|
2000
|
|
|
Gai arturikoak Narrazioak liburuaren hurrengo ipuin kolekzioetan ere agertzen dira, eta liburu honetan tematika ezagunaren eta protagonista literario legendario horien inguruko gertaerak testuinguru gisa erabiltzen ditu une eta egoera partikularrak aurkezteko. Poesiaz hitz egiterakoan aipatu dugun metaliteraturaren erabileraren adibiderik egokiena bilakatzen dira, ez baitu egileak gai arturikoen bertsioak eginez giro heroikoak berreraikitzeko asmorik,
|
berez
aurkako zentzuan erabilita daude. Jose Luis Mendozak (Pamiela," En el principio fue el mito", 9.or.) narrazio arturiko hauen erabileraz idatzi zuen moduan:
|
|
|
Alderdi horiez gain, Azkorbebeitiak
|
berak
eransten du jarraitasun tematikoa ere badagoela Sarrionandiaren obran, gai arturikoaren agerpen errepikatua, hizkera eta estilo konfundigaitza, metafora errekurrenteak...
|
|
|
Aingeru Epaltzak, esate baterako, Sarrionandiak" Itzalarekin solasean" ipuinean dakarren izen zerrendak jasotzen ditu: " Sapho, Li Po, Jonathan Swift, Cesare Pavese, T.S. Eliot eta liburuan zehar, narrazio bakoitzeko sarrera aipuetan bereziki, agertzen direnekin batean ziklo arturikoa, Herman Melville, gure ahozko tradizioa (Atarrabio, kantutegi zaharra) egilearen erreferentzien konstelazioa gure begi aitzinera dakar, eta horrekin batean, idazle handiek
|
beren ondokoetan
uzten dituen eraginez harantzago, literatura literaturgai izan daitekeela erakutsi ere. Liburu hau plazaratu zenez geroztik gure artean hainbertzetan aipatu den zorioneko metaliteraturaren deskubrimendua dugu.
|
|
|
Joseba Sarrionandiak
|
berak
egiten dituen erreferentzia literario guztiez gain, Jorge Luis Borges idazle argentinarraren eragina aipatu izan dute kritikoek behin eta berriro. Lehenengo aipamenak Jon Kortazarrenak dira(" Gaurko narratiba eta euskal literatura", Jakin, 1982, 25 alea).
|
|
|
Izan ere, ikusi dugun moduan, bere liburuek askotan halako testuinguru kulturalaren premia eta interpretazio exegetikoaren beharra izaten baitute nolabait ulertzen, obra interpretatzen saiatzeko. Eta irakurleoi dagokigu
|
berak
iradokitakoaren haritik testua" berridaztea", horixe da Sarrionandiak berariaz irakurleari egiten dion proposamena.
|
|
|
Lehen artikuluan liburua generoari dagokionez, sailkatzeko dauden zailtasunak aipatzen ditu, ez baita, bere ustez, ez narratiba, ez poesia eta ez saiakera, hiruetatik duelarik halere. Sarrionandiak
|
berak
emaniko definiziora jotzea erabakitzen du azkenean" asmakizunak, datziboak, haur ipuinen perbersioak, moebius zintak, paradoxak, penny dreadfuls, ametsak, laburmetraiak, gogoeta solteak eta beste botoi galduak."
|
|
|
irakurritako ipuinak, ikusitako filmeak, filosofia, umetako jokoak eta abar.
|
Berez
helduentzako aproposago ez ote den esaten du, edo hauei gaztetxoei baino gehiago ez ote zaien gustatuko. Bereziki azpimarratzen du" Ereduak" izeneko ataltxoa, didaktikoegia baderitzo ere, nola idatzi behar den eredu ezin hobea eskaintzen duela esanez.
|
|
|
Lehenengoaren ustez, jadanik Ez gara gure baitakoak liburuan teorikoki garaturikoaren alderdi praktikoa da prosa zati txikiez osaturiko liburu hau. Hitz joko paradoxikoa hautatu du egileak izenburutzat,
|
berez
XVII. mendeko euskal idazle baten liburutik harturiko atsotitza dena. Lopez Gasenik dioenez, istorio guztietan zehar noizbehinka errepikaturik agertzen da esaera hau" batasun ia erlijiosoa ematen diolarik liburu osoari".
|
|
|
Presondegiko giroa dakar, abertzale iraultzaile batzuen inguruan. Libertaterik eza,
|
berez
oinazezkoa bada ere, han funtzionarioek presoei egiten dien gudu psikologikoa ez da hobea." (156 or.)
|
|
|
Esan bezala liburuaren egitura hamar narraziok osatzen dute, luzera, taxuera eta gai ezberdinekoak dira. Amaieran, Sarrionandiak
|
berak
erantsiriko oharrak ikus daitezke, berak dioen moduan" irakurlearentzat erreferentzia literarioen azalpen gisa" erantsiak. Azkenik, aldiz, Bernardo Atxagak POTT bandaren kide ziren garaietako idazle lagunen arteko konplizitatea agertu alde Jean Baptiste Hargous
|
|
|
Azkenik, Sarrionandiaren liburu honen alderdi berezi bat aztertzen du Jon Kortazarrek Irudien gordelekuetan barrena artikuluan (Luma eta lurra, 77 or.). Izuen Gordelekuetan Barrena ren lehen edizioko irudien azterketa egiten du, testuen ondoan argitaratzeko egileak hautaturiko argazki, grabatu eta abarren azterketa,
|
berez
" paratestua" izango litzatekeena. Zehaztasunez aztertzen ditu banan banan irudi horietako bakoitza, azaleko laberintoak, marinel zaharraren grabatuak, Arthur erregearenak, eta amaiera alderako irudi onirikoak, arku eta bobeda hutsek... olerkien testuari eransten dioten profil berriez ohartu eta interpretatzen saiatuz.
|
|
|
Jonhatan Swuift en 1726ko liburu honetako laugarren atalean azaltzen da.
|
Berez
agur bat omen den esaldi hau, Gulliver ek zaldien lurraldetik alde egitean moxalak maitasunez berari zuzenduriko esaldia da. Horrek argitzen du, era berean, liburuaren azalean zaldi baten irudia ezartzea eta zentzu horretan aztertzen du A. Azkorbebeitiak, zabal bezain xeheki, liburuaren edukia, besteak beste, zibilizazioaren zentzugabekeria eta bidegabekeriaren salaketa gisa.
|
|
|
Bestalde, saioei
|
berei
dagokienez, gehienak idazle edo filosofo ezagunen aipamenen bat abiapuntutzat hartu eta bere argudioak eta ondorioak adierazten ditu segidan. Literatur piezei dagokienez, berriz, hiru aipatzen ditu Joxerra Gartziak beste guztien gainetik" Euria esan eta euria erortzea" (191 or.)," Ziutateko enparantzak" (201 or.) eta" Laberintoa habitatu" (206 or).
|
|
|
2 Mende amaierako mugimendu eklektikoaren zantzuak nabarmentzen dira
|
beraiengan
, jatorri eta joera guztiz ezberdineko poemak, sentimenduak edo eskolak ametitzen dituzte. Sarrionandiaren Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak liburua da horren adibide nabarmena, egileari ez zaio axola iturriak, kulturak eta garaiak guztiz ezberdinak izatea.
|
|
|
Idazleek aldiz, bereziki 1980z geroztik idazten hasitakoek, Sarrionandiaren Izuen gordelekuetan barrena eta Narrazioak liburuek
|
beraiengan
izandako eragin nabarmena aitortu izan dute, eta kritikoek ere, 1980ko mugarri horren garrantzia azpimarratu izan dute, B. Atxagaren Etiopia eta Izuen gordelekuetan barrena argitaratzeak markaturikoa.
|
|
|
Izuen gordelekuetan barrena (1980), Eguberri amarauna (1983), Marinel zaharrak (1987), Gartzelako poemak (1992) eta Hnuy illa nyha majah yahoo (Poemak 1985) (1995). Aurten argitaraturiko Hau da ene ondasun guzia liburua izateaz gain, disko batean jasotzen ditu Sarrionandiak
|
berak
errezitaturiko zenbait poema.
|
|
|
Poeta talde honetakoek oinarri filosofikoei dagokienez Nietszche, Heidegger eta Witgensteinen irakurle dira, eta
|
beren
obrak desenkantuaren filosofiaren adierazbide bilakatzen dira. Zientziak eta positibismoak eskaintzen duen mundu ikuskera segurua baztertzen dute eta historiaren nahiz progresoaren kontzeptuak zentzu gabe bilakatzen zaizkie.
|
|
|
Belaunaldi ezberdinen bizipenak harira ekarriz, eta historiaurreko gizakiei erreferentzia eginez, unibertsaltasuna aldarrikatzen saiatzen dela dirudi. Izan ere, istorio honetako pertsonaiek
|
berek
ere sexuaren arabera besterik ez dira bereiztuko: honela, emakumezkoak Mari deiturarekin izendatu ditu, eta gizonezkoak Txomin (edo honen aldakiak diren, Maria, Miren, Domingo...).
|
|
|
" Zer gara?
|
Berez
gurekin datorrena ala, bizitzan zehar egiten goazena?" (Fernandez, Jose Jabier: Egunkaria) Aurretik aipaturikoa aintzat hartuz, bizitza jostearen prozesu bera eskatzen duen ekintza dela esan genezake.
|
|
|
Beraz, Iñakiren istorioa kontatzen ez duenean, baina honen berri nola izan zuen azaltzean, narrazioan parte hartzen duen narratzailea dugu. Bestalde, askotan Iñakik
|
berak
hartuko du hitza, maila metadiegetikora jauzi eginez.
|
|
|
hots, Mario jaio dena eta sentitzen denaren bikoiztasunean bizi da; eta Keparen bikoiztasuna, ordea, ezkutuko eta azaleko bizitzan oinarritzen da. Izan ere," biek ezkutatzen dute
|
beraien
nortasunaren alde garrantzitsu eta funtsezko bat" (Egunkaria). Honela, narrazioan pertsonaia nagusiaren gatazkarekin batera, Jimenezek dioen bezala," beren sexu nortasunaren bila dabiltzan hiru pertsonaia dakarzkigu Gorrindok." (Egunkaria I)
|
|
|
Izan ere," biek ezkutatzen dute beraien nortasunaren alde garrantzitsu eta funtsezko bat" (Egunkaria). Honela, narrazioan pertsonaia nagusiaren gatazkarekin batera, Jimenezek dioen bezala,"
|
beren
sexu nortasunaren bila dabiltzan hiru pertsonaia dakarzkigu Gorrindok." (Egunkaria I)
|
|
|
Felipe Juaristiren aburuz," Giro itxia da nagusi. Protagonistak, leihorik ez aterik gabeko etxeetan bizi dira, beren baitan bildurik,
|
berak
ez direnaz mozorroturik, ispilua dutela askotan lagun bakarra. Baina mozorroak, azken finean, haragia edo larrua baino benetakoagoak izan ohi dira." (Pergola 37)
|
|
|
Pertsonaia guztiak bizitza trenak markatutako erritmora egokitu beharrean aurkituko dira. Eta egokipen hori ezinezkoa gertatzen zaienean trena bera izango da
|
beraien
amaieraren instrumentua, trena da-eta liburu osoa menperatzen duen elementua. (El Correo IV).
|
|
|
Pertsonaia garrantzitsuenak, Markos zein Nestor, lekuz, jokoz, oroz kanpo daude ia beti; guztiz arrotzak zaizkien goitibeheitiek erabakitzen dituzte
|
beren
aldarteak eta norabideak, ez dira gai beren bizitzak gobernatzeko, izutu egiten ditu askatasunak. Gizaki izateak urduri jartzen baititu, nahiago lukete postontzi edo karrota izan gizaki baino:
|
|
|
Pertsonaia garrantzitsuenak, Markos zein Nestor, lekuz, jokoz, oroz kanpo daude ia beti; guztiz arrotzak zaizkien goitibeheitiek erabakitzen dituzte beren aldarteak eta norabideak, ez dira gai
|
beren
bizitzak gobernatzeko, izutu egiten ditu askatasunak. Gizaki izateak urduri jartzen baititu, nahiago lukete postontzi edo karrota izan gizaki baino:
|
|
|
pairaezina zaie erabakiak hartzeko ahalmena. Halatan, ezustean, nolabaiteko babesa damaien emaztearengandik urruti direlarik emaztearen erabaki baten ondorioz noski, ez baita harritzekoa halako ganorabakoengandik aldentzen ahalegintzea, munduarenganako eta
|
beren
buruarenganako haserre hitsa nagusitzen zaie, miseriazko ziminokeriak eginaraziz.(...)
|
|
|
Pertsonaiek
|
beraien
artean dutenean, egileak bere buruz hitzegin dezaten uzten ditu, ez du hizkunerik erabiltzen, kontalariaren ausentziari esker, gertakariak eskenatokian egongo bailiran suertatzen dira, arintasuna emanez. (Egan 49)
|
|
|
Idazleak sortaraziz irakurlea irakurtzen jarraitzera bultzatu nahi du. Gaiari begiratuz, ordea, Rikartek
|
berak
esan bezala" desioaren narrazioak" direla ikus dezakegu (Elizondo, Edurne: Egunkaria VI).
|
|
|
Non personaiek sentitzen duten ihes egin beharra, funtsezko osagaia den. Izan ere, pertsonaia nagusiak, hoegeita hamar urtetatik berrogeitara bitarte horretan daudelarik,
|
beren
ohiko mundutik itzurtzeko grinak harrapatuta daude. Helduarora iritsi dira ia ia konturatu gabe, eta egoera horretan badirudi errealitatetik ateratzeko nolabaiteko bidea asmatu nahi dutela:
|
|
|
Pertsonaia nagusi honek
|
berak
hitz egingo digu lehenengo pertsonan: hots, Xabierrek emango digu gertaeren berri.
|
|
|
Elkarrizketa batean honakoa aitortu zuen: "
|
Berez
naiz esaera errazak eta sinpleak egitearen zale.(...) Baina zergatik kontatu behar dira gauzak ahalik eta zailen. Erraz kontatuta uler balitezke eta esanahi berdina baldin badute, askotan, grazia gehiagorekin gainera..." (Habe 219)
|
|
|
Antza denez, Dionisosen jokaera ulertzeko giltza azaldu nahian dabil, baina, horretarako beharrezkoa izango litzatekeen pertsonaiaren barne munduan sakontzeko ahaleginik ez du egiten. Bestalde, gainerako pertsonaien hainbat gogoetaren berri ematen badigu ere, ez da
|
beraien
barne munduan sakontzeko ahaleginik sumatzen, pertsonaia lauak aurkeztu nahi dizkigu eta. Ez da garapen psikologikorik islatzen, barne hausnarketa ugariren berri eman arren.
|
|
|
Pertsonaien indarra
|
beren
indarezan datza. Bizi dira, zergatik bizi diren jakiteke; jan eta edaten dute (edan galanki), kalez kale ibiltzen dira beste zer egin haundirik gabe.
|
|
|
Are gehiago, Juaristik
|
berak
aipatu zuen bezala," Unai Iturriagaren azken nobelan, hezur haragizko pertsonaiek adina indar du hiriak, Bilbok alegia." (Pergola 87) Gainera, hiria bera da eleberrian zehar zehazkien deskribatzen dena. Izan ere, atal gehienen hasieran Bilboko auzo ezberdinen ezaugarri zenbaiten deskribapen edo aipamenak egiten dira.
|
|
|
Leticia Grandesen ustez honako mezu ezkutua du eleberriak: " ideologiak zein maitasunak nor
|
berak
gidatuak izan behar dutela, egin nahia eta bete beharraren arteko gatazka saihestuko bada, noski." (Egan 49)
|
|
|
hots, oroitzapenen bidez ezagutzera ematen zaigu bakoitzaren pentsatzeko modua. Juaristik dioenez" Marcel Prousten famatu hartan bezala, edozein objetu asko zaie memoriaren makina martxan jartzeko eta
|
beren
burua testuinguru konkretu batean kokatzeko." (El Diario Vasco IV) Honen guztiaren bidez pertsonaien barne munduan sakontzeko aukera eskaintzen badigu ere, askotan erabilitako estilo trinkoak hurbilpen hori zailduko digu.
|
|
|
Batzuetan, halaber, fikziozko pertsonaiei hitza luzatzen die, narratzaile intradiegetikoari bidea irekiz: esate baterako, eroetxeko zoroek
|
beren
istorioak azaltzen dituztenean. Gainera, irudi poetikoen bidez pertsonaien izakera ederki islatzen du.
|
|
|
Horretaz gain, Bilbok duen Ondare Historikoaren hondamendia salatu nahi dut, ez dago batere zaindurik eta galzorian dago. Obra honetan aipatzen diren lekuak errealak dira, nere esperientzien lekuko, eta
|
beren
nortasuna dute. (Argia 1365)
|
|
|
aitatxi ta amatxi xaharrak, bat bertzearen ondotik denbora laburrez itzaliko direnak, gero Matin, aita, eta Maite, Iñakiren ama. Semea aski herabea da
|
berenaz
, nahiz frango azkarra den adineko. Eskolan ez da luzaz ibili, nekez ikasten baitzuen; beraz laborantxari lotu da burrasoen segida hartu beharrez.
|
|
|
hala nola, Luis Mari Mujika, Iñigo Aranbarri, Edorta Jimenez, Xabier Montoia, Jose Luis Otamendi, Manu Erzilla. Hauek guztiek 90 urterako jada poesiazko lanak argitaraturik bazituzten ere,
|
beraien
lehen hitz lauzko lana urte honen ondoren argitaratu izanagatik jaso ditugu zerrenda honetan.
|
|
2001
|
|
|
Hori horrela izanik, ulergarria da Saizarbitoriak
|
berak
behin baino gehiagotan" akzidentez" idatzi duela esatea, garaiko giroari erantzunez.
|
|
|
Objektuez inguraturiko mundu honetan, objektuekiko gure erlazioaren bidez definituko gara. Ortegak nobelari buruz zituen ideiak errepikatuz, esan dezagun objektuak dauden lekuan,
|
beraiei buruz
hitz egitea alferrikakoa dela.
|
|
|
Frankismoaren aurka maila guztietan altxatu zen gizarte honetan, guztiz estetika abangoardista izan zen belaunaldi berri honek proposatu zuena. Saizarbitoriak
|
berak
1991ko hitzaldi batean esandakoa gogoratuz, belaunaldi honek antzinakoen lotsaz idazten zuen eta antzinakoa gainditzeko helburu abertzalearekin.
|
|
|
Saizarbitoriaren ibilbide literarioan literatura ez baita zernahi mezu ideologiko defendatzeko gunea izan. Honek ez du esan nahi, noski, egilearentzat literaturak berehalako funtziorik ez duenik, eta halaxe azpimarratu nahi izan zuen Saizarbitoriak
|
berak
Ene Jesus (1976) nobelari egin zion epilogoan. Bere aburuz, literaturak ezer baino lehen, sentsibilitateak hezitzen ditu eta zentzu honetan, Novalis ek zioen bezala, mundua" erromantizatzen" duen heinean, bizitzari buruzko ikuspuntu berri bat da testuan azaleratzen zaiguna.
|
|
|
Funtsean, kontakizunaren espazio hipotetikoa kokatzeko balio digun baliapide honek (estazio hori Euskal Herriko edozein estazio izan daiteke), ez digu 100 metro ren kasuan islatzen zuen bi komunitate linguistikoen konflikto hori hain nabari agertzen. b) Narratzailea protagonista duten beste istorioak, gehienetan lehenaldian kontatuak, eta itxuraz protagonistaren gaztaroari dagozkionak. Bertan, protagonistarekin batera, sekuentzia desberdinetan behin eta berriro pertsonaia
|
berak
azaltzen zaizkigu: Marga, Abel, K eta D bikotea, aita eta, batez ere, ama.
|
|
|
" Irakurleak heriotza soilaren pertzeptzio zehatza izan dezan, heriotza hutsaren irudi
|
berez
trajikoaz jabetu dadin, arreta desbideratuko lukeen trabarik gabe" neutrotasuna (cf. Flaubert) izango du teknika mailako baliabiderik nagusiena.
|
|
|
Beste hiru nobeletan baino ahalegin handiagoa dago azken nobela honetan pertsonaien taxuketari dagokionez. Nobela irakurri ahala, irakurleak
|
beren
izakera eta bilakaera psikologikoaz datu ugari biltzen ditu zeharka, deskribapen psikologiko honen aberastasunari ihes egitea zail gertatzen zaiolarik. Beste pertsonaiekin dituzten harremanei esker jabetuko gara" patu tristera" kondenaturik dauden paperezko izakion nolakotasunaz.
|
|
|
Berak ere, Bihotz biko protagonistak Donostia eraldatuan egiten duen antzera, amoranteak emazteari igorritako mezua tartean, adulteroen eszenak imaginatzen ditu Dublin literarioan barna. Hori gutxi balitz," Bloom" ingelesaren itzulpen kontsidera genezakeen Flora izeneko pertsonaia, musikazalea eta oparoa dugu, Molly bezala (etengabeak dira
|
beraien
ipurdi" naharoei" egiten zaizkien erreferentziak).
|
|
|
R. Saizarbitoriak
|
berak
1991n Iruñean egin zen VIII. Galeuzcan adierazi zuenez, bere belaunaldiak aurrekoen literatura berritzeko asmoarekin idatzi zuen. Besteren artean, R.
|
|
|
Saizarbitoria, X. Kintana, I. Sarasola, A. Urretabizkaia, R. Arregi eta X. Lete biltzen zituen lagun talde hau, ez zen soziologikoki euskalduna, hau da, euskara ez zen
|
beren
eguneroko jardunaren oinarria. Frankismoaren debekuak eta zapalkuntza politikaren ondorioak jasaten zituen belaunaldiaz mintzo garela esan behar da.
|
|
|
Alabaina, egile hauen kasuan, konpromiso literarioak ez zuen literatura konprometituaren aldeko apusturik ekarri. Konpromisoa hizkuntza aukeraketari zegokion,
|
beren
xede nagusia garaiko irakurleen beharrei erantzungo zien literatura idaztea baitzen. 80ko hamarkadara arte itxaron dugu, euskal literatura irakurleria ugarituko duten lege baldintzak bete daitezen.
|
|
|
Saizarbitoriaren ibilbide literarioan literatura ez baita zernahi mezu ideologiko defendatzeko gunea izan. Honek ez du esan nahi, noski, egilearentzat literaturak berehalako funtziorik ez duenik, eta halaxe azpimarratu nahi izan zuen Saizarbitoriak
|
berak
Ene Jesus (1976) nobelari egin zion epilogoan. Bere aburuz, literaturak ezer baino lehen, sentsibilitateak hezitzen ditu eta zentzu honetan, bizitzari buruzko ikuspuntu berria da testuan azaleratzen zaiguna.
|
|
|
Egia esan, ezaugarriok guztiok ez dira inondik ere harritzekoak, baldin eta lehenago esan dugun moduan, Nouveau Roman-en oinarrian dagoen poetikari begiratzen badiogu. Mugimendu honetan barneratzen diren idazleek hizkuntza optiko eta guztiz deskribatzailea erabili zuten
|
beraien
nobeletan eta Fenomenologiaren ideiak bere eginez, gizakia eta mundua aldentzen duen oro deuseztatzea bilatzen zuten. Horregatik, ez da sinesgaitza suertatuko Nouveau Roman eko egile asko 50eko hamarkadaren azken urteetan indartu zen Nouvelle Vague mugimendutik hurbil ibiltzea, eta hori horrela izanik, zenbait idazlek, A. Robbe Grillet eta M. Duras-ek kasu, ciné roman direlakoak plazaratzea 60ko hamarkadan.
|
|
|
Harrigarria da nola, istorio nagusiak aurrera egiten duen heinean, Iñaki Abaitua protagonista esku artean duen Hamaika pauso nobelako Zabalegi protagonistaren patuarekin endredatzen doan. Finean, biek heriotza eta bakardadea ezagutuko dituzte
|
beren
bizitzen amaieran: bata fusilatuta hilko da, besteak, bere buruaz beste egingo du.
|
|
|
Berak ere, Bihotz bi-ko protagonistak nobelako Donostia literarioan egiten duen antzera, amoranteak emazteari igorritako mezua tartean, adulteroen eszenak imaginatzen ditu Dublin literarioan barna. Hori gutxi balitz, Bloom ingelesaren itzulpen kontsidera genezakeen Flora izena duen pertsonaia, musikazalea eta oparoa dugu, Molly bezala (etengabeak dira
|
beraien
ipurdi" naharoei" egiten zaizkien erreferentziak).
|
|
|
Begirada honek detaile obsesiboz transkribatzen dizkigu pertsonaia femeninoen gaineko xehetasunak eta bai, halaber, bere buruaren zikinkeriaz egiten diren oharrak. Hori guztia gutxi balitz, hotelean pornografia ikustea du gogoko,
|
berez
, aipagarria ez den kontua, detaile batengatik ez balitz: ordaindu gabe ikustea gustatzen zaio (163).
|
|
|
Bere aluan ditxosozko testua sartzen duenean horixe lortu nahi baitu: gizon doilor horrek ez dezan gehiago izorra6 Nobelako eszena izugarriena den honetan, testua alutik ateratzean,
|
berez
, zakila ateratzen du Juan Martinek. Literatur lan modura mozorrotuta erabili duen zakila.
|
|
|
Deshilobiratze izugarri hau
|
berez
edozein irakurlerentzat harrigarria ezezik deitoragarria ere suertatzen bada ere, badira zenbait datu osagarri Victoriak iradoki egiten dituenak eta viktoriar garaiko emakumearen egoera ulertzeko funtsezko bihurtzen direnak. Dirudienez, margolari prerrafaelitek modeloei eskatzen zieten itxura argal, zurbil eta heriotzezkoa lortzeko itzelezko baraualdiak egitera, gerruntzea estutzera edo ozpina edatera behartzen zituzten.
|
|
|
Guztiarekin ere, horrelako nobela bat esibizio helburu hutsarekin idatzi dela pentsatzea mundu narratibo konplexu hori eraikitzean autoreak egindako esfortzuaz ez konturatzea da. Saizarbitoriak
|
berak
, nobela honek zekarren berritasunaz ohartuz, honako hitz hauek zuzentzen zizkion irakurleari epilogoan:
|
|
|
Susmoaren kultura honetan, koadroak zuri bilakatzen dira, musika isildu egiten da eta kontaketaren ezintasunaz isiltasunaren esperientzia gureganatzen dugu. Nobelaren kasuan, Joycerengandik Beckettenganaino doan modernitatearen bilakaera ez da interesgarria
|
berez
" transgresio" hutsa izateagatik, transgresio horrek ezerezaren, hots, isiltasunaren auziari bide emateagatik baizik15.
|
|
|
" zergatik hiltzen diren zehaztu gabe hilgo dira, hitz hil isilean,
|
beren
herriagatik ez balitz beren duintasunagatik" (GP, 35)
|
|
|
" zergatik hiltzen diren zehaztu gabe hilgo dira, hitz hil isilean, beren herriagatik ez balitz
|
beren
duintasunagatik" (GP, 35)
|
|
|
Kartzelako pertsonen bizitzak izan du iraganik. Historia aldatzea bilatu dute, eta
|
beren
buruak marginalitatean aurkitzen dira.
|
|
|
Alice k murrua igarotzen du, errealitatearen beste aldean bere burua aurkitzeko. Geroago, Jacques Rigaut ek 1924 urtean eta Jean Cocteau k 1930.ean,
|
beren
pertsonaiak ispiluaren beste aldera bidali zituzten. Rigaut ek fantasma filosofikoa jarri zuen agerian, ispiluaren beste aldera igaro eta gauzak mundu honetakoak bezala zirela ikasi zuena, Cocteau ren" Olerkariaren odola" lanean badago arazorik beste aldera igarotzeko.
|
|
|
" Ene bila helduko dira funtzionarioak
|
beren
giltza porra eta morroi begiekin, zeldan ez naute aurkituko, paperotako mintzairak itsas atx izua zabal dezala...
|
|
|
" Hormako itzal guneetara begiratu eta irudiak antzemanez gero: tuareg urdinak
|
beren
gameluekin, funanbulo nanuak erortzear, trabestiak zeharkatzen, gerlari etrusko batzu zerraldo".
|
|
|
Beranduago, Atxagak
|
berak
adierazi duenez," atzeraka" hasi da. Poesia tradizionalagoa, edo ulergarriagoa egin nahian.
|
|
|
irregulartasunaren, desorekaren eta nahasmenaren poesia da Atxagarena. Baina, kraskadurak, etendurak eta hausturak diogunaren alde baletoz ere, Atxagak
|
berak
baieztatzen digu collagearen teknikarekin batera datozkigun ezaugarri bi izenen nagusitasuna eta joskeraren desoreka:
|
|
|
" Errealismo" hitza Joseba Sarrionandiak
|
berak
erabili du bere poesiaren eginbeharra definitu behar izan duenean:
|
|
|
Kartzelako poemetan errealismoa kontrajartzen zaio nolabaiteko lirika xamur, amodio gaiko eta bigunari. Poesia horri erromantiko deitzen dio idazleak, ahazturik, hein batean,
|
berak
defendatzen duen askatasun nahiaren espresaera ere erromantikoa dela. Sentimentalismoaren joera da ukatzen dena.
|
|
|
" Neskutsak ez dira irten
|
beren
lorategietatik gudariak zerraldo erortzen diren artean" (MZ, 36)
|
|
|
"
|
beren
fatuak haur batek jaurtiriko dadoa balitz bezala" (P, 135)
|
|
|
Eta paradoxan bizitzea da
|
beren
patua:
|
|
|
" Ezerezaren har lizunek irensten dute ariz ari, beste hilena bezala,
|
beren
haragi baldartua" (P, 230)
|
|
|
Gidoiak beti dira dramatikoak bere urritasunean, eta hori bakarrik ez, dramara begira daude, dramatikotasuna aipatuz.
|
Beren
joskera sinplean dramaren hezur mamidura dira, kolpeka ari diren aurkako indar biren txoke izugarria. Gidoiaren eragina argien agertzen duen poema Etiopian" Fas fatum" deiturikoa litzateke.
|
|
|
Horrela kontatzen digu bidaia Joseba Sarrionandiak,
|
berak
ikusitako marabilaz pozten digu bihotza, zauritzen irudimena, gozatzen dugu deskripzioa. Beti dago entzulea prest entzuteko.
|
|
2002
|
|
|
Hainbat arrazoi direla medio familia ingurunetik bereiz bizi diren bi anaiaren historiaren inguruan garatzen da haria.
|
Beren
bizitzan zenbait hiri ezagutu zituzten, adibidez Iruñea, Tutera edo Toledo, baina batez ere Lizarra, Erdi Aroan euskaldunak, frantsesak, gaztelarrak, juduak, musulmanak, ijitoak eta beste etnia zein kultura askotako jendea elkarrekin bizi zen hiri liluragarria. Ahots narratiboen txandakatzea, eskultura, fresko edo grabatu erromanikoen deskribapen laburrak, erritmo narratibo bizia... horra liburu honen irakurketa atsegin egiten duten zenbait ezaugarri.
|
|
|
Ildo bertsuari jarraitu zion urte batzuk beranduago argitara emandako Hamalau (Elkarlanean, 1992) ipuin bildumarekin. Bertan, 14 narrazio agertzen dira, sexua eta euskal egoera politikoa direlarik
|
beren
ardatz tematiko nagusiak.
|
|
|
Ziutateaz errepresio politikoa eta askatasunen ukazioa indarrean zegoen garai baten sinboloa da. Atxagak
|
berak
ere esan izan du behin baino gehiagotan eleberri hura soldadutzan zegoelarik idatzi zuela, eta bertan erakusten den unibertso etsipenezkoa autorea bizitzen ari zen egoeraren isla zela. Abangoardiek eta surrealismoak iradokitako mundu marjinalak errepikatuz, erregistro eta ahots desberdinak konbinatuz, edo irudi espresionistak erabiliz, eleberriko narratzaileak mundu hits izugarria marrazten digu.
|
|
|
Antología de la narrativa vasca actual (1986) liburuaren aitzinsolasean, J. M. Lasagabaster kritikariak lirikotasunaren eta barne munduen nagusitasuna sumatu zuen 1970eko hamarkadaren amaierako eta 1980ko hamarkadaren hasierako zenbait euskal eleberritan. Baina, gainera, ez zuen dudarik egin euskal eleberrigintzak errealitateari aurre egiteko
|
beren
kabuz eusten zioten fikzio unibertsoak sortzeko orduan zituen zailtasunen salaketa egitean. Lehenago defendatutakoaren ildotik, Lasagabasterrek deitoratu egin zuen Barojaren eleberrigintzak euskal idazleen artean izandako jarraipen eskasa, eta eleberrigintza tipologia errealistak gure panoraman egin zitzakeen mesedeak defendatu zituen.
|
|
|
Gaurtik ikusita, zalantzarik ez dago baieztapen horien azpian dagoen errealismoaren ikusmoldea nahiko stendhaliarra dela eta, gainera, gaur egun eztabaida hori gainditua dela, antza. Ziur aski, azken hamarkadan argitaratutako ikusmolde errealista desberdinetatik idatzitako eleberri ugariek eskari hori ase egin dute, eta, zorionez, gaur egun eleberri aukera oso zabala dugu, irakurle komunitate desberdinek
|
beren
buruak haietan islatuta ikusteko moduan2.
|
|
|
Urteetan ahaztuak izan ondoren, berezkoak zaizkien bizipenetan sakondu nahiko dute emakumeok, eta, horretarako, lehenengo pertsonan idatzitako testuak edo genero autobiografikoaren aldakiak (memoriak, egunkariak, gutunak...) hobetsiko dituzte. Simone de Beauvoirrek zioen moduan, emakumezkoek atxikimendu handiagoa diote oroimenari, eta horregatik, ez da harritzekoa, oroimen honen zolan,
|
beren
haurtzaroan, gaztaroan edo zahartzaroan sakondu nahi izatea. Horren erakusgarri lirateke gaur egun" amatasunaren nobelak" deitzen direnak.
|
|
|
Azpimarratzekoak dira,
|
beren
karga sinbolikoarengatik, urte eta hilabete desberdinetako 13 egunean gertatutako eszena guztiak: 1936ko irailaren 13an erreketeak Donostian sartu ziren; 1996ko irailaren 13an obraren protagonistak elkarrekin haserretu ziren, eta senarrak Violeta, maitale izango zuen emakumea, ezagutu zuen; 1936ko otsailaren 13koa da protagonistaren aita eta Mikele de Abando agertzen diren argazkia; 1936ko uztailaren 13an hil zuten Calvo Sotelo.
|
|
|
Deshilobiratze izugarri hau
|
berez
edozein irakurlerentzat harrigarria ezezik deitoragarria ere suertatzen bada ere, badira zenbait datu osagarri Victoriak iradoki egiten dituenak eta victoriar garaiko emakumearen egoera ulertzeko funtsezko bihurtzen direnak. Dirudienez, margolari prerrafaelitek modeloei eskatzen zieten itxura argal, zurbil eta heriotzezkoa lortzeko itzelezko baraualdiak egitera, gerruntzea estutzera edo ozpina edatera behartzen zituzten.
|
|
|
Gertaerei begiran, berriz, nahiz aurrekoaren tonu pesimista eta ilun bera ostera erabili, zenbait berrikuntza formal agertzen dira, hala nola, narrazioa hirugarren pertsonan bideratzea eta estilo ia behavioristaren erabilera. Kritikak eta Zabalak
|
berak
ere azpimarratu egin zuten Wim Wendersen zinemaren edo Kafka edo
|
|
|
Erreferente literario eta tematiko
|
berak
agertzen dira Zabalaren lehen bi eleberrietan ere. Zigarrokin ziztrin baten azken keak (Elkar, 1985) eleberri epistolar nahiko originala da, eta bertan Iverst irudizko herri bateko biztanle batek gutunak igortzen dizkio Marc Outryve izeneko ezezagun bati.
|
|
|
Modu epistolarra eta zehazgabetasun topologikoa erabiltzeak, estilo kafkiar peto petoan, munduarekin talka egiten duen gizon baten aurrean jartzen gaitu. Zabalak
|
berak
ere hainbat aldiz adierazi du: " munduarekin talka egitea da, eta idaztea hori islatzen saiatzea".
|
|
|
Gure egungo panoramako idazlerik sarituenetakoa da, eta, besteren artean, berak ekarri ditu Hego Amerikako aireak euskal nobelagintza modernora. Irigoienek
|
berak
adierazi bezala (ik. Hegats 4, 1991), Hego Amerikara egin zituen bidaiei esker ezagutu zuen zenbait autoreren obra eta hurbildu zen haietara, J. M. Arguedas, Scorza, Sábato, García Márquez, Vargas Llosa, Icaza, M. Otero Silva eta Benedettiren obretara, baina, batez ere, Pedro Páramo eta El llano en llamas idatzi zituen Juan Rulfo autore miretsiaren testuetara.
|
|
|
Horren froga dira orain arte izandako hamahiru edizioak eta saldutako 30.000tik gora euskarazko aleak. Hau gutxi balitz, euskal gazteek
|
beren
nobela kuttuntzat hartu zuten Atxaga, Follet, King, Allende eta beste zenbait idazleren lanekin batera (ik. M. J. Olaziregi, 1998f:
|
|
|
Haien alboan, zenbait emakumezko pertsonaiaren garrantzia azpimarratu genuke, hala nola amona Roxalirena, euskal mundu ez arrazional eta mitikoaren iraunarazle denarena. Irigoienek
|
berak
adierazi izan du bere eleberrian landa giroko nobela, karlistaldietan zentratutako nobela historikoa eta euskal kulturaz zenbait antropologok egindako interpretazioak batu nahi izan dituela. Poliedroaren hostoak hartan kontatutakoaren haritik, lan honek beste hark baino hobeto nobelatzen du Euskal Herriko mundu mitikoa.
|
|
|
Plano batean moja mistiko eta idealista baten bizitza kontatzen zaigu, eta haurtzaroan jasan zituen sufrimenduez mendeku hartu nahian borrokatzen den faxista baten gorabeherak narratzen dira bestean. Bi planoen arteko kontrastea
|
beren
idazmolde desberdinek ere markatzen dute; izan ere, mojaren planoan gogoeten sekuentziak eta sekuentzia metadiskurtsiboak ugariak dira, eta faxistaren planoak, aldiz, ihes egiten dio hausnarketari eta erritmo ikaragarria du. Pertsonaien izaera elkarri kontrajarria, hizkuntza sinbolikoa, jorratutako gaien unibertsaltasuna... nobelaren alderdi aipagarriak dira guztiak.
|
|
|
Elhuyar Hiztegi Entziklopedikoan datorren definizio horri begiratzen badiogu, argi dago ongi baino hobeki egokitzen zaiola Anjel Lertxundiren eleberrigintzari eklektiko adjektiboa. Segur aski, batek baino gehiagok pentsa lezake zail dela egile baten obra joera bakar batean kokatzea eta arrazoirik ez zaio faltako, ikerketa honetan etengabe adierazi baitugu ibilbide luzeko egileek (Saizarbitoria, Atxaga, Irigoien...) hainbat berrikuntza egiten eta poetika erabiltzen dituztela
|
beren
bilakaera literarioan. Edonola ere, gurean badago aldaketa eta poetika anitzen ezaugarriak bere eleberrietan barneratu dituenik, Anjel Lertxundi adibide nagusi.
|
|
|
Simon Azkueri berdin zaio unibertsitate nahiz biltzarretan goraipatua dela jakitea, edo emakumeen artean lilura eragiten duela, baita modelo ospetsuenen artean ere (Louise Orthez= Isabella Rosselliniri egiten zaion aipuan ikus daitekeenez, kasu). Obsesio bihurtu zaion emakume txiki, beltzaran eta begi bizikoa maite du eta edozer egin lezake haren gogoa erabat bereganatzeko, Ulisesek Penelope bezala,
|
berak
ere Rita etengabe zain izango duela jakiteko. Eleberrian ironia handiz adierazten den modura," Egiazko Gizona" (194)," Gizon Berria" (193) bihurtzen da Simon kartzelan, guztion gainetik dagoen Ulises gaurkotua.
|
|
|
16 Honekin batera, azkenaldi honetan behin eta berriro azpimarratu nahi izan da gehienetan aipatzen diren euskal hiztunei dagozkien kopuru horiek ez ote dauden puztuxeegi. Bernardo Atxagak
|
berak
, 1999ko azaroan Donostian eman zuen hitzaldi batean, euskal hiztun eta irakurleen tipologia interesgarria proposatu zigun. Egile asteasuarrak hiru euskaldun mota bereizi zituen.
|
|
|
Torrealdaik
|
berak
1975ean egindako inkestaren emaitzak begiratuz gero, honako hau ikusten dugu: fikziozko lanen kopurua nabarmen jaisten dela, 8 Inkestatuen unibertsoa 271 idazlek osatzen dute.
|
|
|
Contribution à l" etude de la poésie populaire basque du XIXe siècle (Societé des Amis du Musée Basque, Bayonne, 1969). J. Haritschelharrek
|
berak
, 1990eko azaroaren 12tik 16ra Donostian egin zen" XX. mendeko euskal literatura" biltzarrean," Literatura ikerketak" izenburua zeraman txosten interesgarria aurkeztu zuen (ik. Hegats 4, 1991ko ekaina, 9).
|
|
|
Euskal eleberriaren historia deitu diogu liburu honi, bere laburrean, euskal eleberriaren bilakaeraren berri eman nahi duelako. Eta seguru aski irakurleren bat baino gehiago harritu ere egingo da historia hau,
|
berez
, ehun eta oso gutxi urte dituen literatur generoaz mintzo dela ikusten duenean. Halaxe dira kontuak, inguruko literaturetan genero horrek bere urrezko aroa bizi zuenean, hots, XIX. mendean, poliki poliki generoaren beraren sorkuntzarako urratsak egiten ari baikinen gurean.
|
|
|
3), sistema hitza Claudio Guillenek erabili zuen lehenengoz 1971n, eta, gerora, teoria enpirikoak eta polisistemen teoriak erabiltzen duten terminologiarekin bat etorri da. Esan beharrik ez dago, azken hauek, hots, teoria enpirikoak eta polisistemen teoriak, euren izaera zientifikoa defendatzen dutela eta behin eta berriro azpimarratzen dituztela
|
beren
hurbilpenetan dauden oinarri epistemologiko
|
|
|
Sistema nozioak, beraz, literatur jarduera funtzionalki definitzea eskatzen du eta bertan parte hartzen duten protagonistek elkarren artean dituzten harremanak zehaztea. Enpirikoentzat testuak ez du
|
berez
inongo adierarik, irakurketaren eta bertan parte hartzen duten kognizio eragiketen bidez lortzen baitu adiera hori. Modu honetan ulertuta, literatur sistema bateko kideek ematen diote testu bati bere adiera.
|