|
2000
|
|
|
Arartekotzan nengoenlarik, 1993ko urriaren 27tik 30era bitartean, Europako Ombudsmanen hitzaldiak antolatu genituen Gasteizen, eta une ona bezain egokia iruditu zitzaidan aldi berean Aita Frantzisko Vitoriakoa omentzeko, pertsonaia
|
hau
bertakoek zein erbestekoek hobeto ezagutu zezaten. Etorri ziren ombudsmanik gehienek bazekiten nor zen eta giza eskubideen alde zer lan burutu zuen; baina ordurarte gutxik zekiten jatorriz hemengoa zela eta guztiek oso pozik hartu zuten hainbesteko merezimenduz eskaini genion omenaldi hura.
|
|
|
Esate baterako, Lapurdiko Biltzarrari idatzi zion gomendiozko gutun hartan zioen: . Mundu
|
hau
bada bere oinean badago, mantentzen bada, legeak egiten badira, nori bere zuzena begiratzen bazaio, jakintasuna, eta eskolak irakasten, eta ikasten badira, eta guztien gainetik baldin salbatzen bagara; ontasun eta fagore hauk guztiak heldu zaizkigu mintzotik eta hitz egitetik?.
|
|
|
Mediku berak. Eskual Herriko gazteriari? eskaintzen zion idazlanean gaineratu zuen beste honako
|
hau
: –Jakintasuna eta enorantzia baliatzen dira bi harma diferentez.
|
|
|
Orain bertan hor dabiltza, La Puebla de Arganzoneko bide egiturak bideratu ezinik. Hau da
|
hau
, XX. mende bukaeran, bidea bideratu ezinik! Onak gaude gu Europa Batua bultzaraziz mundu hobe bat lortu ahal izateko.
|
|
|
Baina, behin eta berriz hain arduratsu galdetzen zidanez, esan nion nire iritzi pertsonala 1948an ONUk Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsal hartan zehazten zela, Frantziak beste nazio demokratikoekin onartua, eta han zetorrela edozein pertsonak zein talde edo herrik, hauteskunde bidez, burujabetzarako eskubidea duela. Orduan ez zekien zer erantzun ere, eta eman zidan erantzun bakarra honako
|
hau
izan zen: Giza Eskubideen onarpena beste garai batekoa zela, haiek beste denbora batzuk zirenez gero.
|
|
|
Euskaldunok giza kolektibo bat ez ote gara? Eta jatorrizko bereizkuntza
|
hau
, Europaren naturalezak emana ez ote. Hau da, gure herriaren euskaldun izaera berezia eta jatorra, gaur egungo politika taldeak asmatu baino lehenagokoa da.
|
|
|
ONUren Adierazpen horren 22 artikuluan irakur genezake beste honako
|
hau
ere: –Pertsona orok du, gizarteko kide denez gero, gizarte segurantza izateko eskubidea eta, herrialdearen ahaleginaz eta nazioarteko laguntzaz, Estatu bakoitzaren antolaketa eta baliabideak kontuan izanik, norbanakoaren duintasunerako eta nortasuna garatzeko ezinbestekoak diren ekonomi, gizarte eta kultura mailako eskubideak asetuta izatekoa?.
|
|
|
Ikasketak gazteleraz egin zituen euskalduna izanik, helvetiar konstituzioa ezagutzeak iratzartu ninduen eta hortik bihurtu nintzen euskaltzale. Mundu
|
hau
bakoitzak beretik osatu behar duela iruditzen zaidalako.
|
|
|
Horren arabera, ez luke behar laguntza berezirik. Baina, hara hor, Frantziako Estatu Kontseiluak bere esku du hizkuntzei dagokien arazo
|
hau
eta bera da Europako Batasunean hizkuntza gutxituen aldeko gutunari betoa jarri diona, bere Konstituzioaren 2 artikuluaren kontrakoa omen dela eta. Orain onartu duelarik, zer gertatuko ote bere Estatu barnean?
|
|
|
Parte honetan horregatik agertu nahi dut kapitulu
|
hau
adierazgarri, zenbait historiagilek jakin dezaten esku artean duten lana alde guztietatik ikusiz ikertu beharrekoa dutela.
|
|
|
Baina ezer ulertu ote zuen? Edonork ikus dezala nire liburu horren 102 orrialdean nioen honako
|
hau
: –Zehazki, Real Cédula de 23 de junio de 1768, Karlos III.ak aginduaren arabera, lehenengo eta bigarren mailako irakaskintzak (enseñanza primaria y secundaria) Estatuko eskola guztietan egin zitzatela? únicamente en lengua castellana?.
|
|
|
Horrek eraman zituen, XII. mendearen azken aldera, bakebiderako marka erabakitzera, 1179 urtean elkarren artean hitzarmen bat onartuz, Karolingioen erara;
|
hau
da, lehenagoko Marka Hispanikoaren antzera jarri zuten muga. Inter Bizcahiam et Ipuzcuam?; Itziartik Durangoraino eta Araba barnera arte. Tarte muga horretatik zetorkigun Markina izena Debarroaren barrenaldeko eta Artibai ibarreko herriek osatzen zuten barrutiarentzat:
|
|
|
Larramendi berberak zioen, 275 orrialdean agertzen denez: . Errege kontseju nagusiaren buruak agin dezan, ta
|
hau
are debeka dezan, Hiriak elkarganatzea ta behar zan bezala biltzea, ahalik balu ta iñoiz izandu baleu bezala, Fuero gureak ematen digun eskua kentzeko eta itxitzeko bidea. Baña zergatik horrela dabiltzan, berak dakite; baita beste guztiok ere badakigu!
|
|
|
7 artikulua. Gizon emakume guztiak berdinak dira legearen aurrean eta denek dute, bereizkeriarik gabe, legezko babesa izateko eskubidea. Denek dute Adierazpen
|
hau
hausten duen edozein bereizkeriaren aurka eta bereizkeria horren eragileen aurka babes berbera izateko eskubidea.
|
|
|
2 Eskubide
|
hau
ezin izango da erabili delitu arruntek edo Nazio Batuen helburu eta erizpideen aurkako egintzek sortutako auzibideko egintza baten aurka.
|
|
|
Eta arestian aipatu dudanak, honen 247 eta 265 orrialdeetan dioena du lekuko. Une honetan, esan beharra dut, Euskararen ostarteak inprimategian zela lortu nuela aipatzen dudan liburu
|
hau
eta gehigarrizko zati bat denboraz igorri nuela inprimategira, baina zoritxarrez, argitaratzailearen axolagabetasunagatik, kanpoan gelditu zela.
|
|
|
Eta gaur egun oraindik geldi dago. Zeren Frantziako Estatu Kontseiluak bere esku omen du hizkuntzei dagokien arazo
|
hau
eta Europako hizkuntza gutxituen aldeko gutun horri betoa jarri baitzion, arrazoibidetzat adieraziz bere Konstituzioaren 2 artikuluaren aurkakoa dela. Artikulu horrek, horrela, Europaren izaera naturala ukatzen du eta aldi berean anaikiro elkartasunean bizi ahal izateko era arriskuan jarri.
|
|
|
(Horren lekukotasun zehatzetarako, ikus Nafarroako artxibozain zen José Yanguas y Mirandaren Historia de la conquista del Reino de Navarra por el Duque de Alba, general del ejército del rey Fernando el Católico, Iruñea, 1843). Errege erreginei Pirinioen haraindiko seigarren merindadea bakarrik gelditu zitzaien;
|
hau
da, Nafarroa Beherea.
|
|
|
Erabilera Sozialaren eta Komunikabideen esparruko batzordeari dagozkion gaien artean, Nafarroako 18/ 1986 Euskararen Foru Legeak bere 27 artikuluan dioena
|
hau
da: –Administrazio Publikoek bultzatuko dute euskararen mailaz mailako presentzia komunikabide sozial publiko eta pribatuetan.
|
|
|
Kontseilu
|
hau
eratzen duen Foru Dekretuak dio: –bidezkoa ikusten da organo misto bat eratzea Administrazioaren eta gizarte nafarraren artean elkarretaratu, parte hartu eta elkarrizketatzeko foro modura, hizkuntza normalizazioaren kontzeptu berariazkoa osatzen duten alderdi batzuen gainean botere publikoei aholkua eman diezaieten?.
|
|
|
Jenteen artean beste Lenguajerik Euskera baino ditxa gabeagokorik ez da ikusi, eta gure jatorrizko, edo jaiotzako Hizkera ez balitz bezala eta Euskaraz hitz egitea pekaturik haundiena balitz bezala, giza artetik kendu, eta lurpean ondatu nahi dute, eta Eskoletan sortija edo siñalearekin, azote eta kastiguarekin eragotzi nahi dute. Zer erakeria itsuagorik
|
hau
baino. Euskaldun prestuak, ez arren horrelako ofentsarik zuen lehenengo eta beti behar duzuen Eus kerari egin.
|
|
|
Irakurleari aditzera eman beharrekoa dut, A. Kardaberazen testu
|
hau
, hitzik aldatu gabe, irakurketa errazteko, gaur egungo grafiaz jarri dudala. Bere grafiaren era jatorrean irakurri nahi duenak 1761 ean inprimatu zen liburu hartara jo du, edo nik neuk Euskararen ostarteak liburuko 53 orrialdeetan azaldu nuen jatorrizko erara.
|
|
|
Eta hogeita seigarren Artikuluaren hirugarren zatian dakar beste honako
|
hau
: –Gurasoek lehentasunezko eskubidea izango dute seme alabei emango zaien hezkuntza mota aukeratzeko?.
|
|
|
–Hoy es general la preocupación que en España se siente por asegurar el mantenimiento y la supervivencia de esta lengua conservada, hablada y transmitida por el pueblo...?. Eta 1918 urtean Oñatin Euskaltzaindiaren sorreran bere aitona zen Alfonso XIII.ak esan zituenak oroitzeaz gainera honako
|
hau
zioen: –Desde entonces la Academia viene laborando ininterrumpidamente en los fines para los que fue creada, fomentando la unidad de una lengua que hablan muchos españoles y que es un elemento importante de la cultura y del acervo nacional.
|
|
|
Ramón Menéndez Pidal zenak, berriz, Eusko Ikaskuntzaren eskariz 1921ean Bilbon eskaini zuen hitzaldi hartan beste honako aitorpen
|
hau
egin zuen: –Tenéis la fortuna de que vuestro pueblo sea depositario de la reliquia más venerable de la antigüedad hispana.
|
|
|
Baina gizon zintzo eta jakitun haiengandik era horretako iritzi gehiago jaso genezake. José Ortega Gasset filosofo aipatuagandik ere beste honako adibide
|
hau
jaso dezakegu: –No hay tierra en España más cuidadosamente labrada, ni más limpias aldeas, ni ciudades mejor urbanizadas.
|
|
|
Joakin Jose Landazuri historiagile ospetsuaren liburuxka horren edukia, aurkibidearen arabera, honako
|
hau
da:
|
|
|
En su carta de recomendación a dichas juntas, entre otras cosas viene a expresar: . Mundu
|
hau
bada bere oinean badago, mantentzen bada, legeak egiten badira, nori bere zuzena begiratzen bazaio, jakintasuna, eta eskolak irakasten, eta ikasten badira, eta guztien gainetik baldin salbatzen bagara; ontasun eta fagore hauk guztiak heldu zaizkigu mintzotik eta hitz egitetik? (Si este mundo se asienta en sus bases, y se mantiene, si crea sus leyes, respetando el derecho de cada uno, si se enseña y se aprende la sabiduría y conocimientos, y si en fin conseguimos la salvación, todos estos bienes y favores nos vienen del lenguaje y de la palabra).
|
|
|
Berriz jaio zara, e? Zure bizitzaren atal
|
hau
duzu inoiz ahaztu!
|
|
|
Banekielako gertatuko zela, horregatik ekarri dut etxetik musika kasete
|
hau
. Antonio Breschiren" Mezulari" diskoa, hain zuzen.
|
|
|
Begira geratu nintzaion, munduan gehien gustatzen zaizkidan autoak aspaldiko Chrysler horiek baitira. Eta
|
hau
ere Chryslerra zen. Zuria, luzea eta zaharra, garai batean luxuzkoa eta gaur egungo gustuetarako kutre samarra izan daitekeena.
|
|
|
Inguru
|
hau
paradisua da. Clifdeneko taberna batean hiru zahar zeuden musika jotzen:
|
|
|
Connemara erdian galduta, ai inon zerurik bada! Connemaran, bai, eta kanpoan haizearen zaratak bat egiten du etxetxo
|
hau
inguratzen duten bi itsasoekin. Pozik nago, bai jauna.
|
|
|
Batzuetan Ralph izaten dut aurrean (edo gainean, edo...), baina besteetan Jabi ikusten dut nirekin. Ez dakit zer gertatuko den amets
|
hau
egun gutxi barru amaitu eta Euskal Herrira bueltatu dudanean. Zer edukiko dut orduan buruan?
|
|
|
Egun pare bat eman dut batere idatzi barik. Mundutxo
|
hau
harrigarria da: gaur, berbarako, amildegi baten ertzetik paseatzen genbiltzan, eta bat batean txilio deigarri batzuk entzun ditugu.
|
|
|
–Txema, elkarrizketa
|
hau
ez da normala.
|
|
|
Eider Bengoa Erzilla, 1965eko otsailak 8 1994ko apirilak 21", eta sentitzen zuen guztia esatea, hala nola ez zuela eskubiderik berari horrelakorik egiteko, eta ea nork maite zuen gehien mundu honetan, eta gezurretan ibiltzea baino nahiago zuela dena bertan behera utzi izan balute, eta ea ez zen ulerkorra izan udalekuko kontua aitortu zionean, bai ezta? Ba zergatik ez zenidan
|
hau
ere esan. Nik barkatuko nizun Rocío horrekin izandako afera.
|
|
|
Rocíoren erreferentzia erabili zuen tipo argalak nirekin berbetan hasteko, alegia Killarneytik ezagutzen ninduela, Rocío euren lagun egin zelako eta hori dena. Niri betidanik gustatu zait jendea ezagutzea, eta gehiago orain, badakidalako jende
|
hau
ez dudala berriro inoiz ikusiko, eta horrek barruak askatzeko modua ematen du. Sekretu denak azal daitezke, biharamunean dena ahaztuta egongo den ziurtasunarekin.
|
|
|
Eta ikusita ze txapa ari zitzaidan ematen, kakatara bidali dut birritan pentsatu gabe. Zer dela-eta etorri zait bestela aurreko gauean berbarik ere egin ez zidan
|
hau
–Eta gainera, akordatu naiz ez nagoela etxean, eta oraindik ez zaidala ezer txarrik gertatu, baina dena da posible, ezta?
|
|
|
Beno, ez dakit zertarako ari naizen hain publiko zabalari zuzentzen, jakinda liburu bakoitzaren aurrean pertsona bakarra baino ez dagoela. Beraz, irakurle laguna, lehenengo garaian oinarrituko naiz istoriotxo
|
hau
kontatzeko.
|
|
|
"... con contraseña". Eta modu etsiagoan" Eider"," Txema" (bereziki
|
hau
, oso modu etsian)," Rocío"," Irlanda"," Eire", aterpetxeen jabeen izenak... Txemari otu zitzaion hura Eiderren azpikeria berri baten hasiera izan zitekeela.
|
|
|
Zer ote zuten horren desberdina, Eiderren iritziz Dublin izeneko mosaiko erraldoi bat eraikitzeko gauza ziren milaka aurpegi haiek. Lehenago, aterpetxera heldu arteko bidean, makina bat jenderekin gurutzatu zen, eta baita behin baino gehiagotan galdetu ere kale
|
hau
edo beste hau non zegoen; baina, zinez, aurpegi haietan ez zuen inongo mirakulurik ikusi. Akaso egunerokoa irakurri eta gero, Eiderrekin birtualki ordu erdiz egon eta gero, bost sentimenak erneago izango zituen, prestatuago Pavlov-en erreflexu baldintzatua egia bihurtzeko.
|
|
|
Baina beti gertatzen zait ideiak trumilka etortzen zaizkidala, eta hara non hasi naizen hodeien inguruan berbetan, beste hamaika mila konturen bueltan hasi aurretik. Ikaragarria da enroilatzeko modu
|
hau
. Beraz, ordena pixka bat jarriko diot kontakizun honi, bestela akabo.
|
|
|
Eguneroko
|
hau
(Bitakora, alegia) Irlandako gida turistiko bihurtu nahi ez dudan arren, aipagarriak iruditzen zaizkit nire gidak azaldu dizkidan zenbait gauzatxo; behintzat hemendik urte batzuetara, eguneroko hau berriro irakurtzen dudanean, memorian fresko gorde ditzadan: lehendabizikoa, Kilkenny izena nondik datorren.
|
|
|
Eguneroko hau (Bitakora, alegia) Irlandako gida turistiko bihurtu nahi ez dudan arren, aipagarriak iruditzen zaizkit nire gidak azaldu dizkidan zenbait gauzatxo; behintzat hemendik urte batzuetara, eguneroko
|
hau
berriro irakurtzen dudanean, memorian fresko gorde ditzadan: lehendabizikoa, Kilkenny izena nondik datorren.
|
|
|
Egia esateko, arin ulertu dut begirada horren atzean itaunen bat zegoela, begi horiek gupidarik gabe ari baitzitzaizkidan galderaz fusilatzen. Filmetan, noski, protagonistak(
|
hau
da, nik neuk) besterik gabe erantzuten dio galdetzaile isilari, aukerarik eman gabe eta ustezko galderei erantzunez. Baina (batzuetan hala iruditzen bazait ere) hau ez da film bat, eta beraz apur bat itxaron dut nire izena zein den itaundu didan arte.
|
|
|
Filmetan, noski, protagonistak (hau da, nik neuk) besterik gabe erantzuten dio galdetzaile isilari, aukerarik eman gabe eta ustezko galderei erantzunez. Baina (batzuetan hala iruditzen bazait ere)
|
hau
ez da film bat, eta beraz apur bat itxaron dut nire izena zein den itaundu didan arte. Eider, erantzun diot, eta bere koadernoan apuntatzeari ekin dio.
|
|
|
Eta agian horregatik, hasi berriaren harritzeko gaitasuna galdu ez dudalako, itzelezko gogoak sartu zaizkit egun bat gehiago berarekin pasatzeko. Zeren Rocíok zerbait dauka ia magnetikoa, ez dakit, deabrutxo polit bat da, bere alkandora gorria bezain arriskutsua iruditzen zait neska
|
hau
. Eta bere begirada enigmatikoak eskatzen dit berarekin geratzeko, sikiera deskubritu arte begi nini bi horien dirdira lotsagabearen atzean zenbat plater gehiago apurtzeko intentzioa dagoen.
|
|
|
Edo Los Angeleseko auzo desberdinetan lau mutil lagun dituela, batak bestearen existentzia ezagutzen ez duelarik noski, eta lauren kontura moldatzen duela bere unibertso sentimentala. Gaur batekin eta bihar bestearekin, horrela ibiltzen da Rocío, eta
|
hau
dena gutxi balitz, lau horietako birekin hitzartuta dauka ezkontza egun bana. Eta harritzeko motibo gehiago, Rocíok ez baitaki bere aita nor den.
|
|
|
Akaso gudan murgildutako Afrikako edo Hego Amerikako herrialderen batean. Estatu Batuek finantzatutako gobernu kolpista bananeroetan imajinatzen dudan muga da honako
|
hau
. Soldaduak kamuflajez jantzita doaz, hostoz disimulatutako kasko eta guzti.
|
|
|
Burua non dudan oso ondo dakizu, Bitakora laguna, eta hori da ezinegona sortzen didana: beldur handia ematen dit deskubritu berri dudan Eider aske
|
hau
nire herrian kokatzeak. Talka egingo dut eguneroko erritmoarekin, hori badakit.
|
|
|
Baina alferrik da, ez baitut Txema maite, eta ez gaude baturik, eta ez gara bikote bizia. Egia da neuk bota nuela dena pikutara, baina orain inork ez du
|
hau
konponduko.
|
|
|
Eta gaur hirugarren aldia izan da Jabi hemendik agertu dena. Lehenengo aldian esan nion nire buru nahasi
|
hau
gehiago endredatzerik ez nuela nahi, nahiko borroka handia dudala neure barruan, baina gaur ere agertu da. Lagundu egin nahi didala esan dit.
|
|
|
Honek ezin du horrela jarraitu. Jabirekin asteburu
|
hau
pasatu eta gero, iruditzen zait mundu guztiak jakin behar duela hemen zerbait gertatzen ari dela. Momentuz, argi esan diot Jabiri hau azken aldia izan dela.
|
|
|
Jabirekin asteburu hau pasatu eta gero, iruditzen zait mundu guztiak jakin behar duela hemen zerbait gertatzen ari dela. Momentuz, argi esan diot Jabiri
|
hau
azken aldia izan dela.
|
|
|
Beharbada, gainera, neure burua dut guztietan etsaiena. Eta barruan sortzen ari zaidan pertsonatxo
|
hau
, berriz... Izan dezakedan eta lagunik onena nirekin batera daukat, eta ez dut gogorik komunetik behera botatzeko.
|
|
|
Zertan nabil? Ez daukat inor, mundu
|
hau
kaka bat da, putakumez betetako mundua diosss! Ezin dut sinetsi.
|
|
|
Txemari ezin diot denbora gehiagoz gezur handi
|
hau
ezkutatu. Ez du merezi, ez dit ezer txarrik egin.
|
|
|
Arinegi eta horrela. Eta(
|
hau
gure artean) ez dut idazteko batere gogorik. Nahiago dut kanpora irten eta ikustea, ikustea, ikustea.
|
|
|
Eta azkenik etxe batera sartu nintzen. Ez dakit zerk bultzatuta egin nuen
|
hau
: morboak agian, existitzen ez den toki batean egoteak edo...
|
|
|
Rocío, gainera, egona zen jadanik Irlandako hego hegoko hiri honetan, eta ez zuen errepikatzeko gogorik. Nahiago zuela Killarneyra joatea, askoz ere gehiago gustatu zitzaiola, eta (ni tentatzearren esan du
|
hau
) Killarneyn hasiko nintzela usnatzen barruan daramadan benetako Irlanda horren lehen lurrin eta kresal usainak. Horrelaxe esan dit.
|
|
|
Eta badakit hori ez dela bilatzen ari naizen Irlanda esmeralda, nire gidaren azaleko paisaia ez dudala inguru horretan aurkituko. Hala ere, inguru
|
hau
zerbait desberdina da, itsasoa usaindu daiteke eta nonahi daude zohikatza ateratzeko zuloak. Eta loreak daude, eta haize bortitza, eta" gizon zuriak" oraindik deskubritu gabeko merkatuak, eta esne saltzaileek egurrezko gurdi koloretsuetan eramaten dituzte ume baten tamainako kantinak.
|
|
|
Gauza bat argi dago: Rocío nire ondotik joatean ezin naiz triste jarri, zeren
|
hau
nire bizitzaren hasiera baino ez da.
|
|
|
Baina ez nuen oroitzen sentsazio hori, alegia, gertatuko dela jakin eta hala ere denbora joaten uztea, denborarekin jolastea. Ez nuen oroitzen, beharbada
|
hau
izan delako musuaren zain lasaitasunez itxaron dudan lehen aldia, gertatu behar zuenak ordutegi jakinik ez zuela ulertu dudan lehen aldia. Presarik gabe, gure helburuan sekula pentsatu gabe, helburua zela ere jakin gabe, gertatuko zen ziurtasunaz eta, bien bitartean, gure arteko begiradekin gozatuz.
|
|
|
Bere motxila hemen dago, beraz itzuliko da. Nik, bitartean," jai" hartu dut gaurko, eta aterpetxean sartuta emango dut egun euritsu
|
hau
, Sanferminetatik urrun.
|
|
|
Aurreko esaldi hori idatzi nuenean, Cashelen, luze hitz egin genuen Rocíok eta biok. Eta ez dakit zelan, agian kontatzeko gauza gutxiegi izatearen beldurrez, Irlandara etortzean bururatu ere egin ez zitzaizkidan arrazoiak bota nizkion bidaia
|
hau
justifikatzeko. Badakizu, Bitakora laguna, egunerokotasunetik deskonektatzea zela abenturatxo honekin nahi nuena.
|
|
|
Normalean animo hitzak neuk entzuten ditut... Baina istripuak egunero gertatzen dira, dozenaka gainera; eta
|
hau
, Eiderrena, beste bat izan da. Non eta bariante berrian, gainera.
|
|
|
Ez da hain harritzekoa. Beno, bai, guretzat kolpe izugarria, ezta?, baina azkenean datu bat baino ez da izango istripu
|
hau
, puntu beltz batean hildako beste gidari bat. Horrela gertatu zen, eta bihar beste familia bati gertatuko zaio, eta ezin da pentsatu istripu horiek egoera psikologiko jakin batek sortu dituenik.
|
|
|
P.D. Azken zati
|
hau
Eiretik itzulita ari naiz idazten. Hemendik aurrerako artxiboak kontrazeinuen bidez gordeko ditut.
|
|
|
Eta igual hirira joaten ere jakingo zutelako. Baina batez ere, eta
|
hau
zen garrantzitsuena, herriko zulotik ateratzen zekitelako.
|
|
|
Eta horregatik burua altxatu eta gora egin dut begiekin, eta oraindik beste hamar maila edo ikusi ditut nire pausoaren zain, eta abioiko atea zabalik. Eta
|
hau
ere, idazten ari naizen hau ere, kursia iruditzen zait; baina hori orain, ze eskailera erdian aurkitu naizenean ez zait hala iruditu. Kontua da, eta horretara noa, nire aurreko maila bakoitza etorkizun eta errealitate altuago batera eramango ninduen bidea begitandu zaidala:
|
|
|
Sandwich bat erosi dut, bejetala, eta postrerako utzi ditut hegazkinean gosariarekin batera eman dizkidaten gurina eta marmelada. Azkenean mokadua labur geratu zait eta, arrasti osoan zehar tripak gurru eta gurru eduki ondoren, kafe merke
|
hau
da, hau eta ezer ez besterik, zutik jarraitzeko behar nuena. Goizegi da oraindik afaltzeko.
|
|
|
Sandwich bat erosi dut, bejetala, eta postrerako utzi ditut hegazkinean gosariarekin batera eman dizkidaten gurina eta marmelada. Azkenean mokadua labur geratu zait eta, arrasti osoan zehar tripak gurru eta gurru eduki ondoren, kafe merke hau da,
|
hau
eta ezer ez besterik, zutik jarraitzeko behar nuena. Goizegi da oraindik afaltzeko.
|
|
|
Eta Dublin ere, inork ezer esan ez didan arren, aurpegi erraldoi bat da, hiri bat baino gehiago. Kalean eman ditudan ordu urriek erakutsi didatenez, hiri
|
hau
bere jendea da; milioika aurpegi txiki bizidunez osatutako aurpegi erraldoi oraindik bizidunagoa. Eta berriro kursia izateko arriskuan nagoen arren, esan egingo dut:
|
|
|
Eta berriro kursia izateko arriskuan nagoen arren, esan egingo dut: hiri zartatu bezain atsegina da
|
hau
, zerbeza beltzaren laguntzaz jendea elkartu zein bakartu egiten duena. Kursia izanda ere, horrelakoak gustura bota ditzaket zure gainean.
|
|
|
Baina batez ere etxeko atarian jesarrita dagoen gizonak eman dit atentzioa, zeren, lur berde esmeralda aurretik, itsaso koloreanitza atzetik, eta zeru beruna goitik, bera da paisaiaren oreka, bera eta bere arropa beltzak, eta bere pentsamendu gaelikoak. Aipatutako beste hiru elementuak hain dira neurrigabeak, hain amaigabeak, hain infinitu eta absurduak, ezen bere aulkitxoan jarrita lasai pentsatzen ari den gizon hori baita paisaia zoragarri
|
hau
orekatzen duena, paisaia hau existitzearen arrazoia. Munduaren zentroa da gizon hori, berak jakin gabe.
|
|
|
Baina batez ere etxeko atarian jesarrita dagoen gizonak eman dit atentzioa, zeren, lur berde esmeralda aurretik, itsaso koloreanitza atzetik, eta zeru beruna goitik, bera da paisaiaren oreka, bera eta bere arropa beltzak, eta bere pentsamendu gaelikoak. Aipatutako beste hiru elementuak hain dira neurrigabeak, hain amaigabeak, hain infinitu eta absurduak, ezen bere aulkitxoan jarrita lasai pentsatzen ari den gizon hori baita paisaia zoragarri hau orekatzen duena, paisaia
|
hau
existitzearen arrazoia. Munduaren zentroa da gizon hori, berak jakin gabe.
|
|
|
Gehiegi idazten dela diotenen kontra, ahots berri bakoitzak edertu egiten baitu gure barne paisaia, liburu berri bakoitzak aberastu gure mundu ikuskera. Nobela bat da Gabiriaren lehen obra
|
hau
, tamaina politekoa gainera (oso ohikoa ez den gauza), eta nik edonori gomendatuko niokeena, idazlan fresko, arin, atsegin eta mamitsua delako. Frogak behar dituenak, aski du kontakizuna irakurtzen hastea.
|
|
|
Baina ez, orduan ere oker nenbilen... Zeren eta,
|
hau
nekien, hura nekien, baina ez nekien ezen neure bizitzako ustekabekorik ustekabetsuenaren aitzinean nengoela. Izan ere, ni ezin nintekeen familiako bigarren protestanta izan, nola idaroki baitzidan aitak, zeren leku hura beterik baitzegoen jada... eta, izaitekotan, etxeko hirugarren protestanta baizik ezin izan nintekeen, edo laugarrena, benturaz, edo auskalo zenbatgarrena...!
|
|
|
—Bai, mundu zabala baino zabalagoa duk gure mundu tipi
|
hau
, Joanes, zeren gaur ere ikusi baituk zein hertsia den mundu zabal delakoa...
|
|
|
Eta nola, beraz, kontradikzioneak, hartaraz gero, itxurazkoagotzat jotzen ditudan egiazkoagotzat baino, zer gertatuko litzateke, baldin, zuk gutunean erraiten zenidan bezala, Giordano Brunoren ideiak aintzakotzat hartu eta are urrunago joanen bagina? Izan ere, mundu honetaz eta bertzeaz mintzatzen gara franko, baina zer, mundu
|
hau
eta bertzea bat eta bera balira. Materiaz eta spirituaz mintzo gara, baina zer, biak bat eta bera balira, espazioaren infinitutasunean?
|
|
|
—Demagun —erran zidan—, gure kandela
|
hau
eguzkia dela, mapamundia Lurra, eta harria, ilargia. Ikusten duan bezala, Lurraren erdi honetan eguzkiak ez dik jotzen, eta beraz, gaua duk.
|
|
|
EZ. Hartaz ohartu nintzenean, begiak testurat eraman, eta paragrafo harekin inkontru egin nuen, zeinean Sarako maisuaren honako erran
|
hau
ediren bainuen: Gutienean bazenerrake hura dela luthertasun handia, gauza itsusia, eta ez dakizula zer gaztigu ordena halakoari.
|
|
|
—Lasai —erran zenidan irritsu— Gizon
|
hau
ene mediku eta barbera duzu, eta berak sendatuko zaitu.
|
|
|
—eta, azken igurtzitxoak emaiten zizkidala, zuri beha paratu, eta erran zuen—: Jaun André, mutil burugabe
|
hau
bere onerat etorri da eta nik egin dut neure egitekoa.
|
|
|
Izan ere, Jesu Kristok ez zuen oinazea bilatu; aitzitik, ihesi ibili zen, eta hargatik erran zuen: " Hastan kaliz
|
hau
eneganik...", harik eta, ihes egiterik izan ez zuenean, bertze hitz haiek erran zituen arte: " Egin bedi..." Baina, baldin bizitza, malda behera delarik ere, malda gora bada, zergatik bihurtu behar dugu guk are malda gorago...?
|
|
|
Eta zergatik, bitartean, oinazearen beldur izan, baldin beldur horrek oinazea areagotzen badigu, alde batetik, eta baldin badakigu, bertzetik, zer errepuesta eman zion Kristok nekeari eta sufrimenduari, eta guk haren etsenplua atxiki behar dugula, eta ez dugula bertze aterabiderik? Eta noiz ikasi behar dugu ezen, atseginari sufrimendua darraion bezala, sufrimenduari atsegina darraiola, eta zilegi dela, zilegi eta desiragarri, atseginari atseginez ihardestea, eta lurreko gure bizimodu
|
hau
ere apur bat maitatzea?
|
|
|
—Ez nago, oro har, pentsatzeko moduaz eta moldeaz denaz bezainbatean, Axularrekin akort, eta gero eta gutiago nago, baina, filologoa naizen aldetik, erran dezaket ezen bere Gero
|
hau
euskararen monumentua dela, deusezetik edo kasik deusezetik eraikia: mirakulu bat, Joanes...
|
|
|
Nork erranen zuen, jaun André, ezen zure hitz haiek, erdi txantxetan erranak, bete eginen zirela, eta zuregatik skribatzen ari naizela, hain zuzen ere, liburu
|
hau
, finean...! Bai, egia da ezen munduak ez duela deus ere jakinen, nola nahi baitzuen Axularrek, zeren irakurle bakarra izanen zaitudan, baina, halarik ere, gogoan ditut osaba Joanikoten hitz haiek, Inkisizionearen ediktu baten ondotik erran zizkidanak, zeinak guztiz neureak egiten baititut mementu honetan:
|
|
|
Bai, egia da ezen munduak ez duela deus ere jakinen, nola nahi baitzuen Axularrek, zeren irakurle bakarra izanen zaitudan, baina, halarik ere, gogoan ditut osaba Joanikoten hitz haiek, Inkisizionearen ediktu baten ondotik erran zizkidanak, zeinak guztiz neureak egiten baititut mementu honetan: " Bai, mundu zabala baino zabalagoa duk gure mundu tipi
|
hau
, Joanes, zeren gaur ere ikusi baituk zein hertsia den mundu zabal delakoa..." Halakoxea baita zuri lotzen nauen mundua ere, jaun André...
|
|
|
—Zertarako mundu osoa irabazi, baldin arima galtzen badugu...? Kapera
|
hau
izanen da oraindanik ene mundua.
|
|
|
Eta urliaren eta sandiaren erraizunak eta erran merranak zeuden,
|
hau
gertatu ote zen, hura gertatu ote zen, harik eta handik hiruzpalau egunetarat fidatzeko moduko ihardespena izan nuen arte, noiz eta jauregiko morroi batek kontatu baitzidan, osabaren morroi batek berari kontatua:
|
|
|
Eta hala ibili ginen guztiok jauregian aldi batez zirimonia maisuaren erranetarat, marionetak edo ximinoak bagina bezala,
|
hau
honela egin behar da, hori horrela, eskuin zangoa honat, ezkerrekoa harat, burua goiti eta burua beheiti...
|
|
|
—Errespetuaz eta begiruneaz mintzatu da berori, aita, baina jauregiaren erantzukizuna ene esku utzi zuen, eta eskatu eta eskertuko nioke, baldin berorrek ere eneganako tratua errespetatuko balu. Eta barka biezat bertze
|
hau
ere erraiten badiot, zeren, oker ez banago, berorrek aitortu baitzidan ez zuela olen negozioan asmatu, eta horrek erran nahi du ezen berorren moduak eta moldeak berregokitu beharra zegoela, eta nik hori bertzerik ez dut egin. Eta lehen fruituak hor daude.
|
|
|
" Joanikot:
|
hau
hire txakurraren erretratua duk, baina, Italiatik natorrenean, hirea eginen diat..." —eta, malenkoniak haren begiak hartzen zituela, erran zuen—: Handik aitzina, bizpahiru karta skribatu genizkioan elkarri, eta gero, deus ez.
|
|
|
Bai, baliteke. Eta horregatik baliatzen eta erabiltzen dut, beharbada, neure euskara
|
hau
, Axularren eredurat, bere mila forma eta korapilotan, hemen jira eta han bira, letren eta hitzen desfile koloretsuan, zeren, alde batetik, atsegin eta plazent zaidan, eta zeren, bertzetik, bizitza ez baita lerro xuxen bat, baina joan doazen eta etorri datozen mila gertakiren eta bertze hainbat oroitzapenen bidegurutzea; eta bizitza da, orobat, biltoki bat, non juntatzen eta elkarganatzen baitira ... Eta ene jokamolde hau, halatan, ene funsgabekeriarik funsgabeena izan daiteke edo funtsezkorik funtsezkoena.
|
|
|
Eta horregatik baliatzen eta erabiltzen dut, beharbada, neure euskara hau, Axularren eredurat, bere mila forma eta korapilotan, hemen jira eta han bira, letren eta hitzen desfile koloretsuan, zeren, alde batetik, atsegin eta plazent zaidan, eta zeren, bertzetik, bizitza ez baita lerro xuxen bat, baina joan doazen eta etorri datozen mila gertakiren eta bertze hainbat oroitzapenen bidegurutzea; eta bizitza da, orobat, biltoki bat, non juntatzen eta elkarganatzen baitira arrazoinaren arrazoinak eta bihotzarenak, zeinak, Pascalek zioen bezala, arrazoinak ez dituen ulertzen; eta bizitza da, azken finean, gertaki haien guztien eta arrazoin haien guztien bilbatzea eta irazkitzea, denboraren ehundegietan. Eta ene jokamolde
|
hau
, halatan, ene funsgabekeriarik funsgabeena izan daiteke edo funtsezkorik funtsezkoena. Eta nik neure bideari ekin nion eta bidean aitzina noa egun ere:
|
|
|
Pedro Huizi, bai, bihotzean su hura zuen mutila eta ene laguna, Italiarat joan zena, maisu handien urratsei jarraikitzeko asmotan. Baina, harat joan zenetik, Pedro ez duk itzuli, eta
|
hau
okasione ezin egokiagoa izan daitekek, zeren eta gauza batez segur bainago: Pedro Huizi ez duk hemengo bertze edozein pintore baino gutiago izanen.
|
|
|
Osaba Joanikot, bertzenaz ere, Donibane Lohizunerat joaitekotan zen egun haietan, zeren bere liburua —lehen liburua, haren erranetan— akabatutzat jotzen baitzuen eta Piarres Oihartzabal kapitainari utzi nahi zion, ez irakur zezan, baina honek Bordeleko unibertsitatean lagun zuen irakasle bati eman ziezaion, zeren irakasle
|
hau
Montpellierko unibertsitatean ibilia baitzen urte batzuk lehenago eta zeren hango unibertsitateko bertze irakasle batzuen eraginaz balia baitzitekeen erregeren baimenduaren erdiesteko eta liburua han Monpellierren publikatzeko; eta, horrela, bidaia hartan osabak eta etxeko morroi batek lagundu zioten jaun Mar ce li, zeina don Frantziskorekin aitortu baitzen eta haren benedizionea jaso baitzuen, B...
|
|
|
Ba al dakik konbentzitzen hasia nagoela ezen, egiten ari naizen pinturaz denaz bezainbatean ere, ez nabilela bide zuzenetik urrun, bizitza osoan bertzela uste izan badut ere...? Zeren ene pintura
|
hau
, arau horien aldekoa den neurrian, bizitzaren aldekoa baita eta erotasunaren kontrakoa... eta zeren artea, enetzat, bizitzaren alde egoitea baita, azken finean. Eta zeren horretarakotz baitaude eroetxeak, eroak harat joan daitezen, ez pintoreak eta artistak!
|