|
2003
|
|
|
antolatzeko egitasmoaz. Era berean, 1911nbizpahiru herritarrek hartugogo zuten, telefonoarenharia euren etxeraino ezartzeko;
|
haietarik
bat Erreka, ostatu nagusikoa. 1912an, dioskunez,, plazako bi etxerik handienetarat bidatua izan da tutetan, handik goraxago pentze batean sortzen zen iturria.
|
|
|
Hori lortzeko, Alvareztarrek deliberatuzutenez, sedimentuetakohauts meteorikoarenkontzentrazioaizanzitekeenbidea.Izanere, meteoroak etengabejaustendiraLurrera, etahondartxikitxoakuztendituztejalkinak metatzen direntokietan, kasurako ozeanoetako hondaletan. Material meteorikoaknahikoaerrazbereizdaitezkeozeanokosedimentuarruntetan, zerenmeteoroenosaketan kontzentraziohandietanagertzenbaitira Lurreanarrasurriakdirenelementuak.Ildohorretatik, Alvareztarrekbazekitenezmaterialextralurtarraren egungoakumulazio tasa zeinden,
|
haien
iritziannahikoaizanzitekeenbuztinezkogeruzakomaterialmeteorikoaren neurketa, eskuratuahalizatekozorionekogeruzarendeposizioakbeharizan zuendenbora tartearen estimaziozehatzbat.Aita semeakBerkeleyko irakasleakizanik, eskueranedukizutenmundukotresneriaanalitikosofistikatuena, Gubbio kobuztin laginakaztertzeko.Neutroi aktibazio deritzon metodoanalitikosupersentikorraerabiliz, iridioetaplatino kontze...
|
|
2007
|
|
|
jende ikasia zen. Lanbidez, apaiza izateaz gain, irakaslea izan zen La, tte, beste hogeita hamabost lagunkide bezala (euretariko batzuk apaizak ere baziren);
|
haietako
, lagunarteko hamalau lagun bakarrik ari izan ziren apaiz lanetan. Lagunkideen lanbideaz aipatzearekin jarraituz, hamalau legegizon ziren, hamabi mediku; zortzi artzibozain, historialari edo etnografo ziren eta lau funtzionario moduan ari izan ziren; baditugu bost enpresari, bi politika gizon, bi ingeniari, bi publizista, bi arkitekto, itsasgizon bat, margolari bat, diplomazialari bat, musikari bat eta militar bat ere.
|
|
|
Atzera joz lagunkideen bizitzan, begira diezaiogun La, tteren eta lankideen prestakuntza kulturalari hasiera eman zion ikas tokiari.
|
Haietariko
hiruk Larresoroko apaizgaitegi txikian ikasi zuten, hamalauk Ustaritzekoan, hiruk Belokekoan eta hamaikak Baionako apaizgaitegi handian; hiruk Baionako Saint> Louis> de> Gonzague> ikastetxean, hiruk Saint Cyreko eskola militarrean eta batek Lilleko Kazetaritza fakultatean. Hainbat lagunkideren ikastokia ezagutu ez arren, ikusten da Piarres La, tte eta lagunkideen intelektualtasunaren iturri nagusia Eliza izan zela.
|
|
|
Elkarrizketatuek La, tterekin izan zituzten harremanei dagokienez,
|
haietariko
bederatzik Uztaritzeko Apaizgaitegi Txikian ikasi zuten, non La, tte irakasle zegoan: Beñat Mendisko, Emile Larre, Simon Duhour, Pierre Andiazabal, Piarres Xarritton, Peio Olagarai, Jacques Mestelan, Pierre Labadie eta Jakes Abeberryk; zortzik. Beñat Mendizko, Marc Legasse, Cabier eta Mayi Diharce, Simon Duhour, Piarres Xarritton, Jacques Mestelan, Jeanne Salha eta Piarres Labadiek?
|
|
|
Lan honetan leku zabala eskainiko diogu Eskualdunari, baita garai hartako gainerako argitalpen eraginkorrenei ere,
|
haien
orrialdeetan aurkitu baitugu Piarres La, tte eta garaikideen luma. Esan beharra dago urte horietako euskal astekari gehienak, ez guztiak, alabaina?, Elizaren eskuetan edo eraginpean sortu zirela.
|
|
|
Horrela izanda ere, Gure> Herriaren lankideak gainontzekoenak bezain jakintsuak ziren, gehienak aztertu ditugun aldizkarietan idatzi zuten intelektualak baitziren. Eta, beste aldetik, Gure> Herriaren betebeharrei dagokienez, desberdina izan zen gainerakoekin konparatuz, baina
|
haiena
bezain garrantzitsua, datozen lerroetan ikus daitekeen bezala.
|
|
|
Intelektual horiek murgildurik zeuden garaiko jarduera intelektualean:
|
haietariko
zazpi orduko elkarte kultural baten kargudunak ziren: Jean Etchepare, Georges Lacombe, Piarres La, tte, Pierre Lhande, Jules Moulier, Jean Saint Pierre eta Philippe Veyrin.
|
|
|
Beraz, Menditarrak taldearen partaideak sakabanatu egin ziren; Jacques Mestelanen ikuspuntutik, Menditarrak taldea desegin zen, alde batetik, partaideak ez zirelako oso euskaltzaleak581, jadanik aipatu dugun bezala; eta bestetik, Espainiako gerra piztearekin, iheslariak Iparraldera heltzen hasi zirelako eta La, ttek denbora eta ahaleginak eman baitzituen
|
haiei
aterbea aurkitzen, menditar eta euskaltzale taldearen ekintzak alboratuz582.
|
|
|
1930 hamarkadan Iparraldean Begiraleak eta Menditarrak sortu baino lehen, bertako euskaltzaleek talde politiko kultural bat osatzeari ekin zioten 1932ko abuztuan.
|
Haien
helburuak:
|
|
|
Orduan Ybarnegary ek atakatu ninduan: Ces> jeunes> blancs> becs> qui> veulent> mettre> la> pagaille> dans> notre> ays! >/ Altxatu nintzen eta erran nion aseak ginela cacique horietaz eta hemendik goiti geronen buru izanen zirela gauzak, ez genuela
|
haien
iritziaren beharrik, ba genekiela geronek zer dugun egiteko eta bakea eman zezaten. Ai ai ai orduan, denak harrituak eta jin zitzaidan:
|
|
|
Alde batetik, Jean de Jaureguibérryk eta Piarres La, ttek Gure Herria elkartearen sei bileratan egin zuten topo; Madeleine de Jaureguibérry
|
haiekin
elkartu zen horietako hiru batzarretan eta Philippe Aranartek hirurak ikusi zituen horietako bilera batean.
|
|
|
Laburbilduz, Eskualdun Gazteen Batasuna folklore federakuntzak oso bizitza laburra izan zuen, 1943 eta 1944ko urteen artean baino ez baitzuen iraun. Ordezkaturiko herriak eta
|
haietako
arduradunak honako hauek izan ziren: Jean Cabillon Baigorrin, Coco Chapar Biarritzen, Jean Duboscq Uztaritzen, Paco Eizagirre Ezpeletan, Javier Epalza Haltsun, Gosterratxu abatea Itsasun, Emile Hirigoyen Larresoron, Michel Labéguerie Bordelen, Larzabal apaiza Hazparneko Patronatuan, Christiane Rosier Baionan, Jean Vivier Milafrangan, Poupou Oyhamburu Parisen, Pascassio apaiza Kanbon eta Piarres Xarritton Hazparneko Kolegioan793.
|
|
|
Emile Larrerren ikuspuntutik: ...ak, eta La, ttek ekarri zuen giro berri bat, ekarri zuen orduko sozial aldetik eta politiko aldetik; sozial aldetik lankidetzarekin eta sindikalismoarekin konpontzen zen ongi La, tte, horiekin zabilan, eta gero politika aldetik ere berdin; orduan ziren lehenbiziko demokratak eta orduan Mouvement> Republicaine, MR P Mouvement> Republicain> Populaire, eta holakoak ziren eta gero
|
haiekin
, heiei loturik sortu ziren Europako federalistak eta La, tte giro hortakoa zen, hats hortakoa zen, eta hori aldaketa handia izan zen. Bainan gero Eskual Herria barnean, horrek hemen, Iparraldeko Eskual Herrian, ez zuen horrek aldaketa izugarri bat ekartzen; hemen irakurle berririk gabe berdin segitu zuten aurrekoek, gehien gehienik; zenbait politizatuagoak ziren, zenbaitek nahi zuten berritze hori, baina beste asko....
|
|
|
Oroitu behar da mementu hartan resistantziako jauntxoek agintzen zutela hemen eta
|
haien artean
bazirela oso Elizaren kontra zirenak, bereziki komunistak, eta ez zioten lana erraztu801.
|
|
|
Era askotako kideak, beraz, La, ttek aurkitu zituenak Eskualzaleen Biltzarraren bere lehenengo bilera hartan; partaideok baliagarri egin zuten bilera hori La, tterentzat,
|
haien bidez
jaso baitzuen La, ttek Eskualzaleen Biltzarra, SSLAB> eta Euskaltzaindia elkarte intelektualen berri; Hegoaldeko abertzaleen pentsamoldea ere ezagutuko zuen La, ttek bilera hartan, baita Ybarnégaray politiko eskuindarraren ideiak ere.
|
|
|
1937an Salbat Arotçarenak hartu zuen Eskualdunaren zuzendaritza; Ybarnégaryren politika goraipatzeaz gain, Diktadurak garatu ziren urte
|
haietan
, Arotçarena Espainiako asaldutako nazionalisten alde agertu zen, baita Alemaniaren garaipenean itxaropena izan ere. Jakina, La, tteren Arotçarenarekiko harremanak Soubeletekikoak baino txarragoak izan ziren, Eskualdunan idazteari ia uzteraino.
|
|
|
Dominique Soubelet La, tteren ikaskidea izan zen; baina segur aski La, ttek ez zuen berarekin Eskualdunari buruz hitz egin, harremanik ez baitzen
|
haien artean
, jadanik azaldu dugun bezala.
|
|
|
Laukiaren arabera, 1940 hamarkadako ekintza kulturaletan parte hartu zuten 75 intelektual;
|
haietatik
21 sarearen partaide berri digutu: Pierre Duhour, Roger Etchegaray, Etcheverry Ainchart, Jean Hastoy, Jean Hilleau, Hiriart Uruty, Emile Hirigoyen, Gaston Hirigoyen, Pierre Larzabal, Pierre Labadie, Michel Labéguerie, Pierre Landaburu, Pierre Larzabal, Marc Legasse, Gabriel Lerchundi, Michel Limonaire, Bernard Mendisko, Minvielle, Philippe Oihanburu, André Ospital eta Piarres Xarritton.
|
|
|
Bost horiek kritikariak izan baziren ere, guztiak ez ziren Gure> Herrian argitaraturiko iritzien jasotzaileak; izan ere,
|
haietatik
Pierre Lhandek baino ez zituen gainerakoen kritikak jaso, idazle xarmangarria zelarik Louis Dassanceren iritziz eta idazle bikaina, baina euskalari eta linguista kaskarra, Georges Lacomberen aburuz. Denetariko iritziak jaso zituen, beraz, Pierre Lhande euskaltzainak.
|
|
|
Hau ere baieztatuko dugu, alegia, La, tte garaiko intelektual garrantzitsuenetarikoa izanik, gazteena izan zela; Lacombe, Lhande, Moulier eta Saint Pierre jadanik adintsu eta euskal kulturan arituak zirenean bihurtu baitzen 20 urtetako La, tte Iparraldeko sare intelektualaren kide,
|
haien
maila intelektualera helduz 24 urte geroago.
|
|
2008
|
|
|
Hala, lehendabiziko puntuan, eta gure gaia kokatzearren, hizkuntzalaritza kon putazionalaz mintzatuko gara labur. Segidan, azpikategorizazioaren azterketak izan dituen gorabeherak eta
|
haietan
topatu ditugun hutsuneak jarriko ditugu argitan. Ondoren, hutsune hauei irtenbide emateko, azken joera linguistikoek proposatzen duten bidea, sintaxia eta semantikaren arteko elkarreragina, alegia, izango dugu hiz pide, bereziki B. Levin en English> verb> classes> and> alternations> (1993) lanaren plan teamenduari erreparatuko diogularik.
|
|
|
Ez naiz konparaketa klasikoaren barruan egin diren lanen berri ematen hasiko. Duela guti Trask ek (1995) kritikatu egin zituen lan guzti horien metodozko puntu ahulak, hala nola, zatiketa morfologiko arbitrarioak egitea, erkatzen diren hitzen esa nahia zuzena ez izatea, askotan sekula ere esan ez diren hitzak erabiltzea, hitz berriak, maileguak edo oso hedapen gutikoak zahar eta jatortzat hartzea, hitz batean esanda, erkatzen diren hizkuntzen eta
|
haien
historien ezaguera eza.
|
|
|
Azkuek bere hitzaurrean gai ausartak, bertso txarrak(?) entzun dituela eta
|
haien lekuan
bere olerkiak ipini dituela, dio. Hau ez da inolaz ere etnografia zientifikoa, hau litzateke agian folklore egitea, herriaren hoberena edo hobetua ematea.
|
|
|
duela hogei bat urte gipuzkoar idazle batek zuen euskarazko hiztegi erotikoa argitaratu, berehala agortu zena. Egilea gurekin zegoen Galizian Galeusca> batean eta behin Lugotik Santiagora, autobusean elkarrekin gindoazela, gizon horrek, isildu gabe, gipuzkoar bertso lizunak kantatu zizkigun eta batzuk oso gogorrak,
|
haien ondoan
zuberotarre nek kantikak diruditela. Duela urte parea esan nion argitara zetzala.
|
|
|
Beraz bilketa lan guztietan, beti gai hutsuneak aurki genitzake. Bestalde berriemaileekin harremanetan ere
|
haien
hizkuntza ahule ziak eta hutsuneak ager daitezke. Horregatik Azkueren obra baloratzeko unean garaia, giroa eta jendeak kontutan hartu behar ditugu.
|
|
|
b) Batzuk, (31a) ko lehenengo aposizio eredukoak dira eta osagai bikoitzak ez du erreferentzi aldaketarik jasaten.
|
Haietako
batzuen kasuan osagai biko aposizio arrunt bi egiteko aukera dago (35b), beste batzuetan aposizio arrunta egiteko aukera bazegoen ere ez da horrelakorik egin (36b), eta beste zenbaitetan osagai biko elkarteak beste adiera bat du (37b).
|
|
|
Batzuen ustetan, euskararen presentzia aintzinakoa da, hau da, erromatarren aurreti koa, eta egungo toponimo anitz ordukoa izan daiteke. L. Mitxelena, Ormaetxebarria, Pérez de Urbel eta beste batzuek, berriz, lur
|
haietako
euskaltasunari goi ertaroko ain tzinatasuna egozten diote, soilik, hau da, mairuen erasoa arbuiatu geroztikoa, bitarte ko lurrak eremu geratzean iparraldeko kristauek birpopulatu zituztenekoa; hain zuzen, euskararen presentzia ertaroan emaniko errepoblazio faktoreei lotuko litzaie ke, populatzaileak, hain zuzen, Arabako lurretatik jaitsiriko euskaldunak izaki, gehienbatean. IX eta X mendeetan goiko lurretatik, eta, hurbilago, euskaraz hitz egi ten zuten Arabatik jaitsiriko euskaldunen adierazpena litzateke egungo toponimia, ezen eta, isladatzen den euskararen tipologia mendebalekoa> da, gehien bat, aitz/ atx, > soro/ solo, > berri/ barri, > hiri/ uri/ > uli>/ ulli> (poblado), urritz/ urretx> (Urrez> toponimoa), dui> atzikia, beltz/ baltz> aldakiak azaltzen dira, nahiz ez beti.
|
|
|
Baskoiek ez zuten erromatarren aurkako indarrik egin, erromatarrak eta bas koiak elkarren artean aski armonia onean bizi zirelarik, dirudienez. Kontua da, noiz edo noiztik edo
|
haienetako
zenbait bihurtu ziren, baskoak?, hau da, euskaldunak modura, esan nahi dut, historia ikuspegitik: antzinako baskoi batzuk edo denak eus kaldunak ala ez, edo eta, baskoi?
|
|
|
Batzuentzat, gehienentzat, gaur egun arte, erromanizatze prozesua Euskal Herrian gertatu ez zen ezkero, latinaren eragina euskaran (hona hemen beste liburua ren titulua, Luis Mari Mujikak 1982an eginekoa) V VI.garren mende aurretik ezinez koa izan zen
|
haientzat
, VII.garren mendez geroztik baizik; Mitxelena zenak berak ere gauza bera uste zuen, nahiz eta nere lanarekin aurrera egiteko esan hainbeste aldiz (eta ez esan bakarrik, baita idatzi ere eskuz3). Baina asken urte hauetan gero eta argia go azaltzen da erromatarrak Euskal Herriaren bihotzeraino ailegatu zirela, eta ez aile
|
|
|
Hortaz, gure lehen galdera hauxe izan behar: erabili al zituen Larramendi zenak euskal foru erakundeak, euskal berbak jasotzeko eta
|
haien
gaztelaniazko ordainak euskaraz ere emateko. Aldiz, huts hutsean itzuli zuen DAut etik zetorrena, zegoena zegoela, besterik gabe eta foruen munduari muzin eginda?
|
|
|
Adineko guztiek aldaera indartuaren erabilera egitean forma hauek agertzen dituzte: nee>, nire?, ee>, hire?, geen>, gure?, zee>, zure?, zeen>, zuen?, been>/ een>, beraien?, aan>?
|
haien
–.
|
|
|
Gazteek, ordea, ez dituzte forma horiek erabiltzen, ondorengoak baizik: ne (re), > ire, > re, > zure, > zuen, > ean>, beraien?, > aiñ>?
|
haien
–.
|
|
|
Bigarrenari bestelako eginkizuna esleituko litzaioke, hau da, zuzendariaren eta idazkariaren azpian, bi bekadun lanean aritzea, hitz zerrenda horiek pres tatu eta lantalde horren kideei igortzeko.
|
Haien
oharrak jaso, papereratu eta hileroko bileretarako materialak antolatu eta txukundu. Orobat, lehen esandako testuak ordenagailuetan sartu eta sailkatu.
|
|
|
hizkuntza artifizialetan, hau da, jakite eta teknika hizkuntzetan, baina ez dira gertaera usuak hizkuntza bizi eta naturaletan.
|
Haietan
ere, eskolak eta landatu eta sendotu behar ditu.
|
|
|
Goraxeago aipatutako irizpideak eta Hiztegi Batuaren sarreran jasotzen direnak alderatzen baditugu, berehala jabetuko gara Arantzazuko lerro
|
haiek
garatzea baino ez dela izan azken urteetako ahalegina. Euskalkietako lexiko altxorrari dagokionez; eta, aldi berean, Azkueren jokabidea sendestea:
|
|
|
Egungo hiztegi elebidunak lehenagokoak baino mardulagoak eta osatuagoak dira. Eskerrak eman behar dizkiegu Elhuyarri eta Adorez taldeari
|
haiek
egindako esfortzu itzelagatik, benetako aurrera pausoak baitira. Hala ere, egungo egoera diglosiko negargarriaren isla fidel ere badira.
|
|
|
Azkenik, Gaztelania euskarazko hiztegien sarrera antolabidea ez da nazioarteko mailara iristen. Adibidez, Collins> (edo Oxford) Spanish English> hiztegiaren sarrera eta Elhuyarrena edo 3000> egiarena, > berdin da elkarren ondoan jartzen baditugu,
|
haien
sarrerak alderatzean, garbi dago Collins en agertzen direnak askoz hobe to daudela antolatuta, eta askoz informazio gehiago dutela, aipatutako bi euskal hiztegietakoek baino. Gaztelania euskarazko edo frantses euskarazko hiztegigintzari dagokionez, bete beharreko hutsunea izugarria da.
|
|
|
Bukatzeko, paperezko hiztegiak aipatu ditugu soilik, baina, egungo teknologiei begira, eta
|
haiek medio
, badira beste euskarri batzuk ere: CD eko hiztegiak eta on line hiztegiak.
|
|
|
Inolako zalantza izpirik gabe, hiztegigintzaren etorkizuna ziberespa zioan edo CD etan dago. Paperezko hiztegietan ez bezala,
|
haietan
badago ahoskera, bideo-klipak, irudiak, hiperloturak e.a. jartzerik. Inoiz baino informazio gehiago eskainiko dute hiztegi elektronikoek.
|
|
|
Hizkuntza biren kudeaketara behartuta gaudenean, edo webguneko euskarazko bertsioa erdaraz garatutako zerbaiten bertsioa denean, interfazeen itzulpena baino gehiago, egokipen edo lokalizazio lana egin behar dela kontuan hartu behar dugu. Itzultzaileak dira, baina
|
haien
lana marko teknologiko batean kokatu behar da, eta ingeniaritza horri, aplikazio informatiko bat testuinguru lokal batera egokitzeari, lokalizazioa esaten zaio1.
|
|
|
Barandiaranen, Lafitteren, Azkueren edo Mayi Ariztiaren lanetan aurki ditzakegu zenbait aipamen. Nolanahi ere, saio edo ipuin konkaketaren giroari baino arreta gehiago ipuinari berari, istorioari eta
|
haietan
agertzen diren hizkuntz formei begiratu izan zaie. Eta oso gutxi dakigu saio haiek nola antolatzen edo bideratzen ziren.
|
|
|
Nolanahi ere, saio edo ipuin konkaketaren giroari baino arreta gehiago ipuinari berari, istorioari eta haietan agertzen diren hizkuntz formei begiratu izan zaie. Eta oso gutxi dakigu saio
|
haiek
nola antolatzen edo bideratzen ziren. Baina saioak bazirela eta kontalariak amona eta aitona guztiak ez zirela ere esan daiteke.
|
|
|
helburuak eta egituraren ezaugarri nagusiak aipatuz, eta bestetik hiru eremu edo atal bereizten dituen analisi eskema bat era biliko dugu fase bakoitzaren azterketan: 1) komunikazio egoerako (kasu honetan konta saioko) parametro nagusiei (fisikoei nahiz
|
haien
errol edo irudikapenei) dagozkien aipamenak: kontalariari, entzuleei, leku denborari buruzkoak.
|
|
|
Ipuinak, euskal ipuinak, jakintsu, zaletu, euskaltzale, folklorista, etnologo, literatur aztertzaile askoren langaia dira. Ipuin bildumak, ahozkotik eta idatzitik jasoak eta
|
haien
azterketa sakon edo arinagoak ugariak dira gure artean eta beste hizkuntzen kultur altxorraren bildumetan. Zer esan dezakegu guk orain arte esan ez denik?
|
|
|
Euskarari> buruzko> Foru> Legeak> ezartzen du nafar euskalkiak zaindu eta errespe tatu behar direla1 Zinez, hitz ederrak dira, baina errealitateak bertzerik erakutsi eta era kusten digu. Gobernuan boterean dagoen alderdi politikoak (UPNk) eta Diario> de> rak> behin eta berriz erran dute ez dutela euskara baturik nahi Nafarroan,
|
haien
ustez «un vasco impuesto desde fuera, un arma más del nacionalismo vasco destinada a apropiarse de Navarra» delakoz, ez Nafarroako euskara «vascuence de aquí». Alabaina, hemengo euskalkiak bultzatzeko benetako ekimenik ere ez dute egin.
|
|
|
Ezbairik ez dut, bertzalde, euskara bizi, aberats eta erakargarria egin nahi badu gu, euskalkiak (eta
|
haien
ekarpena) behar beharrezkoak ditugula. Haur batek ez luke eskolan inolako arazorik izan behar etxean ikasi duen euskararekin, irakasleak egina halak egin bailituzke etxeko edo eskualdeko euskararen eta eskolako eta ikasliburuetako euskararen arteko zubi lana egiten.
|
|
|
Izan ere, batasunaren hasieran ez genuen oraindik ordenagailurik eta hortaz, gure literaturako egile garrantzitsuenen eragina idazleok,
|
haiek
egiazki irakurriak genituelako, beraiez genuen iritzi subjektibo baina egiazkoan oinarritzen zen, zuzen edo oker, munduko gainerako hizkuntza guztietan gertatu den bezala, derradan bide nabar. Geroago, informatikaren teknologia heldu zitzaigun, baina mende guztietako autoreen datuak aurkitzeko unean horren laguntza preziagaitza izanik ere, aukera ez da oraingo literaturgileen benetako irakurketa eraginetan oinarritu, fikzio estatistiko batean baizik.
|
|
|
b Eta halatan da gure Iainkoa ere
|
hetarik
gutiziosago, desoriosago, eta zaleago
|
|
|
Esamoldeak ez dira hitzak, esate klitxatuak baizik, baina hitzen balioa hartzen dute neurri batean eta
|
haiek
bezain esanguratsuak izan daitezke hizkerak karakteri zatzeko: aies>(, aieneka?), karakara, katuli>(, urlia eta sandia?), alas>(, ahozpez?), ordezu>(, zoaz?), orra>(, horra hor?), erk>(, lerroz lerro?), kantimas>/ benturaz>(, ausaz?), eta abar.
|
|
|
Ageri denez, fenomeno semantikoak ongi banatzea gauza zaila da, ezar dakiz kiegun muga guziak gainditzen baitituzte eta
|
haien artean
egin daitezkeen sailkape nak hautsi ere bai. Ikusi dugu zer gertatzen den, esaterako, lotsa> hitzarekin:
|
|
|
Gainera, hitz
|
haiek
ez dira denak espezializazio maila berekoak eta batzuk bes teak baino lexikalizatuagoak dira.
|
|
|
Internetek eta komunikaziorako nahiz testu ediziorako erraztasunek aldaketa handia ekarri dute, baita alfabetatze eta kultura maila handia gizarte osora zabaldu izanak ere. Hortaz, ezinbestekoa dirudi espezialitatekoak diren edo arlo horretakoak izatetik hurbil dauden hainbat testu (administraziokoak, irakaskuntzakoak, aldizkarietakoak) aztertzea eta
|
haietan
erabili ohi den lexikoa finkatzen saiatzea. Lan horretan maiztasun handikoak dira paradigma lexiko eta kontzeptualetako unitate diren izendapenak:
|
|
|
alegia) diagnostikoa egiteko orduan beste hainbat gaitz gogoan hartu eta
|
haietatik
bereizi beharra dagoela: errubeola, eskarlata, sendagaien ondorengo exantemak, alergia gaitzak, bat bateko exantema, mononukleosi kutsagarria, eta adenobirus, echobirus nahiz beste birus batzuek eragindako infekzioak.
|
|
|
Hiztegi estandarrak esparru teknikotik jaso behar dituen hitzen kopurua eta
|
haiek
jasotzeko irizpide nagusiak eztabaidatu eta erabakitzea komeni da. Horrekin
|
|
|
Izan ere, tradizio urrikoa dugu euskal hizkuntza zientzia eta teknikaren munduan (beste garai batzuetako frantsesaren edo alemanaren eta gaurko ingelesaren aldean behintzat) eta zail gertatzen da, etorkizunari begira corpus handiak erabiltzea, hala jokatu ohi dugu hizkera orokorraren azterketan?
|
haietan
oinarritu, aztertu eta erabakitzeko. Baina euskara estandar orokorraren (arauzko gramatika eta lexikoaren) oinarriak finkatuak ditugularik, beste testugintza eta lexikogintza horren azterketari gero eta indar handiagoz heldu beharra dago.
|
|
|
Bestalde, azterketarako esparru aproposa dugu osasuna, arlo horixe dugulako azken urteotan ikaragarri hedatu direnetako bat testugintza, argitalpen, zabalkunde eta terminologia arloetan. Beste espezialitate arlo batzuk ez bezala(
|
haien
garrantzia ukatu gabe) osasungintzak egunero eta astero betetzen ditu orrialdeak egunkari eta astekarietan eta hainbatetan sortzen ditu hiztegi katramilak esatari, idazle eta itzultzaileen lanetan. Beste era batera esanda, arlo honetan zail gertatzen da espezialitateko arloaren eta orokorraren arteko bereizketa zehatza egitea:
|
|
|
Ez dakit zer gertatu zen orduan, heiek kanporat izanik, 20 zirela. Nik orduan, kintzea utzi
|
heieri
eta berriz itzuli ziren plazarat, atera ondoan bainan guk, entzunez gaitziturik, berdindu gintuen eta partida ereman furia gorrian! Finalerdia ginuen hori.
|
|
|
Hauk Saran garaitu ginituen, Edouard Arrayet, ikustekoa baitzen hunen karra, anaia Ernest, hau eztiagoa, akulatzen zuelarik, alta hau ere zer artista! Eta guk irabazi
|
heieri
. Haatik Saran irabazi ginuena Arrangoitzen galdu ginuen bi anaien kontra.
|
|
|
Bere sotanak lepoa tinke tinkia betetzen zion eta erdiko botoi etarik urratzen ere zuen betearen beteaz. Pentsa beraz zer zitakeen holakoa lehenago pilotan, zituen zain doble
|
heietaz
armaturik.Aitzineko pilotaria, sartzen zitzaion oso osoa pilotari gainerat eta kasik jo paretari hala hala. Ez zutena erraiten besoa ere hautsi zuela holako oldar batean sakatzean!
|
|
|
miliunka baitzituen Frantziak presunerak bere soldadoetarik Alemanian, egunak ziren orduan presuner
|
haientzat
pilota partidak eta kermeza moduko antzerki batzu egiteko, hango gure gazte dohakabeeri, koliak, deitzen ziren laguntzatto batzu igortzeko.
|
|
|
35 Hartan hedatu zen zinez Hasperue apezaren fama, kaseta batzuek hura deitu ere zutelarik. Urteko pilotaria?. Bainan ez zuen berak urgulurik hartzen hortaz, ziolarik jendea pilotarat heldu zela, edo neguan errugbirat, beste jos tetarik ez izanez, ez eta dantzarik ere, gerla egun
|
haietan
.
|
|
|
« Hogei bat urtez bederen beraz? Eta zuek
|
heieri
hurbil hurbilak? »
|
|
|
...dira.> Baita> auzo> eta> baserrie > tan> ere, > mendi> > Apez> batzuek> aipatzera? > > urtetik> aitzinerat), > Migel> Iturralde, > Oronozko> Erretora>; > eta> Zigako> Lazkoz? > aipatuak>: > Migel> > eta>
|
haietan
, > maiz> pilota partidak> moldatzen> zituzten, > gehienetan> desafioan>, > apostuak> tar > tean.Hemen> eta> Baigorri> aldean> ere.
|
|
|
Gakoa, halere, bestera argitzen da, aipamenak egiteko eskuliburuak beren beregi tartekatzen direnean. Maiz sarri erabiliko ziren
|
haiek
orduko hartan, eta gero ere bai11.
|
|
|
Ax 45: Eztut bekhaturik egin nahi, zeren benturaz
|
hetan
nengoela, neure azken egunak atrapa nintzake. Eztut ebatsi nahi, zeren benturaz iustiziak atzeman nintzake, urkha edo azota.
|
|
|
Irakurtu izatu dut, ezen behin gizon batek zituela hirur aztore onak, eta famatuak. Eta bere azken finean,
|
hetarik
bata utzi zuela, zor bat baitzuen, haren pagatzeko; bigarrena, seme bat baitzuen, harendako; eta hirurgarrena, arima kari mezatan enplegatzeko. Eta gero handik fite, aztore hetarik bata ioan baitzen airaturik eta ez gehiago bihurtu:
|
|
|
Eta bere azken finean, hetarik bata utzi zuela, zor bat baitzuen, haren pagatzeko; bigarrena, seme bat baitzuen, harendako; eta hirurgarrena, arima kari mezatan enplegatzeko. Eta gero handik fite, aztore
|
hetarik
bata ioan baitzen airaturik eta ez gehiago bihurtu: erran zuen semeak, ioan zen aztore hura zela, haren aitak arima kari utzi zuena.
|
|
|
Euskalkiak, mintzoak, hizkerak... ez baitira unitate diskretuak.
|
Haien
mugak ez dira garbiak. Horregatik ibiltzen dituzte hizkuntzalariek isoglosak, erraza go baita erratea:
|
|
|
Izeta eta Haritschelhar. Haritschelhar Euskaltzaindiko buru izan zen garai
|
haietan
Akademiak indar handiarekin egin zuen aitzina, eta gizartean toki handiagoa egin zitzaion. Gogotik hartzen dut parte omenaldi honetan, horregatik.
|
|
|
Iparraldeko almanaka
|
haien
hedapenaz ez dut aurkitu estatistikarik; hala ere, badakigu, Lafitte-k idatzi zuenez, Eskualduna> astekaria 1908an 7.000 harpidedun izatera iritsi zela. Galde liteke horietarik zenbatek jaso ohi zuen almanaka ere.
|
|
|
Tolosatik bezala Bilbotik, egutegi takoek Euskal Herri osora begira jarri nahirik zebiltzan 1910
|
haietan
. Dena den, Bilboko sabindar hau ildo politiko jakin batean zihoan, eta inondik ere ez da harritzekoa agian Diktadurapean isildu behar izatea() 7.
|
|
|
Euskal Esnalearen egutegi takoa izan zen urte
|
haietan
() berori batez ere euskararen aldeko tresna kultural bezala erabili nahi izan zuena. Elkarte hau jaio eta berehala heldu zitzaion Egundiya> prestatzeari (1908), eta hurrengo urtean kalean zen egutegi berri hau, batik bat Gipuzkoara begira egina.
|
|
|
22 Zarauzko Itxaropenan S. Unzurruntzagak esaten didanez, dotrinaren bat atera zuten
|
haiek
ere, baina argitalpenari gerra-aurreko urtea emanez, bestela aurkitzen zituzten era gozpenak saihesteko.
|
|
|
1876 euskal frantziskotarrek ez zuten izan aldizkari propiorik; aitzitik, beren elkarte edo mugimenduari buruz zerbait idatzi nahi izan zutenean, Santiago, Sevilla edo Bartzelona-ko aldizkarietara jo behar iza ten zuten. Ez zuten, bada, garai
|
haietan
esan ohi zen gisara adierazteko, beren eskuetako. Prentsa Onik?.
|
|
|
Erromesaldiak antolatu zituzten, bada (1945 140 erromesaldi, Goierritik bakarrik 45 herritatik joan zirenak), baina, ondoren, urte osoan zehar eutsi nahi izan zitzaion ibilaldi
|
haietan
lotutako harremanari, iraunkor ki erromesen etxe etxean egonez, sukaldean presente jarrita...
|
|
|
Hori dena, gainera, fraideen ekonomi sistemarekin lotuta zegoen (fraideen etxerik etxeko limosna eskea, artean bizirik zegoen garaiak ziren
|
haiek
), eta sermolarien mezuari ere egunerokotasuna eman nahi izan zitzaion (ez ahantzi 1945 bi hamarkadak direla gerraondoan frantziskota rren herri misioaldien loraldia ezagutu zutenak).
|
|
|
Testuak prestaturik zeudenean, kanpoko baimen bila hasi behar zuen zuzendariak. Lehen urteetan hiru kopia egin behar izaten ziren, kalko urdin beltz
|
haiek
erabiliz, zentsura aurretik moldiztegiko muntaia eta proben men turatan sartu gabe: bata Madrilerako, bigarrena Gotzaindegirako eta hiruga rrena inprimategirako.
|
|
|
Serafin Baroja aitaren eta Pio Baroja semearen artean zein da aldea euskal giroari dagokionez; izaera soilik? Izan ere, Serafin Baroja Manterolaren eta Bilintxen laguna izan zen eta pozik zegoen Euskal Erria aldizkarian euskarazko erdi bertso erdi poesia
|
haiek
argitaratuz, edo argitaratugabe2 geratu ziren. Amairu damacho, bezalako zarzuelak idatziz, edo garai hartan hain ospetsu bihurturiko apokrifoen generoan eleberriak idatziz, honako izenburu honekin esate baterako:
|
|
|
Ez zuen besterik esan Unamunok 1901eko Bilboko. Lore Joko? famatu
|
haietan
. Hara zer zioen Barojak urte bereko udan El imparcial egunkarian argitara emandako. El vascuence?
|
|
|
Los intelectuales vascos o los profetas de mal agüero? izenburupean bildu ziren artikulu
|
haiek
panfleto gisara argitaratuko ziren hurrengo urtean.
|
|
|
–Ba dakit nik Baroja, ren ezpaleko bat nekez joka zitekeala denbora
|
haietan
jelkideen alde, orduko, bizkaitar, haien eskuintasuna gauza ezaguna baita.
|
|
|
–Ba dakit nik Baroja, ren ezpaleko bat nekez joka zitekeala denbora haietan jelkideen alde, orduko, bizkaitar?
|
haien
eskuintasuna gauza ezaguna baita. Are gehiago:
|
|
|
Azken finean, Arno Mayer ek dioena da XIX. eta XX. mendeetako historialari askok arinegi (edo alaiki) ahaztu dutela begi bistakoa den egia hau: ...rantziako Iraultzaren ondoren modernitatea abian jarri arren, industrializazio aurreko interes ekonomikoak (lurgintzak), errege noblezien pribilegioak, Elizaren eta kultura klasikoaren nagusitasunak, hau da, Ancien Régime aren zutabe sendoak ziren guztiak, luze iraungo zutela XX. menderaino bertaraino6 Estatuko elite politiko, militar, erlijioso eta unibertsitarioetan, eredu zahar eta balio moral
|
haiek
nagusi izan ziren. Berriz diot, Zaitegik, Ibiñagabeitiak eta Orixek euskarari onena eman nahian jardun zutela, beren ustetan, eta honetan berriz Iztuetaren lanetara bidaltzen dut interesatua?, eskura zuten kultur eredurik sendo eta prestigiotsuenean beratu nahian gurea.
|
|
|
Berriz diot, Zaitegik, Ibiñagabeitiak eta Orixek euskarari onena eman nahian jardun zutela, beren ustetan, eta honetan berriz Iztuetaren lanetara bidaltzen dut interesatua?, eskura zuten kultur eredurik sendo eta prestigiotsuenean beratu nahian gurea. Baina, aldi berean, 50etik 70erainoko tarte horretan gure munduak hartutako norabideari erreparatzen bazaio, ezinbestean gertatu behar
|
haien
eredua zaharkitua belaunaldi gazteagoaren ezinegonerako. Nonbait esana dut haien ahaleginak, maiz Ruiz Arzallusek7 aipatzen duen, tours de force?
|
|
|
Baina, aldi berean, 50etik 70erainoko tarte horretan gure munduak hartutako norabideari erreparatzen bazaio, ezinbestean gertatu behar haien eredua zaharkitua belaunaldi gazteagoaren ezinegonerako. Nonbait esana dut
|
haien
ahaleginak, maiz Ruiz Arzallusek7 aipatzen duen, tours de force, huts izateaz gainera?
|
|
|
Baina ez dut idazlearen izenaren atzetik medikuarena besterik gabe aipatu. Har ditzagun gerraondorengo modernitatearen bideak urratuko zituzten poeta eta idazleak eta erreparatu diezaiegun
|
haien
heziketei (edo ogibideei): bata Deustuko Komertzialean ikasitako kontablea (Aresti), hurrengoa bulegari Parisen (Mirande), Txillardegi eta Sarasola ingeniari, Ramon Saizarbitoria soziologo eta Mikel Lasa ekonomialari.
|
|
|
Gerraondorengo giroan hezitakoentzat, ezin hura izan poema kostunbrista malogratu bat baino. Ordurako
|
haiek
nahiago Unamuno, Bernanos edo Camus irakurri. Izan ere, belaunaldi berriak bai baitzekien Camusek zioen hura; sentsibilitate modernoaren eta sentsibilitate klasikoaren desberdintasuna honetara errenditzen omen zen harentzat:
|
|
|
Artikuluko bigarren puntuan saiatutakoaren haritik esan dezadan modernoa dela Lauaxeta, Orixe eta Lizardi baino aurrerago dagoelako tradizionalismoaren mundu zaharkitutik modernitaterako continuum horretan. Baina
|
haien
munduarekin dituen loturak estuagoak izaki Mirande eta Arestirekin dituenaren aldean. Horregatik idazten nuen nire Historia de la literatura vascan modu honetan:
|
|
|
Analisi hau zuzena izanez gero, lan honen lehenbizi ko atalean aztertu ditugun neurri sintagmak eta hemengo [bi litro ardo] modu koak izaera desberdinekoak izango lirateke.
|
Haiek
QS baldin baziren, hauek, behar bada, DS ditugu. Izan ere, oraingo egitura hauetan aurrekoetan zilegi ez ziren determinatzaile/ zenbatzaile batzuk ager daitezke:
|
|
|
Badakit zer kar eta kemenekin bermatzen diren euskaltzainak, euskaltzain urgazleak, batzorde kideak, bai eta ere egoitzako eta ordez karitzetako langileak.
|
Haiei
ere goresmenak, nire eskerrak. Elgarrekin, elgar bilduz eta sustatuz, euskarak behar dituen argibideak eta arauak, emeki emeki, ematen ditugu euskararen eta Euskal Herriaren onerako.
|
|
|
Eta, Scardenallik bezalaxe, bere anbizio pertsonalak hala agindu dionean Ezenarrok ere Ikaroei bizkar eman eta hiria konkistatzera jo du, 70eko hamarkadako utopia ezkertiar iraultzaile abertzalearen arropa estuegi bilakatuak zailtasun edo eskrupulo gehiegirik gabe erantziz. Iparraldean (Euskal Herriko iparraldean, hau da Frantzian) ETAp.m.kide gisa eginiko egonaldia Gasteiz itxi eta gabeziaz jositakotik ihes egiteko modu bat izan bide zen Ezenarrorentzat, ez dezagun ahantzi ETAk izan zuela hamarkada urrun
|
haietan
Europa osoan halako glamour berezi bat, halako unibertsaltasun kutsu bat, Frankok zutik zirauen bitartean, harik eta iraultza abertzalea kontserbatismo nazional bat gehiago bihurtu zen arte.
|
|
|
80 hamarkadan, ordea, Euskaltzaindiaren LEF Batzordeak lan xehe eta neketsuari ekin zion hitz elkartuak sailkatu, mota bakoitzaren nondik nora koak aztertu, eta erator atzizkiekin ere beste horrenbeste eginaz. Hitz elkar ketari buruzko lanak dira argitaratu direnak1; erator atzizkiez landutako txos tenak liburu gisa argitaratu ez, baina ikertzaile bati baino gehiagori lan
|
haiek
bide eman zioten, gaurko hizkuntzalaritza teorikoak baliatzen dituen azterbi deak aplikatuaz, ikerlan teorikoa egiteko2, batetik, eta, horri esker, hainbat
|
|
|
1 Sail akademikoa ez izanagatik, bibliografian aipatzen da, kronika
|
haietarik
zenbait bildurik, Ponttokeriak> izenburuarekin 1995an argitaratu liburua.
|
|
|
Bizkitartean Haritschelharren unibertsitateko lanetan ere bereziki aipatzeko dira ondoko zerrendan bildurik aurkitzen ez diren lanak. Lehenik irakasle gisa zuzendu izan dituen doktoregoko ikerketak, Iparraldean hamakarda
|
haietan
euskal estudioetan ari izan diren guziek haren gerizapean egin baitugu doktore tesia, 3 baina bestalde, eta ororen gainetik, euskal estudioak Frantziako aldean indartzeko eta haiek Bordelen osoki egiteko orde Euskal Herrian berean finkatzeko. Euskaldunei garai haietan bereziki egiten zitzaien zalapartari fama hala holakoaz baliaturik, activiste> institutionnel> erranen zidan hartaz mintzatuz, eta haren lana goretsiz, handik zenbait urteren buruan Bordele 3ko unibertsitateko buru batek.
|
|
|
Bizkitartean Haritschelharren unibertsitateko lanetan ere bereziki aipatzeko dira ondoko zerrendan bildurik aurkitzen ez diren lanak. Lehenik irakasle gisa zuzendu izan dituen doktoregoko ikerketak, Iparraldean hamakarda haietan euskal estudioetan ari izan diren guziek haren gerizapean egin baitugu doktore tesia, 3 baina bestalde, eta ororen gainetik, euskal estudioak Frantziako aldean indartzeko eta
|
haiek
Bordelen osoki egiteko orde Euskal Herrian berean finkatzeko. Euskaldunei garai haietan bereziki egiten zitzaien zalapartari fama hala holakoaz baliaturik, activiste> institutionnel> erranen zidan hartaz mintzatuz, eta haren lana goretsiz, handik zenbait urteren buruan Bordele 3ko unibertsitateko buru batek.
|
|
|
Lehenik irakasle gisa zuzendu izan dituen doktoregoko ikerketak, Iparraldean hamakarda haietan euskal estudioetan ari izan diren guziek haren gerizapean egin baitugu doktore tesia, 3 baina bestalde, eta ororen gainetik, euskal estudioak Frantziako aldean indartzeko eta haiek Bordelen osoki egiteko orde Euskal Herrian berean finkatzeko. Euskaldunei garai
|
haietan
bereziki egiten zitzaien zalapartari fama hala holakoaz baliaturik, activiste> institutionnel> erranen zidan hartaz mintzatuz, eta haren lana goretsiz, handik zenbait urteren buruan Bordele 3ko unibertsitateko buru batek. Eta, gisa batez hala da:
|
|
|
euskal irakaskintzaren indartzeko egina eta bereziki IKAS elkartean, Piarres Charritton eta Manex Goyenetche bereziki lankide zituela, obratua. Lankide berak izan zituen 1970eko hamarkadako hastapene ko urte kalapitatsu
|
haietan
haren gerizapean Euskal Erakustokian egin ziren biltzar eta jardunaldietan ere, orduan eztabaidatu baitzen, besteak beste, euskal unibertsitate baten sortzeko asmoa.
|
|
|
Gerthaldien> indartarzünaz> (67.o.) Jendeak dü jaun handier so egiten ta
|
hetarik
hartzen gaitzak ezi ez eta honak. Izar> thürbütsüek die ülhüna den, ageriak dian bezala lürra argitzen.
|
|
|
Pertsona izenordainok soziatiboan, motibatiboan eta gaartizkidun osteango kasuetan deklinatzeko duten modua ere aipagarri da, zeren ez baitator beti bat sartalde euskaran nagusi den ereduarekin. Batetik nigaz> (9r, 11v), > zugaz, > zugana, > zugaiti, zuegaz, > zuegati> erakoak darabiltza ugari (a), baina horien ondoan zure> posesiboaz eraikiriko zuregaz, > zuretzat, > zuregaiti, > zuregan, > zuregana> eredukoak ere ezagunak ditu,
|
haiek
bezain ugariak ez badira ere (b).
|