|
2004
|
|
|
Sabino Aranak, beste gauza askoren artean, euskara, euskal hizkuntza egitasmo politikoa bihurtu zuela, politikaren bidez berregituratu eta euskararen bizitza sendotu nahi zuen. Eta nire ustez honetan datza
|
bere
ekintzabide nagusienetariko bat. Horregatik, euskaltzaleen mugimenduaren baitan ere kokatu genuke pertsonaia, bere ideiak eta ekintzabidea.
|
|
|
Eta nire ustez honetan datza bere ekintzabide nagusienetariko bat. Horregatik, euskaltzaleen mugimenduaren baitan ere kokatu genuke pertsonaia,
|
bere
ideiak eta ekintzabidea. Ikusi besterik ez dugu, Euskal Abertzaletasunaren agiritegian Sabino Arana Goiriren ondarea hain ederki eta ikerlariontzat erabilgarri eta mesedegarri eratua, oraingoz behintzat artxibategian erdara txukunean sailkaturik egon arren.
|
|
|
Baina
|
bera
ez zen lehena izan euskal hizkuntzaren geroaz kezkati gogoetak egin zituena. Nire ustez, katea luze bateko katebegi garrantzitsua bai agian.
|
|
|
kel Zalbidek 190lean Sabino Aranak Euskaltzaleen Biltzarrean eginiko hitzaldiaren harían, gogoeta eta ekarpen jakingarria egin zigun, S. Aranaren ikuspegia, euskaltzaleen mugimenduen baitan ulertarazteko bidea erraztuz. Eta pentsamendu politikoa
|
bera
ere, beharbada, ulergarriago egingo zaigu, euskaltzaleen etorrian aztertu ezkero. Euskarari buruzko ideologiei buruzko txostena aurkeztu nuen aipaturiko jardunaldietan eta gaurkoa esandakoaren berrikuspena litzateke.
|
|
|
XVII.mendez geroztik, Batzar Nagusietan ordezkari izateko gaztelaniaz irakurtzen eta idazten premiazkoa izan arren, XIX.mendean oraindik, hainbat ordezkari euskaldun hutsak ziren. Eliza Katolikoaren Administrazioan, euskarak
|
bere
halabeharrezko eremua irabazi zuen, bereziki ahozko predikuetan.
|
|
|
Arrazoizko eta kulturadun hizkuntzak zeintzuk ziren aukeratzea aginte politikoen esku gelditzen eta gaineratikoak, balizko berezko lege unibertsalen eraginez, halabeharrez itzaliko zirelakotan zeuden, eta
|
beraz
sekuentzi bakarreko ikuspegi historikoan erabat sinisturik, Biblian irakurritako ikuspegi historikoaren ondorioz, hizkuntza bakarreko etorkizuna aurreikusten zuten eta beraz hizkuntzen galera, halabeharrezko berezko ondoriotzat hartzen zen. Beraz, iraultzaileen erabakien ondorioz, aurrerantzean, hizkuntza Estatu nazio berriaren baitako egitasmo politikoa bihurtu zuten.
|
|
|
Arrazoizko eta kulturadun hizkuntzak zeintzuk ziren aukeratzea aginte politikoen esku gelditzen eta gaineratikoak, balizko berezko lege unibertsalen eraginez, halabeharrez itzaliko zirelakotan zeuden, eta beraz sekuentzi bakarreko ikuspegi historikoan erabat sinisturik, Biblian irakurritako ikuspegi historikoaren ondorioz, hizkuntza bakarreko etorkizuna aurreikusten zuten eta
|
beraz
hizkuntzen galera, halabeharrezko berezko ondoriotzat hartzen zen. Beraz, iraultzaileen erabakien ondorioz, aurrerantzean, hizkuntza Estatu nazio berriaren baitako egitasmo politikoa bihurtu zuten.
|
|
|
Konstituzio politiko berriak horren isla dugu eta konstituzio liberalak hizkuntza, eta, euskara, egitasmo politiko berria sortu zuten. Iraultzaileak, hasieran
|
bere
paskinak euskaraz eta frantsesez argitaratzen zituzten, euskararen erabilpen funtzionala onartuz. Baina ondoren, frantsesa nagusitu zen.
|
|
|
Mogeldarrek, bai Bizentak eta Juan Josek antzeko bertso motak argitaratu zituzten 1814 eta 1823 urte tartean.
|
Beraz
giro bereko idazle batenak ditugu.
|
|
|
Mogeldarrek, bai Bizentak eta Juan Josek antzeko bertso motak argitaratu zituzten 1814 eta 1823 urte tartean. Beraz giro
|
bereko
idazle batenak ditugu.
|
|
|
Guzti horregatik deritzot, «Antzinako euskaldunen alabantzak» Euskal Herria modemitatean sartzen ari zeneko garaiko testu ideologiko fundatzailetarikoa dela. Iraultzaren proposamen berritzaileak bezain besteko garrantzia dituzte iraultzaren harian sortzen direnak eta
|
beraz
kontrairaultzaileenak. Kontrairaultzaren moldetan formulatu eta gihartu zen pentsamoldea eta kultura politiko berriaren adierazpena agiri da, tradizio berri baterekiko leiala izan omen nahi zuena.
|
|
|
Kontrairaultzaren moldetan formulatu eta gihartu zen pentsamoldea eta kultura politiko berriaren adierazpena agiri da, tradizio berri baterekiko leiala izan omen nahi zuena. Tradizioaren lotura aldarrikatzen zuen baina berez iraultzaren formulazioen arabera adierazten ditu
|
bere
ezaugarriak. Eta euskararen aldeko diskurtsoa, ez da, bazterreko ikuspegia, erdi erdigunekoa baizik.
|
|
|
Bestalde, pentsamoldea
|
bere
koordenadan sartzeko, gogoratu besterik ez, 1775.ean Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako euskal agintarien arteko bilkurak berriz indarberritzen hasi zirela, Adiskideen Batzarrearen egoitzan, Bergaran, «Conferencias» izenarekin ezagunagoak ziren eta aurrerantzean,
|
|
|
Aldi
|
berean
, 1766an, herri matxinada gogorra bizi izan zuela euskal gi
|
|
|
Historiaren ikuspegia Bibliak ezartzen zituen mugetan kokatzen da eta
|
beraz
gertakizun guztiak Bibliaren kontakizunaren kronologian eta gertakizunetan kokatzen zen.
|
|
|
Euskararen garrantzia goratzeko, Jaungoikoaren lege onaren zati bezala agiri da. Beraz, hizkuntza berezia eta sakratua izango da aurrerantzean, modu horretan
|
bere
nortasun bereziz babesteko. Bertsoetan, euskal erakundeetako legelariek aldarrikatzen zituzten ohizko mitologia politikoaren dogma nagusiak inon baino hobeto azalduta eta laburturik ditugu:
|
|
|
Berau dugu euskararen alde bestelako ideologia baten sortzaile eta eragile. Gipuzkoako Batzar Nagusiak 1830ean Diputazioari laguntzeko, batzorde berezia antolatu zuen, industria, merkataritza eta euskararen egoera aztertu eta alde
|
berean
berriztapenak burutzeko. Euskarari dagokion txostena A. Pascualek idatzi zuen:
|
|
|
Gehiketaren teoria proposatu zuen: Gaztelaniak edo euskarak
|
bere
kasuan, gehitu egiten zuen pertsonaren hezkuntza eta berez ez dira kontrajarriak. Agustin Pascual lturriagak, 1833ko Gerra Karlista eta euskaldunen artekoa ere izan zena, Muñagorriren Foruak eta bakearen bertso famatuak idatzi zituen.
|
|
|
Euskarari buruzko ardura gutxi zela euskal buruzagi politiko argien artean, salatu zuen eta euskarak ez zuela etorkizunik iragarri. Baina
|
bere
begirada zorrotzaren bidez zera ikusi zuen: hemen bazegoela nazio kulturala, lparraldekoa batez ere nabarmen nabarmena izanik.
|
|
|
Bat bateko itzultzaileen bidez guztien arteko ulermena lortzen zen. Eta buruzagiren batek
|
bere
mezua era zabalean hedatu nahi zuenean, euskaraz eta gaztelaniaz hitzaldia egiten saiatzen zen. XIX.mendean zehar horren froga ugari dago eta bildu dira honezkero Bizkaiko Batzar Nagusietako euskarazko testuak A. Irigoien eta A. Urrutiaren lanetan.
|
|
|
Nafarroako euskaroek eta Felipe Arrese Beitiak euskara eta euskararen geroa, euskal erakundetze politikoaren azken ondasuntzat hartu zuten. Une horretan, euskara aldi batean, ikur bihurtu zen, komunitate jakin baten adierazpen sinboloa eta
|
beraz
iragan eta geroaren arteko zubi. Aginte politikorik ezean, euskal gizartearen nortasunaren babia euskarak gordetzen zuen.
|
|
|
1888an euskararen katedra lortu ondoren, R.M. Azkuek Bilbon
|
bere
programa indarrean ezarri zuen. Euskararen gorpuztea hiriko eta gizarte berrian erabilgarria izan zedin:
|
|
|
Eta 1901ean, Hendaian. Herriko Etxean Euskal Herriko zazpi herrialdeetako euskaltzale eta aditu bildu ziren, hizkuntzaren gorpuztea finkatzeko, erakunde publikoek
|
bere gain
egiteko hori ez baitzuten hartzen. Ortografiaren bateratasuna alde batetik eta euskararen zabalkundea bestetik.
|
|
|
Sabino Arana Abandon jaio zen. Oraindik
|
bere
herrian euskara tokian tokiko hizkuntza bizia zen eta XIX.mendean zehar goian aipatu ditugun euskaltzale sutsuen bizilekua. Baina Bilboaldeko merkatal eta industri giroko burgesiaren mordo handi batek, gaztelania zuen etxeko hizkuntza, etxe bereko neskamearena euskara izan arren.
|
|
|
Oraindik bere herrian euskara tokian tokiko hizkuntza bizia zen eta XIX.mendean zehar goian aipatu ditugun euskaltzale sutsuen bizilekua. Baina Bilboaldeko merkatal eta industri giroko burgesiaren mordo handi batek, gaztelania zuen etxeko hizkuntza, etxe
|
bereko
neskamearena euskara izan arren. Gaztelaniaz hasi eta hezi zen baina gazte gazterik, bere Abandoko Euskal Herriaren ikuspegi zabalagoa lortu zuen.
|
|
|
Baina Bilboaldeko merkatal eta industri giroko burgesiaren mordo handi batek, gaztelania zuen etxeko hizkuntza, etxe bereko neskamearena euskara izan arren. Gaztelaniaz hasi eta hezi zen baina gazte gazterik,
|
bere
Abandoko Euskal Herriaren ikuspegi zabalagoa lortu zuen. Gurasoen familia erbesteraturik zegoela, Iparraldeko Euskal Herria ere ezagutu zuen.
|
|
|
Ondoren, Bartzelonan izan zen ikasle eta pentsa daiteke bertan katalan hizkuntzaren bizitasuna eta pizkundeak eraginik izango zukeela. Euskara ikasi egin zuen eta berehala arduratu zen
|
bere
jakinduria zabaltzen. 1888an aurkeztu zen euskarazko katedrara eta 1890an «Programa del primer Curso de Euskera Bizkaino» prestatu zuen.
|
|
|
Euskara, gizarte tradizional eta zaharreko azken agiria zen eta zibilizazio baten erakusle eta bilbotar ikuspegitik defentsa aldarrikatzen bazuen, politikagintza abertzalearen ikur berria zen, idealizazio paseistaren ikuspegi hiritarretik begiratzen zuela. Horregatik,
|
bere
lehen diskurtso abertzalean oinarriturik, euskara, aberriaren armarrian kokatzen zen. Funtzio komunikatiboa barik, erakusle bereizgarritzat hartzen zuen.
|
|
|
1893ko Larrazabaleko hitzaldian, helburu garbia erakusten du: Bizkaiko berregituratzea burutu litzateke
|
bere
kabuzko asmaturiko paradigmapean. Euskara eta Bizkaiko historia berrasmatu beharra zegoen, printzipio jakin batzuen arabera, aurretiaz eta aurreiritziz erbestekotzat definitzen zena desagertarazteko eta beraz gizarte mota berria eraikitzeko, pentsamolde guztiari ikuspegi teokratikoan oinarriturik.
|
|
|
Bizkaiko berregituratzea burutu litzateke bere kabuzko asmaturiko paradigmapean. Euskara eta Bizkaiko historia berrasmatu beharra zegoen, printzipio jakin batzuen arabera, aurretiaz eta aurreiritziz erbestekotzat definitzen zena desagertarazteko eta
|
beraz
gizarte mota berria eraikitzeko, pentsamolde guztiari ikuspegi teokratikoan oinarriturik.
|
|
|
Haren pentsamoldea, ikuspegi politikoan garatu zuen eta
|
bere
printzipio berrien ildotik, 1894an, idatzi zuen:
|
|
|
Beraz, azken ondorioa oraindik harrigarriagoa egin zuen, printzipio nagusia leinuaren garbitasuna iraunaraztea zelako, gizakiok biologia oinarrian
|
bere
jatorrizko zena gorderik balute bezala:
|
|
|
Giro horretan, bi esperientzia azpimarratu nahi nituzke: alde batetik,
|
bere
mundu idealetik errealitate sozialaren benetako arragoan sartu zen eta beraz bestelako munduan ezagutu zituen. Hauteskundeetan sartzea, gizartearen ikuspegi zabalagoa hartu zuen.
|
|
|
Giro horretan, bi esperientzia azpimarratu nahi nituzke: alde batetik, bere mundu idealetik errealitate sozialaren benetako arragoan sartu zen eta
|
beraz
bestelako munduan ezagutu zituen. Hauteskundeetan sartzea, gizartearen ikuspegi zabalagoa hartu zuen.
|
|
|
Aurrerantzean, euskara ez da bitarteko tresna edo sinbolo hutsa izango, helburu jeltzalea lortzeko edo justifikatzeko,
|
bere baitako
berezko balio duen zerbait baizik. Hizkuntza batek funtzionalitatea lortu ezean, alperrik du biziraupena, galdu egin da eta; baina bestalde, bigarren mailako hizkuntza baten indartzea lortzeko, beste izpiritu edo indarra beharrezkoa izango dela aldarrri
|
|
|
hasierako aktibismo politiko publiko biziaren ostean, Sukarrietan bizitzen hasi zen. Itsasbazterrean, lurraren erosketa 1898ko martxoaren 31an hitzartu zuen,
|
bertan
etxea egiteko. Erosi ere, trenbideko geltoki ondoan, haren politikagintzaren zeregina Bilbon zegoelako.
|
|
|
Baina
|
bertako
emakumea ezagutu, Nikolasa Atxika Allende eta ezkondu egin zen. Esperientzia horretan, bera euskalduna bihurtzen ari zen aldian, herri euskaldunean, haren emaztegaia euskalduna Bilboko moldeetako burgeseriaren erdaran hezteko saiatu zen.
|
|
|
Baina bertako emakumea ezagutu, Nikolasa Atxika Allende eta ezkondu egin zen. Esperientzia horretan,
|
bera
euskalduna bihurtzen ari zen aldian, herri euskaldunean, haren emaztegaia euskalduna Bilboko moldeetako burgeseriaren erdaran hezteko saiatu zen. S. Aranak gizarte modemoan, euskaldun legez bizitzea zein zaila zen bameratu zuen.
|
|
|
Ez da ahaztu behar bilbotar peto petoentzat Txorrierriko euskaldunak, beste «kasta» bateko herritarrak zirela. Eta Sabin Aranarentzat Sukarrieta «aldea» baino ez zen, zentzu hertsian, Bilboren parean,
|
bere
gutunean adierazten zuen legez.
|
|
|
Baina, bestalde hau guztiau bizitzako esperientzian oinarriturik, pixkana
|
bere
larrutik ikasarazten zion, nolabait jabetu arazteko, euskalduna, bere herrian, bigarren mailako hiritarra bihurturik zegoela, Bilbotar baten idealizaziotik aparte. Eta esperientzia berri honek, herri euskaldunean murgildurik zegoela, euskaldunagoa bihurtu zuen eta beharbada horrek lagundu zion bereizten euskararen aldeko jarrerak, ez zuela halabeharrez abertzaletasun politikoaren enblema soila izan behar.
|
|
|
Baina, bestalde hau guztiau bizitzako esperientzian oinarriturik, pixkana bere larrutik ikasarazten zion, nolabait jabetu arazteko, euskalduna,
|
bere
herrian, bigarren mailako hiritarra bihurturik zegoela, Bilbotar baten idealizaziotik aparte. Eta esperientzia berri honek, herri euskaldunean murgildurik zegoela, euskaldunagoa bihurtu zuen eta beharbada horrek lagundu zion bereizten euskararen aldeko jarrerak, ez zuela halabeharrez abertzaletasun politikoaren enblema soila izan behar.
|
|
|
1902an Busturiko maisua zenaren, Víctor Bilbaoren aurka idatzi zuen, eraztuna erabiltzen zuelako, mutikoeak erdaraz egin zezaten kalean ere. Mutikoari eraztuna kendu eta zigorraren ordez dirua eman zien
|
bere
gurasoei opa
|
|
|
Ildo
|
berean
, irakaskintza euskaraz bideratzeko, Hermanos de las Escuelas Cristianas delako Kongregazioak bildu euskaldundu ondoren euskaraz irakas ditzaten edo maisu anderenoentzat irakasle eskola euskalduna sortu, proposatzen zuen. Jakina, diru baliabideak behar ziren eta azkenik idatzi zuen:
|
|
|
Beraz,
|
bere
bizitzaren azken aldian, euskararen aldeko ekintzan sartu zen, ez bakarrik hizkuntzaren gorpuzte modemoan (ortografía, gramatika eta abar) baita ere bere zabalkundea gizartean bideratzeko. Eta ekintza honen iturburua, euskal abertzaletasunean kokatzen zuen.
|
|
|
Beraz, bere bizitzaren azken aldian, euskararen aldeko ekintzan sartu zen, ez bakarrik hizkuntzaren gorpuzte modemoan (ortografía, gramatika eta abar) baita ere
|
bere
zabalkundea gizartean bideratzeko. Eta ekintza honen iturburua, euskal abertzaletasunean kokatzen zuen.
|
|
|
Gizartean eraginkorrago izateko,
|
bere
ekintzabide politikoa ere aldatzeko prest zegoen. 1902ko abuztuaren 15ean Bilboko presondegian zegoela, etsiturik, besterik barik preso zutelako bere ekintza oztopatzeko asmoz, emazteari idatzi zion:
|
|
|
Gizartean eraginkorrago izateko, bere ekintzabide politikoa ere aldatzeko prest zegoen. 1902ko abuztuaren 15ean Bilboko presondegian zegoela, etsiturik, besterik barik preso zutelako
|
bere
ekintza oztopatzeko asmoz, emazteari idatzi zion:
|
|
|
|
Bere
ekintzabide politikoan garaian garaiko legeak aintzat hartzen jokatzeko asmoa zuen aurrerantzean, gizartean eragin sakonago gihartzeko, zeregin handiak ikusten baitzituen, helburu politiko nagusiak lortzeko bidean.
|
|
|
Sabino Aranaren jarraitzaileak euskararen aldeko ekimenak eta portaerak bultzatzen saiatu ziren. Bizkaitarrak edo «jeltzale» joerakoek, euskara
|
bere
ajenda politikoan sartu zuten. Baina sarritan, oraindik tokian tokiko soziologiari atxikiturik edo, euskararen alde bai baina gaztelania zen komunikazio hizkuntza nagusia.
|
|
|
Hala ere, R. Maria Azkuek
|
berak
onartu zuen moduan, euskal abertzaletasunaren aldeko mugimentuak, euskararekiko begirune berria ekarri zion. Euskarak prestijio soziala irabazi baitzuen.
|
|
|
Proposamena onartu nuen Sabino Aranararen xehetasunak, Bizkaiaren aldetik behin behin, ondo lotuta eta estekatuta daudelako. Izan ere, Arana bizkaitarra zen, eta Bizkaian garatu zuen, zatirik nagusienean behintzat,
|
bere
ekimen politikoa. Kulturaren aldetik, irten irtenenak dira hark ondu zituen itxuraldaketak eta bultzadak, euskararen edo hobe esanda bizkaieraren aldetik.
|
|
|
Nazioaren ideiak begirune osoa zor dio lurralde bakoitzak Euzkadi horren barruan izan behar duen nortasunari. Era
|
berean
, nazio berri horrek hizkuntza berritua behar du, eta, hartara, euskara bera, Sabinoren ustez, antzal
|
|
|
Nazioaren ideiak begirune osoa zor dio lurralde bakoitzak Euzkadi horren barruan izan behar duen nortasunari. Era berean, nazio berri horrek hizkuntza berritua behar du, eta, hartara, euskara
|
bera
, Sabinoren ustez, antzal
|
|
|
datu, egokitu eta prestatu, zeregin berrietarako. ere multzoka jaso behar, hizkuntzak
|
berak
, antzinako idazle eta iturri erdaldunduetan baino, berezko zuen sen edo espirituan oinarrituak. Euskara hori, jakina, edonoiz, edonon eta edozertarako erabili behar, euskaldunen arteko komunikabide nagusia izan behar baitzuen.
|
|
|
Sabino Aranaren euskalgintza euskararen normalizaziorako egitasmoa da. Arrangura
|
bera
du euskararen bame kontuetan zein kanpokoetan. Ortografia eta joskera, ponte izen nahiz urtearen hilak, oro dira haren eginkizun.
|
|
|
Ortografia eta joskera, ponte izen nahiz urtearen hilak, oro dira haren eginkizun. Aldi
|
berean
, euskara bera erabilgai nahi du leku eta aukera guztietan, lehenak bigarrena lotzen duelako.
|
|
|
Ortografia eta joskera, ponte izen nahiz urtearen hilak, oro dira haren eginkizun. Aldi berean, euskara
|
bera
erabilgai nahi du leku eta aukera guztietan, lehenak bigarrena lotzen duelako.
|
|
|
Leku eta esparru askotara iritsi beharra dakar horrek, eta anitz puntu aldatzeko premia, lehen esan legez. Aranak, alabaina, ez dio horri beldurrik,
|
bere
bibliografiak argi erakusten duenez.
|
|
|
Gauzak horrela, garbizalekeria eta mordoilokeria elkarren aurka jarri ziren, euskara
|
bera
auzitan zegoela. Biziraupena jokoan zen, dena aldatu beharra zegoen, dena hatera egin beharra.
|
|
|
Haren jarraitzaileek bizirik nahi zuten euskara, eta, Aranaren asmoekin bat eginez, arlo desberdinetara ekarri zuten euskara
|
bera
. Aipuetan jarriko ditut, besteak beste, foru administrazioa, euskalgintza, komunikabideak eta eliza.
|
|
|
Bizkaiari nagokiola, aipa dezadan egun nahiko ezezaguna den kontua. Horretan ere nabari daiteke Aranaren desagertu ondorengo urteetan
|
bere
ekimenak izan zuen indarra Euskal Administrazioan. Sabino hil eta urte batzuetara (1917), abertzaleek eskuratu zuten Bizkaiko Foru Aldundiaren gobemua, Ramon de la
|
|
|
Testuen itzultzaileak zintzo zintzo bete zituen Sabino Aranaren arauak, eta ugari sartu ere (2). Horietako batzuk baziren ordurako Euskaltzaindiak sortua
|
bere
lehen ekimenetan ontzat emandako hitzak (3). Sabino Aranaren eragina, beraz, XX. mendean euskara juridiko administratiboan hasiera hasierako ahaleginean dago, gerorako ere gerra denboran Euzko Jaurlaritzaren eskupean egingo zenaren aurrelari (4).
|
|
|
Gerra denborako aipamen horrek bide ematen dit, orobat, XX. gizaldiko Euskal Berbizkundea gogora ekartzeko. Nago, eta diodan hau frogagarri dela uste dut, Sabino Aranaren eragina ez ote dagoen bestelakoetan, hau da,
|
berarekin
hasi eta gerraurreko eta osteko lehen lehena horretara iristen dena. Bizkaian, edonondik begira dakiola ere, izenak borborka datoz.
|
|
|
Zerrenda
|
berean
ere, Aranaren bi garaikide ospetsuak, Azkue honi Orixek Arana kuku esango dio, Aranaren aurkakotasuna islatzeko (6) eta Agirre, iritzi desberdinekoak eta osterantzeko euskalgintzaren zuzendariak. Hiruon elkargune, Euskaltzaindiako etxe hau berau, eta etxe honen Euskera agerkariaren lehen zenbakiak, aurrerago esan legez, artez ikertuz gero.
|
|
|
Bestelako hurrenkera ere osa daiteke Bizkaian, Sabino Aranaren jarraitzaile sutsuak sutsuegiak, beharbada izan eta Aita Zabala Arana, Aita Arriandiaga eta eite
|
berekoekin
. Mitxelena zenaren gidaritzapean, ltziar Lakak, mahai inguru honen kideak, hain zuzen ere, egoki aztertu du hiperbizkaieraren mundua (7).
|
|
|
(4) IVAP HAEE: Euzkadi' ko Agintaritzaren Egunerokoa (1936ko urritik 1937ko ekainera) HIZTEGIA, IVAP HAEE, Gasteiz, 1997 lkusalde
|
beretik
, LoBERA, A.: «Hainbat jakingarri Euzkadi' ko Agintaritzaren Egunerokoaren gainean> >, Karmel, 3 (1995), 28 orrialdetik 55.erakoak.
|
|
|
Hurrengo belaunaldiaren asmoetatik ere, urrun ez Sabino Aranaren eragina. Adibiderik adibidetsuena, esaterako, Eusebio Erkiaga
|
bera
. Lekeitiarraren biografía literarioaren lehen artikulua (1931) (8), hain zuzen ere, Sabinoren ohorez egina.
|
|
|
Lekeitiarraren biografía literarioaren lehen artikulua (1931) (8), hain zuzen ere, Sabinoren ohorez egina. Zubikarai, Muniategi, Ziarsolo... eta beste hainbeste soka
|
berekoak
.
|
|
|
Esan ohi da Sabino Aranak eta Azkuek, bakoitza
|
bere aldetik
, lexiko tradizio baten aita pontekoak direla. Horien aldamenean, Larramendi zena, azken horren ildoa berehala desagertu bazen ere (9).
|
|
|
Orrelan aurkitu eban Sabin' ak. Erdeldun jayo zan, baña! aster ezaguturik
|
bere
odola eta bere Aberrija zeintzuk zirian, eurori jagoken izkuntza ikasi eban: euzkerea.
|
|
|
Orrelan aurkitu eban Sabin' ak. Erdeldun jayo zan, baña! aster ezaguturik bere odola eta
|
bere
Aberrija zeintzuk zirian, eurori jagoken izkuntza ikasi eban: euzkerea.
|
|
|
euzkerea.
|
Bere
errija ikusirik errukarrizko era orretan, gaizkituteko asmua artun eban. Bere ixate gustija, ezkiñi eutson, jakite, ogasun, lagun, eta baita bere bixitza be, Aberri gaxuari osasuna emotiarren.
|
|
|
Bere errija ikusirik errukarrizko era orretan, gaizkituteko asmua artun eban.
|
Bere
ixate gustija, ezkiñi eutson, jakite, ogasun, lagun, eta baita bere bixitza be, Aberri gaxuari osasuna emotiarren. ¡ Sabin bai ixan zala bijotz onekua!
|
|
|
Bere errija ikusirik errukarrizko era orretan, gaizkituteko asmua artun eban. Bere ixate gustija, ezkiñi eutson, jakite, ogasun, lagun, eta baita
|
bere
bixitza be, Aberri gaxuari osasuna emotiarren. ¡ Sabin bai ixan zala bijotz onekua!
|
|
|
Eta gogotik asi zan
|
bere
lanean; sendo ekin eutson, ez iñoren aldetik goralpenak entzuteko asmuz, ez; entzun beren itzak: < < Pozik emongo neuke neure bixitza ori gatik Aberrijari osasuna etortiarren iñork nire barrí jakingo ez ba leuke be> >.
|
|
|
Bilbo, 2002 783 or.] Abertzaliak: jarraitu daigun Sabin' ek irakatsi euskun biderik zintzo zintzo;
|
bera
artu daigun
|
|
|
Aipa dezadan oraingoan, haren iritziko komunikabideak. Izan ere, bai
|
berak
zuzenean, bai bere jarraitzaile bipilek, etengabe sortu zituzten mota eta tankera askotako aldizkariak. Nabariena, beharbada, Euzkadi egunkaria eta bere Euskal Ata/ a, hainbat idazleren kabi eta agerleku.
|
|
|
Aipa dezadan oraingoan, haren iritziko komunikabideak. Izan ere, bai berak zuzenean, bai
|
bere
jarraitzaile bipilek, etengabe sortu zituzten mota eta tankera askotako aldizkariak. Nabariena, beharbada, Euzkadi egunkaria eta bere Euskal Ata/ a, hainbat idazleren kabi eta agerleku.
|
|
|
Izan ere, bai berak zuzenean, bai bere jarraitzaile bipilek, etengabe sortu zituzten mota eta tankera askotako aldizkariak. Nabariena, beharbada, Euzkadi egunkaria eta
|
bere
Euskal Ata/ a, hainbat idazleren kabi eta agerleku. Ez ahanztekoak, AbeJTi, La Patria, La abeja... eta harrezkeroko Euzkerea, Jakintza eta abar.
|
|
|
Euskararen historian beti izan ditugu, gure hizkuntzaren eta kulturaren aurka mintzatu zitzaizkigunak, etsaiki. Etsaigoa horrek ordea bihurtze mota ezberdinak ekarri ditu; batzuetan euskara idatziak
|
bere
frogak egin nahian idatzea. Halaxe Larramendiren ondotik orduko espainol kritikalariei erantzuteko liburuak idatzi ziren, halaber 1974.an Juan Karlos erregeordeak esan zuenen euskara ez zela jakintzarako gai Elhuyar aldizkariarekin erantzun genion, gaitasunaren froga.
|
|
|
Halaxe Larramendiren ondotik orduko espainol kritikalariei erantzuteko liburuak idatzi ziren, halaber 1974.an Juan Karlos erregeordeak esan zuenen euskara ez zela jakintzarako gai Elhuyar aldizkariarekin erantzun genion, gaitasunaren froga. Beste erantzun bat izan da apologisten ondotik, gure hizkuntza mordoiloa, nahasia zelarik hitzen asmatzea eta hori
|
bera
egin zuen Larramendik bere hiztegi garbizalea Sabinok baino lehen.
|
|
|
Halaxe Larramendiren ondotik orduko espainol kritikalariei erantzuteko liburuak idatzi ziren, halaber 1974.an Juan Karlos erregeordeak esan zuenen euskara ez zela jakintzarako gai Elhuyar aldizkariarekin erantzun genion, gaitasunaren froga. Beste erantzun bat izan da apologisten ondotik, gure hizkuntza mordoiloa, nahasia zelarik hitzen asmatzea eta hori bera egin zuen Larramendik
|
bere
hiztegi garbizalea Sabinok baino lehen.
|
|
|
Ezkerraldeko fabriketan erdaldunak trumilka sartzen ziren eta Bizkaiko kaletarrek euskara pidjintua zerabilten, Sabinok euskararen idaztea, eta «euzkera ona» hiztegi garbi batekin idaztea bultzatu nahi izan zuen. Euskara hobearen egiteko lparraldeko idazleen tradizioan eta Hegoaldeko batzuen idazkietan hitzak aurkituko zituen, baina idazki horik ez ziren inon erosgai eta sarritan jadanik euskaran errotu hitzak ez ezagutuz
|
bere
izparriak eskaini zituen.
|
|
|
Gerrate aurreko idazleen artean Azkueren gipuzkera osotuak arrakasta gehiago izan zuen: bide horretarik ibiliko dira jesuita eskoletan forrnatu, Nikolas Orrnaetxea «Ürixe», Jokin Zaitegi, Andima lbinagabeitia eta euskalki kutsuaren Irisarri fraidea, Salbatore Mitxelena eta hasierako Joan Mari Lekuona, Jon San Martín, Martín Ugalde eta Luis Villasante
|
bera
eta beste.
|
|
|
Sabinok behintzat azpimarratu zuen Iparraldeko abertzale bun, 1 batzuek eta Hegoaldekoek ere onartu ez dutena, euskara da euskotarren hizkuntza, beti erdaldun motz gelditzen zazikigunean eta zer egin behar dugun agindu nahi digutenak. Sabino
|
beraren
eragina hizkuntzan ezpada hain handia izan, gure kultura hurbil lokartua esnatu zuen.
|
|
|
Zorionez berriz jatorrizko hizkuntzan ematen zaizkigu, klasikoetan agertu ez zirenak, honela gazteek jakingo dute kaletar erdaldundu intelektual batzuk edo sindikalistak bazter utzita zer zen, euskaldunen Euskal Herri gehiena kontserbadore zelarik, pentsamoldea eta oraindikan gehien bat baserritar zen gizarte baten egoera. Denbora
|
berean
ikusiko dute idazle guztien joera kostunbrista bazen, hizkuntzan ez zutela denek Sabino Arana jarraitu. Jarraitu dutenek badute erru apur bat hogeita hamar urteez euskal literatura konformista egin bada, hoben handiagoa dute ezkerreko idazleek ez baitzioten euskarari eskerrik ez eta begirune txikienik.
|
|
|
Mitxelenak esana da Aranaren hizkuntza arauak printzipio logikoetan oi narrituta daudela eta, aspaldiko hitz mailegatu euskaldunduak baztertu eta hori en euskal ordaina garbizalekerian bilatzeko joera, hain zuzen, azterbide horre tan zehazten dela (262). Hortik sortzen den euskara ereduari «hiperbizkaiera» deituko dio
|
berak
(263). Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela.
|
|
|
Hortik sortzen den euskara ereduari «hiperbizkaiera» deituko dio berak (263). Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du
|
bere
doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela. Era berean, Sabino Aranak Azkueren hainbat proposamen bere egiten ditu, hasierako lanetan ez hainbeste, azken lanetan gero eta nabariago (265), eta ge roztik aranazaleen eskolakoak izango dira hauek bereziki eta bakarrik horiek
|
|
|
Hortik sortzen den euskara ereduari «hiperbizkaiera» deituko dio berak (263). Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela
|
bere
jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela. Era berean, Sabino Aranak Azkueren hainbat proposamen bere egiten ditu, hasierako lanetan ez hainbeste, azken lanetan gero eta nabariago (265), eta ge roztik aranazaleen eskolakoak izango dira hauek bereziki eta bakarrik horiek
|
|
|
Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela. Era
|
berean
, Sabino Aranak Azkueren hainbat proposamen bere egiten ditu, hasierako lanetan ez hainbeste, azken lanetan gero eta nabariago (265), eta ge roztik aranazaleen eskolakoak izango dira hauek bereziki eta bakarrik horiek
|
|
|
Berrikitan ltziar Lakak (264) azaldua du bere doktore tesian Aranaren hiperbizkaierak Azkue gaztearen Euskal Izkindea n eta bertan proposatutako aditz sistema berrian duela bere jatorria, nagusiki eta bereziki aditz teoriari dagokionez, eta lan hori Astarloaren lanean oinarrituta burutua du ela. Era berean, Sabino Aranak Azkueren hainbat proposamen
|
bere
egiten ditu, hasierako lanetan ez hainbeste, azken lanetan gero eta nabariago (265), eta ge roztik aranazaleen eskolakoak izango dira hauek bereziki eta bakarrik horiek
|
|
|
dira biak, eta darabilgun gaian eta garaian behintzat, Azkue askozaz berrizaleago ageri zaigu, tradi zio idatziari dagokionez. Ondorioz, uste dugu berezi beharreko sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea,
|
bere
jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere. Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino bere hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
Ondorioz, uste dugu berezi beharreko sailak direla, mende bukaeran jaio eta XX.aren hasieratik aUITera zabaltzen den bizkaiera idatzi berrian, Aranak irekiriko bidea, hots, orto grafia sistema eta neologismo sorta bat edo agian hobe Iitzateke esatea, neologismo hoiek baino ga rrantzitsuago bait da, erdal kutsuko hitz guzti guztiekiko jarrera garbizalea, bere jarraitzaileek lútz be rrigintzan hasirikoa jarraitu bait zuten, eta bestetik eredu horrek biltzen duen aditz laguntzailearen sistima eta joskerari buruzko zenbait berezitasun, Azkueren eskutik sorturikoak gehien bat, hau mai zegi azpimarratu ez bada ere. Urteen buruan, haatik, Azkuek sorturiko ereduaren eragina gero eta na bariago egingo da Aranaren lanetan, bakanka aurki daitezkeen adibideetan Iehenik, ugarituz gero, az ken lanetan osoro makurtzeraino
|
bere
hizkuntza hiperbizkaieraren sistimara> > (Laka, op., 24 or.).
|
|
|
SABINO ARANA ETA
|
BERE
ERAGJNA EUSKAL PIZKUNDEAN Paulo Iztueta 915
|
|
|
Jarrera zientifikoa erakutsi dutenen artean gehienak hizkuntzalari atzerrita rrak ziren, hala nola Schuchardt, Uhlenbeck, Saroihandy, Gavel, etab.; eta ber takoen artean, Azkue heldua, Altube eta Urkijo
|
bera
. Hauen lanak Urkijok zu zendutako RIEV aldizkarian emango dira argitara eta, orobat, hauek izango dira euskalaritza berriaren zimentarriak botako dituztenak Eusko Ikaskuntzako l. eta III. Batzarretan, Oñatin (1981) eta Donostian (1923) egindakoetan, Menéndez Pelayo, Amado Alonso eta Navarro Tomás espainolekin batera (267).
|
|
|
1.2 Garrantzitsua da, arestian esan bezala, euskalaritzaren alorrean eginda ko ikerketak testuinguru historikoan kokatzea eta horren barruan aroak bereiztea. Baina, aldi
|
berean
, ez da garrantzi gutxiagokoa hizkuntzalaritzaren historian, oro korrean eta gurean, maila teorikoan nolako eboluzioa eman den eta ikerketetan nolako norabideak nagusitu diren, edota hizkuntzaz kanpoko faktoreen eragina zenbaterainokoa izan den jakitea. Puntu hauek guztiak argitzera dator egile bera beste artikulu batean (268), eta hemen, besteak beste, euskalaritzaren historiogra fiak planteatzen dituen zenbait arazoz jardutean, historialariaren gainetik hizkun tzalariak izan behar duen perspektiba subjektiboaz ari da.
|
|
|
Baina, aldi berean, ez da garrantzi gutxiagokoa hizkuntzalaritzaren historian, oro korrean eta gurean, maila teorikoan nolako eboluzioa eman den eta ikerketetan nolako norabideak nagusitu diren, edota hizkuntzaz kanpoko faktoreen eragina zenbaterainokoa izan den jakitea. Puntu hauek guztiak argitzera dator egile
|
bera
beste artikulu batean (268), eta hemen, besteak beste, euskalaritzaren historiogra fiak planteatzen dituen zenbait arazoz jardutean, historialariaren gainetik hizkun tzalariak izan behar duen perspektiba subjektiboaz ari da. Aranaren kasuan, hain zuzen, alderdi horixe da berak nabarmentzen duena (269).
|
|
|
Puntu hauek guztiak argitzera dator egile bera beste artikulu batean (268), eta hemen, besteak beste, euskalaritzaren historiogra fiak planteatzen dituen zenbait arazoz jardutean, historialariaren gainetik hizkun tzalariak izan behar duen perspektiba subjektiboaz ari da. Aranaren kasuan, hain zuzen, alderdi horixe da
|
berak
nabarmentzen duena (269). Bestalde, hasieran esan bezala, onartutzat ematen da ukaezinezkoa dela, «begien bistakoa» egilearekin esateko (270), Arana Goiri politikariaren eta euskalariaren arteko lotura.
|
|
|
Batzar haietan, Sabino Arana
|
bere
itzaJ poJitikoaz baJiatzen zeJa esaten zen, eta da. Argudio bera erabiJiz, gaJde Jiteke beste euskaJtzaJeen atzean ere ez ote zegoen aJderdi jakinen bat, inpJizituki edo zeharka bederen.
|
|
|
Batzar haietan, Sabino Arana bere itzaJ poJitikoaz baJiatzen zeJa esaten zen, eta da. Argudio
|
bera
erabiJiz, gaJde Jiteke beste euskaJtzaJeen atzean ere ez ote zegoen aJderdi jakinen bat, inpJizituki edo zeharka bederen.
|