egin behar zuela.
|
|
|
Honela, aurrez aipatutako eran, iruzurrak egiten ziren edo ez ikusteko, bisitak San Prudentzioren hermandadeko bi ikuskatzaileek egitea eskatzen zen berriro. 1765ean lortu egin zuten(
|
horrekin
salalketa egiteko eskubidea zuten, hiriko justiziak parte har zezan), baina era mugatu batean: soilik bi aldiz urtean, martxoan eta uztailean, gozogile ez ziren auzokoen askatasunak ez gutxitzeko (eta fabrikazioa egiten jarrai zezaten lasaiki), fraudeak egiten ziren ikusiz.
|
|
|
Ezkogintza edo cereriazko bi dendak ere bisitatu behar zituzten iruzurren aurka. Urtean bi aldiz aztertu behar zituzten, eta
|
hori
alkate, errexidore eta kapitulareek egiten zuten kobratu gabe. Korredoreek ezin zuten merkatalgorik egin, euren egoera aprobetxatuz.
|
|
|
Jabearekin prezioa ipini behar zuten, eta salduaren inportea kobratzen lagundu, bai partikularrei, bai dendei. Alkaideak antzera, alhondiga
|
horretako
partikular eta dendei ematen zizkien urtero beren zedulak, prezioen kobrantzarako. Ordenantza hauetan ere agintzen da, enpleguen aukeraketaz arduratu behar zirela udaletxeko kideek; udaletxeko kide hauek edonor har zezaketen ofiziorako, eta egin behar zutena bete zezatenaz arduratu ebhar ziren; bestetik, aukeratu dietenei agintzen zaie, lan egin behar zuten okupazioan fideltasun osoz lan egin zezatela, eta kexaren bat baldin bazuten haietaz zigortuak izango zirela, egindako gehiegikeriaren arabera.
|
|
|
Hala ere, XVIII.ean liburuen zabalpena ematen da Ilustrazioaren inguruan, eta horiekin batera sukaldaritzako liburuek tokia izango dute, baina ez da ahaztu behar hau gizartearen goi mailetan izango zela, batez ere; herri arruntak ez zuen dirurik izango liburu bat erosteko (irakurtzen zekienean ere). Informazioa sakabanatua dago, esan bezala;
|
horren inguruan
Gorrotxategik diosku, moja konbentuetara zihoanean informazio bila, talde txiki baten eginkizunak, eta, beraz, jakituria sekretua zirela (pertsona gutxi hauek galtzean, haiekin desagertuz beren ezagutzak); gauza bera gertatzen da benediktinoen likoreekin?
|
|
|
Dokumentu honetan errege mahaiko sukaldarien kontratuan agertzen da, zer eman behar zieten jaten errege familiako kideei, eta haietako bakoitzari zehaztuta, gainera?, eta zenbat diru jasoko zuten zerbitzu
|
hori
egiteko eta egiteagatik. Horrela, zehaztuta agertzen zaizkigu nola haragiak zeukan garrantzi izugarria orduko errege erreginen eta haien familien dietan.
|
|
|
Antzinateko lehenengo freskagarria hidroeztia izan zen (hidromiel), baina bestelako fermentazioak ere egiten ziren, sagarrarena batez ere Europan.
|
Horrek
sagardoaren agerpena ekarri zuen. Hala ere, Mediterraneo aldean, ardoa eta garagardoa dira Antzinarotik dokumentatuak dauden edari nagusiak14 Erromatar, grekoen?
|
|
|
Gorrotxategik gauza bera irakurri zuen Ertamerikako makina bat aldizkarietan. Ez gara gu izango zalantzan jartzen dutenak boladua katalan
|
horrek
asmatu zuenik (agian, gaur egunean ezagutzen den forman).
|
|
|
Garai
|
horretan
gauzak hozteko lau teknika famatuenak aipa ditzakegu: 1) Airez egindako errefrigerazioa.
|