|
2017
|
|
|
Helburu erlijioso edo ohitura zaharrei jarraituz, landare eta onddo batzuk aspaldidanik hartu izan dira kultura ezberdinetan haien eragin psikoaktiboaz gozatzeko. XXI. mendeko
|
mundu
globalizatuan substantzia horien kontsumoa hedatu egin da eta gizarte garaikideetara heldu da. Talde honen barruan egitura kimiko, ekintza mekanismo eta eragin farmakologiko ezberdina duten substantziak aurki ditzakegu landare hauen osagaien artean.
|
|
|
2015ean argitaratu zen
|
Munduko
Nazioen Elkarteko txostenaren arabera, 541 substantzia psikoaktibo berri daude salgai 95 lurraldetan banaturik 2009 urtetik (1). Substantzia berrien zenbatekoaren hazkuntza handituz doa abiadura bizian (1 irudia).
|
|
|
Gaur egun, EUSTATek kaleratutako datuen arabera (6), EAEn zirkulazio aparatuko gaitzek heriotza gehiago sortzen dituzte emakumeen artean gizonen artean baino (3080 vs 2708 pertsona). Igoera
|
mundu
zabalean ageri da (7), esaterako, AEBn urtero 6,6 milioi emakumek jasaten dute bihotz hodietako gaixotasunen bat, emakumeen artean heriotza eta morbilitate kausa nagusia delarik. Emakumearen adina dena dela ere, AEBn IAren lehenengo urtean emakume gehiago hilko dira gizonezkoak baino(% 26 vs% 19); lehenengo 5 urteetan hil edo bihotz gutxiegitasuna, edo iktusa jasango duten emakumeen kopurua ere handiagoa izango da(% 47 vs% 36).
|
|
|
Bizi erritmo frenetikoak eta gizarte eskakizun altuek depresio nahasteen areagotzea eragin dute herritarrengan. Osasunaren
|
Munduko
Erakundearen azken datuen arabera, 2015ean munduko biztanleriaren% 4,4k depresio nahasteren bat zuen. Gainera, ugaritzen doan nahastea da, 2005etik% 18,4 hazi baita prebalentzia eta datozen urteetan joerak gorantz jarraituko duela uste da.
|
|
|
Bizi erritmo frenetikoak eta gizarte eskakizun altuek depresio nahasteen areagotzea eragin dute herritarrengan. Osasunaren Munduko Erakundearen azken datuen arabera, 2015ean
|
munduko
biztanleriaren% 4,4k depresio nahasteren bat zuen. Gainera, ugaritzen doan nahastea da, 2005etik% 18,4 hazi baita prebalentzia eta datozen urteetan joerak gorantz jarraituko duela uste da.
|
|
|
Garai bereko gaitz bat aipatzekotan, berriz, minbizia nabarmenduko genuke.
|
Munduan
hildako gehien eragiten duen bigarren gaitza da. 2015ean 8,8 milioi heriotza eragin zituen, hau da, 6 heriotzatik 1 kantzerrak eragin zuen.
|
|
|
|
Munduko
biztanleriaren gehiengoa elebiduna edo eleaniztuna da. Hizkuntzak osasun arloan eta bereziki harreman terapeutikoan duen egitekoari buruz asko idatzi izan da, hizkuntzan oinarritutako txarto ulertuek osasunean izan dezaketen eragina dela-eta.
|
|
|
|
Munduko
biztanleriaren gehiengoa elebiduna edo eleaniztuna da. Hizkuntzak osasun arloan eta bereziki harreman terapeutikoan duen egitekoari buruz asko idatzi izan da, batez ere hizkuntzan oinarrituta eman daitezkeen txarto ulertuek osasunean izan dezaketen eragina dela-eta.
|
|
|
Pankreatitis akutua pankrearen hanturak eragindako gaixotasun onbera da. Haren eragile nagusiak behazun bideetako kalkuluak eta alkohola dira (1), eta
|
mundu
mailan haren intzidentzia gorantz doa, obesitateari loturik batik bat (2). Uneotan, ospitaleratzea eragiten duten digestio aparatuko patologien artean nagusiena da (3, 4).
|
|
|
Lagina ez da handia, 323 ama/ ume bikote. Baina txikiagoa da patologia duten haurrena, 8 guztira (prebalentzia% 2,5ekoa,
|
mundukoan
aipatzen denaren erdia). Analisi estatistikoa sintomen puntuazioekin egin da, eta umeen laurdenak baino gehiagok ez du sintomarik.
|
|
|
Guztira% 2,5eko prebalentzia sumatzen da gure laginean;% 0,6 neskengan eta% 4,3 mutilengan.
|
Mundu
mailako prebalentziarekin(% 5) alderatuz (1) lagin honetakoa baxua da. Hala ere, beste ikerketa batzuetako prebalentziak ez dira gurearen aldean hain ezberdinak:
|
|
|
Sintoma horiek, asaldu mentalen eskuliburu diagnostiko eta estatistikoaren (DMS IV) irizpideen arabera, 6 hilabete baino gehiago iraun behar dute eta haurrak 7 urte bete baino lehen agertu behar izan dira.
|
Mundu
mailan% 5eko prebalentziarekin azaltzen dela onartzen da, nahiz ikerketek emaitza zeharo ezberdinak erakutsi (1). Ikerketa batek, Espainia mailan,% 6ko prebalentzia erakusten du (2).
|
|
2018
|
|
|
Depresioa emozioen erregulazioan eragiten duen asaldurarik ohikoena da,
|
munduan
350 milioi pertsona baino gehiago gaixotzen dituena, emakumezkoetan gizonezkoetan baino prebalentzia altuagoa duelarik (1).
|
|
|
Azken urteotan, estresari lotutako nahasteen artean, depresioaren intzidentzia eta prebalentziaren gorakada bereziki nabarmena izan da. Depresioa XXI. mendeko buru nahasterik ohikoena da, eta
|
munduan
359 milioi pertsona inguruk pairatzen dutela estimatzen da. Jasaten duenari eragiten dion kalte handia dela-eta, gaur egun, munduko ezgaitasun kausa% 20 emakumeetan eta% 7 gizonezkoetan, hain zuzen (2).
|
|
|
Depresioa XXI. mendeko buru nahasterik ohikoena da, eta munduan 359 milioi pertsona inguruk pairatzen dutela estimatzen da. Jasaten duenari eragiten dion kalte handia dela-eta, gaur egun,
|
munduko
ezgaitasun kausa% 20 emakumeetan eta% 7 gizonezkoetan, hain zuzen (2). Datu horiek, faktore sozialez gain, sexu ezberdintasun biologikoek azal ditzakete.
|
|
|
Gaur egungo gizartean, obesitateak, hipertentsioak eta diabetesak duten garrantzia izugarria da,
|
mundu
mailan dagoen arazoa baita; alde batetik, pertsonarentzat, eta, bestetik, osasun zerbitzuentzat. OMEk (Osasunaren Mundu Erakundea) gaur egungo egoera ikusita, obesitatea XXI. mendeko epidemia garrantzitsuenen artean egongo dela adierazi du.
|
|
|
Gaur egungo gizartean, obesitateak, hipertentsioak eta diabetesak duten garrantzia izugarria da, mundu mailan dagoen arazoa baita; alde batetik, pertsonarentzat, eta, bestetik, osasun zerbitzuentzat. OMEk (Osasunaren
|
Mundu
Erakundea) gaur egungo egoera ikusita, obesitatea XXI. mendeko epidemia garrantzitsuenen artean egongo dela adierazi du. Espainiako azken datuek adierazten dutenez, helduen% 15ek obesitatea du eta% 37k gainpisua, horrek adierazten du bi pertsona heldutik bat pisu arruntetik gora aurkitzen dela (1,2).
|
|
|
b: Osasunaren
|
Mundu
Erakundearen (OME) sailkapenean oinarrituta.
|
|
|
Umearen bizitzaren hasierako elikadurarako edoskitze naturala gomendatzen da. Osasunaren
|
Mundu
Erakundearen (OME) zein Espainiako Osasun Ministerioaren arabera, GParen prebentziorako A gomendio maila lortu duen bakarra hori da. Edoskitze motak eta iraupenak ez dute inolako lotura esanguratsurik azaldu lan honetan, nahiz eta edoskitze naturala GParen prebentziorako faktore babesle gisa aurretik zabal ikertutako gaia izan (17).
|
|
|
Obesitatearen prebalentzia ia hirukoiztu egin da
|
mundu
osoan azken lau hamarkadetan. 2016an 0 urteko 41 milioi umek eta 5 urteko 340 milioi umek gainpisua edo obesitatea zuten (1,2).
|
|
|
2016an 0 urteko 41 milioi umek eta 5 urteko 340 milioi umek gainpisua edo obesitatea zuten (1,2). Kopuru horiek ikusita, gaur egun obesitatea
|
mundu
mailako pandemia kontsideratzen da, urtero batez beste 2,8 milioi pertsona hiltzen direlarik gehiegizko gantz metaketak sortutako gaixotasun horren konplikazioen ondorioz (1, 3).
|
|
|
Herrialde azpigaratuetan, ordea, pisu eskasiatik gainpisurako trantsizioa oso azkarra izateaz gain, GMIak gora egiten jarraitzen du.
|
Mundu
mailan oraindik pisu eskasia obesitatea baino prebalenteagoa da, baina orain arteko joerak jarraitzen badu, 2022rako obesitatea gainjartzea espero da (2).
|
|
|
Osasunaren
|
Mundu
Erakundearen (OME) esanetan, traumatismoen ondorioz urtero 4 milioi pertsona baino gehiago hiltzen dira eta dozenaka milioi zauritzen. Arrisku faktoreak ez daude gizabanakoen jokabidearekin lotuta bakarrik, pisuzkoak dira ere aldagai soziosanitario, laboral, ekonomiko, politiko eta kulturalak.
|
|
|
Osasunaren
|
Mundu
Erakundearen (OME) esanetan, traumatismoen ondorioz urtero 4 milioi hildako baino gehiago eta dozenaka milioi zauritu gertatzen dira. Izan ere, Global Burden of Disease Study (1)
|
|
|
Alde batetik, haien maiztasuna igotzen ari da eta, bestetik, pertsona adinduen artean gertatzen dira bereziki, hilkortasuna handia izanik talde horretan. Izan ere, 70 urtetik aurrera, hauxe da traumatismoen ondoriozko heriotza arrazoi nagusia
|
mundu
mailan (1). Gipuzkoan, azken urteotan joera hori finkatuz joan da, eta 2016 urtean traumatismo larrien% 30 erorketen ondorioz gertatu ziren, proportzio hori handiagoa izanik nagusien artean.
|
|
2019
|
|
|
c)
|
Mundu
errealeko datuak erabiltzean sortzen diren erronkak
|
|
|
Datu falta da ikerkuntza klinikoan maiz gertatzen den arazo bat, askotan informazioa ez delako bere osotasunean jasotzen, zenbait aldagai ez direlako behar bezala jasotzen, edo pazienteek ikerketan parte hartzeari uzten diotelako.
|
Mundu
errealeko datuekin ere faltako balioak aurki daitezke (esate baterako, pazienteen analisiak egin eta grabatzen ez direnean, edo altuera edo neurria hartu baina zerbaitegatik behar bezala gordetzen ez direnean). Kasu horietan informazioa galdu egiten da, eta egoera hori jakina den neurrian, zenbateraino berreskuratu daitekeen ikusi da.
|
|
|
Multvac Asimoven asmakizuna zen, noski, baina zehaztasun handiz azaltzen zituen idazlearen ustean etorkizuneko ordenagailuek izango zituzten gaitasunak. Esate baterako,?
|
Munduko
arazo guztiak? (1959) kontakizunean, halaxe deskribatzen da Multvac en funtzionamendua, Ben Manners protagonista, makinari galdera bat egiteko asmoz, haren aurrean esertzen denean:
|
|
|
3.4 Ikerketa
|
mundu
errealeko datuekin: abantailak eta oztopoak
|
|
|
b) Egoera aproposa
|
munduko
datu errealekin lan egiteko
|
|
|
Osasun arretaren prosezuan sortutako datuak, beraz,
|
Mundu
Errealeko Datu deitzen dira, ingelesez Real World Data (RWD). Food and Drugs Associaton (FDA) delakoak emandako definizioaren arabera, RWD horiek pazientearen osasunari edota emandako osasun arretari buruzko datuak dira.
|
|
|
FDAren arabera, RWDen analisiaren ondoren ateratako ebidentzia
|
Mundu
Errealeko Ebidentzia litzateke, ingelesez Real World Evidence (RWE).
|
|
|
Nolabait RWE eta RCT elkarren osagarri dira, RCTek barne baliozkotasuna daukate ezaugarritzat, eta RWE en bidez ateratako ondorioak, berriz, orokor egin daitezke (kanpo baliozkotasuna). Alde horretatik, RWD erabiliz diseinatzen diren saiakuntza kliniko pragmatikoen (PCT) inportantzia handitu da, saiakuntza mota hauek
|
mundu
errealeko datuak (ohiko osasun arretan sortutako datuak) eta RCTen ausazkoa konbinatzen baittuzte, beraz, RWDak erabiltzeko aukera berriak emanez.
|
|
|
–Azpiegitura ezartzeko estrategia eta lehentasunen artean, hauek sartzen dira: berrikuspen sistematikoak egitea, lehen mailako ikerketak egitea, erregistro klinikoko baliabideak, osasun arloko informazioaren teknologia praktikaren bitartez sartzea, lankidetza publikoa eta pribatua sustatzea, eta sarean konekatutako
|
mundu
baten erabilgarritasunaren eta inpaktuaren ikuspegiari eustea.
|
|
|
Sarean konekatutako
|
mundu
baten erabilgarritasunaren eta inpaktuaren ikuspegiari eustea.
|
|
|
Ohiko ikerketa klinikoak datuak biltzen eta nahasketa faktoreak kontrolatzen laguntzen du, baina ez da nahikoa praktika klinikoaren ingurune erreala behar bezala antzemateko. Aukera egonik
|
mundu
errealeko pazienteen arretaguneetan datuen bilketa elektronikoa hobetzeko, bai eta analisiak zorrozteko ikuspegi estatistikoak erabiltzeko ere, bereizketa horrek gero eta gehiago mugatzen du ikerketararen emaitzen baliagarritasuna. Derrigorrezkoa da babesa ematea eta ahaleginak indartzea denen inplikazioa lortzeko, lehentasuna eman diezaiogun ikerketari, jarrerari eta emaitzen hedapenari:
|
|
|
Osasunaren
|
Mundu
Erakundeak (OME) honela defnitu zuen osasuna: ongizate fsiko, psikiko eta sozial erabatekoa, gaitz edo gaixotasunik ez izatetk haratago.
|
|
|
Osasunaren
|
Mundu
Erakundearen arabera, 2016an, 4 milioi pertsona hil zen aire kutsaduragatik, munduan, eta Europan, berriz, 556.000 pertsona (1). Aire kutsadura urbanoaren adierazle ontzat ditugu bai PM2.5, 2,5 mikra edo gutxiagoko partikulak, eta bai dioxido nitrogenoa, NO2 eta biek ala biek dute osasunean inpaktu handia.Kontuan izan, PM2.5oso partikula finak izanik, arnasbideetan erraz sartzen direla.
|
|
|
Osasunaren Mundu Erakundearen arabera, 2016an, 4 milioi pertsona hil zen aire kutsaduragatik,
|
munduan
, eta Europan, berriz, 556.000 pertsona (1). Aire kutsadura urbanoaren adierazle ontzat ditugu bai PM2.5, 2,5 mikra edo gutxiagoko partikulak, eta bai dioxido nitrogenoa, NO2 eta biek ala biek dute osasunean inpaktu handia.Kontuan izan, PM2.5oso partikula finak izanik, arnasbideetan erraz sartzen direla.
|
|
|
Hori dela-eta, berrikuspen honetan aipatutako RNAren biologiaren bi esparru berrietan fokuratu gara, horien inguruan ezaguna dena jasoz eta giza gaixotasunekin, zehazki leuzemia mieloide akutuarekin (Acute myeloid leukemia AML), duten harremana laburbilduz. Oraindik alor ezezagunak izanik, ikertzaileek tamaina eta konplexutasun handiko erronka dute aurrean RNAren biologiaren
|
mundu
ilun hau argitu ahal izateko eta emaitza hauek arlo klinikora bideratzeko.
|
|
|
Bi alor nagusi horiek, epigenomikak eta epiproteomikak, eragin izugarria izan dute zelulen seinaleztapena, geneen erregulazioa eta minbiziaren biologia ulertzeko garaian. Alabaina, DNA eta proteinen bitartean dagoen biologia, RNAren
|
mundua
, ulertzeko ahalegin handiak egiten ari dira ikertzaileak gaur egun. Azken urteetan, 100 aldaketa kimiko baino gehiago antzeman dira RNAn, gehiengoak RNA ez kodetzaileetan aurkitu diren arren, (bai RNA erribosomikoan (RNAr), RNA transferentziazkoan
|
|
|
Dementzia gaixotasun aurrerakorra, kronikoa eta suntsitzailea da (9). Gaur egun 46,8 milioi pertsona inguru bizi dira dementziaren mende; eta urtero,
|
mundu
osoan zehar, 9,9 milioi kasu berri diagnostikatzen dira (10). Hori gutxi balitz, Nazioarteko Alzheimer Erakundeak, 20 urterik behin, zenbaki horien bikoizketa esponentziala iragarri du.
|
|
|
ospea lortzen joan da, batez ere dementzian erdietsitako ebidentzia zientifikoei esker (11). Izan ere, dementzian, ZAT barne barneko estrategia eraginkor eta banakotzat hartzen da, non pazienteek, prozesu ulergarri eta atsegingarri baten bitartez, afektu eta zentzumen
|
mundua
berraurkitzen duten, beren komunikazio trebetasuna eta emozio osasuna hobetuz (20). Azken urteotako ikerketen arabera Snoezelen gelek bat bateko efektu mesedegarri eta onuragarriak eragiten dituzte dementzia pairatzen duten pazienteetan, lan konpromisoa suspertuz (21), artegatasuna murriztuz (22), bihotz erritmoa gutxituz (23), minaren pertzepzioa kudeatuz (24), gizarte elkarrekintza bultzatuz (21), aurre egiteko gaitasuna sustatuz (21), elikagaiekiko normaltasuna berreskuratuz (11) eta gogo aldartea zoriontasunera bideratuz (22), besteak beste.
|
|
|
Herrialde guztiak ari dira norabide berean lanean, baina tamalez oraindik gauza asko dago egiteke. Duela gutxi, antibiotikoen erabilera egokia bermatzeko
|
mundu
mailako astean (2018ko azaroan) Europar Komisioak eta Gaixotasun Infekziosoak Prebenitzeko eta Kontrolatzeko Europar Zentroak (GIKEZ) publikatutako datuen arabera, antibiotikoekiko erresistentziaren aurka lanean jarraitu beharra dagoela ondorioztatzen da.
|
|
|
Antibiotikoen aurkikuntza medikuntzan egon den aurkikuntza garrantzitsuenetarikoa izan bada ere, tamalez mikroorganismoek farmako hauei aurre egiteko bidea aurkitu dute, eta erresistente bihurtzen ari dira.
|
Mundu
mailan arazo honen inguruan dagoen kontzientzia maila nabarmen areagotzen ari da eta herrialde desberdinetan, modu koordinatuan, ekintza eta plan ugari martxan jartzen ari dira arazo honi aurre egiteko. Osasun langileok gure egunerokoan egoera honen aurrean gure esku dagoen guztia egin beharra daukagu, gure ondorengoek osasunari dagokionez etorkizun hobea izan dezaten.
|
|
|
Jakina da penizilinaren aurkikuntza, eta orokorrean antibiotikoena, medikuntzaren
|
munduan
egin den aurkikuntza garrantzitsuenetarikoa izan dela.
|
|
|
Azken hamarkadan, arazoaren larritasuna ikusita, hainbat erakundek, hori ekiditeko hainbat plan martxan jarri dituzte
|
mundu
mailan.
|
|
|
Esate baterako, 2010eko apirilean, Osasunaren
|
Mundu
Erakundeak (OMEk), Animalien Osasunerako Mundu Erakundeak eta Elikadura eta Nekazaritza Erakundeak dokumentu bat publikatu zuten, non beren indarrak elkartzen zituzten animalien, gizakien eta ingurugiroaren osasunaren inguruan (eta ondorioz elikaduraren segurtasunean) dauden arriskuei aurre egiteko estrategiak betearazteko. Mikroorganismoek mugarik ez dutenez, osasun publikoa ikuspegi orokorrarekin landu beharra zegoela ebatzi zen, prebentzio eta kontrol neurriak modu koordinatuan mundu, nazio, eskualde eta herri mailan inplementatzearen beharra baieztatu zelarik.
|
|
|
Esate baterako, 2010eko apirilean, Osasunaren Mundu Erakundeak (OMEk), Animalien Osasunerako
|
Mundu
Erakundeak eta Elikadura eta Nekazaritza Erakundeak dokumentu bat publikatu zuten, non beren indarrak elkartzen zituzten animalien, gizakien eta ingurugiroaren osasunaren inguruan (eta ondorioz elikaduraren segurtasunean) dauden arriskuei aurre egiteko estrategiak betearazteko. Mikroorganismoek mugarik ez dutenez, osasun publikoa ikuspegi orokorrarekin landu beharra zegoela ebatzi zen, prebentzio eta kontrol neurriak modu koordinatuan mundu, nazio, eskualde eta herri mailan inplementatzearen beharra baieztatu zelarik.
|
|
|
Esate baterako, 2010eko apirilean, Osasunaren Mundu Erakundeak (OMEk), Animalien Osasunerako Mundu Erakundeak eta Elikadura eta Nekazaritza Erakundeak dokumentu bat publikatu zuten, non beren indarrak elkartzen zituzten animalien, gizakien eta ingurugiroaren osasunaren inguruan (eta ondorioz elikaduraren segurtasunean) dauden arriskuei aurre egiteko estrategiak betearazteko. Mikroorganismoek mugarik ez dutenez, osasun publikoa ikuspegi orokorrarekin landu beharra zegoela ebatzi zen, prebentzio eta kontrol neurriak modu koordinatuan
|
mundu
, nazio, eskualde eta herri mailan inplementatzearen beharra baieztatu zelarik. Ikuspegi hau. One Health?
|
|
|
2015eko maiatzean, 68 Osasunaren
|
Munduko
Batzarrean,. Antibiotikoekiko erresistentziaren aurkako ekintza plan globala, proiektua onartu zen.
|
|
|
Urteek ez dute, ordea, gizartean, eta osasungintzan? errotutako genero isuria ezabatu, eta Osasunaren
|
Mundu
Erakundearen arabera, ertz asko ditu emakumezkoetan desabantailak eragiten dituen fenomeno horrek (1): –Emakumezkoak eta gizonezkoak ezberdinak dira haien biologian, gizarteak esleitutako roletan eta familia eta komunitateko posizioan.
|
|
|
Osasunaren
|
Mundu
Erakundearen arabera, osasun ekitatea pertsona orok bere osasun potentzial osoa lortzeko aukera zilegi izateari deritzo, bere ezaugarri sozial, ekonomiko edo demografikoengatik inolako eragozpenik jasan gabe (3).
|
|
|
Dopinaren kontrako
|
Mundu
Agentziak (www.wada ama.org) onartua du, maila batzuen barruan, bronkodilatadoreen erabilera baimen terapeutikorik gabe. Hala ere, hori egiaztatzea gomendatzen da, urtetik urtera aldaketak egon baitaitezke (60).?
|
|
|
Ondoren etorri ziren zenbait mendi lasterketa; besteak beste, Zegama Aizkorri mendi maratoia,
|
mundu
mailan ezagunenetakoa; eta, 2010az geroztik, Beasaingo Ehunmilak lasterketa multzoa, aurten 10 ediziora iritsi dena.? –
|
|
|
Gauza jakina da gizarte faktore desberdinek zenbait gaixotasunen intzidentzia eta eboluzioa baldintzatzen dutela,
|
mundu
mailan zein EAEn. Lan honen helburu nagusia Gipuzkoan denboraldian maila sozioekonomikoaren eta betidanik pobreziarekin erlazionatutako gaitz baten arteko lotura aztertzea izan da; alegia, gabezia mailaren eta tuberkulosiaren arteko harremana ikertzea.
|
|
|
sozialki, ekonomikoki, demografikoki edo geografikoki zehaztutako biztanle taldeen artean gaixotasuneko eta osasuneko alde sistematiko eta saihesgarririk ez egotea bermatzea. Izan ere, ezaguna da
|
mundu
mailan ez ezik, Euskal Autonomia Erkidegoan (EAEn) ere, egoera sozioekonomiko desberdina duten pertsonen artean desberdintasun sistematikoak antzematen direla gaixotasun kronikoen eta kutsakorren intzidentzian zein hilkortasunean (4).? –
|
|
|
Tuberkulosia
|
mundu
mailan heriotza gehien eragiten duten lehengo 10 zergatien artean kokatu zen 2017 urtean. Osasunaren Mundu Erakundearen (OMEren) arabera urte horretan 10 milioi kasu berri eta 1,6 milioi heriotza eragin zituen.
|
|
|
Tuberkulosia mundu mailan heriotza gehien eragiten duten lehengo 10 zergatien artean kokatu zen 2017 urtean. Osasunaren
|
Mundu
Erakundearen (OMEren) arabera urte horretan 10 milioi kasu berri eta 1,6 milioi heriotza eragin zituen. Gaitz honek ez die berdin eragiten lurralde guztiei, ezta egoera sozioekonomiko desberdina duten pertsonei ere.
|
|
|
Gaitz honek ez die berdin eragiten lurralde guztiei, ezta egoera sozioekonomiko desberdina duten pertsonei ere. Esaterako, aipaturiko 2017ko 10 milioi kasu berrietatik, bi heren
|
munduko
zortzi herrialdetan gertatu ziren: India (%27), Txina(% 9), Indonesia(% 8), Filipinak(% 6), Pakistan(% 5), Nigeria(% 4), Bangladesh(%. 4) eta Hegoafrika(% 3) (10).
|
|
|
Osasunaren
|
Mundu
Erakundearen (OME) arabera, zainketa aringarri pediatrikoak haurraren eta bere familiaren bizi kalitatea hobetzea helburu duten zainketa integral eta aktiboak dira (2,6). Zainketa integral moduan definitzen dira, gaixoaren behar guztiak osotasunean hartuz eskainiriko zainketak.
|
|
|
Hizkuntzaren edota mintzairaren aurreko aldia da. Lehen hilabeteetan haurrak ez du bere buruaren eta inguruaren kontzientziarik, baina zentzumenen eta mugimenduen bidez
|
mundua
ezagutzen doan neurrian, objektuen existentzia ulertzera iristen da aldi honen amaierarako (14, 24).
|
|
|
Baina haurra zenbat eta txikiagoa izan, orduan eta garrantzi handiagoa hartzen du komunikazio mota honek. Izan ere, haurrak mintzatzeko eta inguratzen duen
|
mundua
interpretatzeko erabiliko duen bide nagusia izango da (16).
|
|
|
Espiritualtasuna erlijioarekin lotzeko joera nabarmena den arren, hori ez da horrela (9). Pertsonak
|
mundua
ikusteko duen modua adierazten du espiritualtasunak eta bere barnean erlijioa sar daiteke edo ez (32). Espiritualtasunak pentsamenduak, balioak, ideiak eta jarrera desberdinak biltzen ditu eta horien bidez bakoitzak bere bizitzaren zentzua aurkitzen du (9, 32).
|
|
2020
|
|
|
Parkinson gaixotasuna (PG), maiztasunean,
|
munduko
bigarren neuroendekapen gaixotasun ohikoena da, Alzheimer gaixotasunaren atzetik. Sindrome hau, James Parkinsonek deskribatu zuen lehenengoz, 1817 urtean, zeinek urte batzuen ostean, alfa sinukleinaren metaketa patologikoarekin erlazionatu zen gaixotasun baten lehen kasuak deskribatu zituen.
|
|
|
Bikoteen% 15ek ernalezintasun arazoak ditu, eta horietatik% 50en arazoa gizonezkoarena da (1).
|
Munduko
Osasun Erakundeak (MOE) ernalezintasuna osasun arazo globala kontsideratzen du, ez soilik mundu mailako jaiotza tasa murrizten ari delako, baizik eta seme alabak izateko arazoak dituzten pertsonen osasun mentalean daukan eraginagatik ere (2). Gaur egun zenbait teknika erabiltzen dira, Laguntza Bidezko Ugalketa Teknikak (LBUT) dira:
|
|
|
Bikoteen% 15ek ernalezintasun arazoak ditu, eta horietatik% 50en arazoa gizonezkoarena da (1). Munduko Osasun Erakundeak (MOE) ernalezintasuna osasun arazo globala kontsideratzen du, ez soilik
|
mundu
mailako jaiotza tasa murrizten ari delako, baizik eta seme alabak izateko arazoak dituzten pertsonen osasun mentalean daukan eraginagatik ere (2). Gaur egun zenbait teknika erabiltzen dira, Laguntza Bidezko Ugalketa Teknikak (LBUT) dira:
|
|
|
|
Munduko
Osasunaren Erakundearen arabera, hodixka seminiferoetara askatzen diren espermatozoideen% 85 morfologiaren aldetik akastunak dira eta azpipopulazio horren ezaugarriak adierazgarriak dira espermatozoideak prestatzeko; guztiz esanguratsua, beraz, LBUT metodoen aukeraketan.
|
|
|
OMEren arabera, antibiotikoen aurreko/ aurkako erresistentzien garapena da
|
mundu
osoko osasun publikoak gaur egunean duen arazo larriena. Urtero 33.000 pertsona hiltzen dira Europan germen erresistenteek eragindako ospitaleko infekzioengatik, eta kalkuluen arabera, hemendik 35 urtera 390.000 hilko dira urtean.
|
|
|
Urtero 33.000 pertsona hiltzen dira Europan germen erresistenteek eragindako ospitaleko infekzioengatik, eta kalkuluen arabera, hemendik 35 urtera 390.000 hilko dira urtean. Koordinazio bat ezarri da
|
munduan
, eta horren bidez, herrialdeek konpromiso bat hartu dute: antibiotikoen aurkako erresistentziei aurre egiteko ekintza plan nazionalak garatzea, betiere" One Health" ikuspegiarekin, giza osasuna, animalien osasuna eta ingurumena bateratu eta" osasun bakar bat" izango balitz bezala hartuta.
|
|
|
Estatinak odoleko lipido maila murrizteko
|
mundu
mailan gehien agindutako medikamentuak dira eta, kolesterol mailak jaisteaz gain, kausa kardiobaskularrengatiko hilkortasunaren jaitsiera frogatu duten bakarrak dira. HMG KoA (3 hidroxi metilglutaril koentzima A) erreduktasaren eta mebalonatoaren bidezidorrean ekoiztutako metabolitoen sorrera inhibitzen dute, biak gibeleko kolesterol sintesian parte hartzen duten konposatuak izanik.
|
|
|
Espainian, berriz, gaixo talde horren %6 inguru diagnostikatu da. Diagnosi maila eta gaixotasunak daukan prebalentzia kontuan hartuta,
|
munduan
HFaren diagnostiko zehatzik ez duten 24 milioi pertsona inguru daude, 2013 urteko datuen arabera (4).
|
|
|
Gaixotasun kardiobaskularra (CVD)
|
mundu
mailan heriotza gehien eragiten duen gaixotasuna da eta haren garapena bizimodu ez osasuntsu bat eramatearekin erlazionatzen da. Hala ere, banako batzuek faktore genetikoak direla-eta gaixotasuna pairatzeko arrisku handiagoa dute.
|
|
|
Gaixotasun kardiobaskularrak (ingelesez Cardiovascular diasease edo CVD)
|
mundu
mailan 17,9 milioi heriotza eragiten ditu urtero, eta gaur egun, heriotza tasarik handiena duen gaixotasuna da. Hainbat faktorek emendatzen dute CVDa pairatzeko arriskua, baina haien artean LDL kolesterol (ingelesez Low density Lipoprotein Cholesterol edo LDL C) maila bereziki garrantzitsua da (1).
|
|
|
OMEren arabera, antibiotikoen aurreko/ aurkako erresistentzien garapena da
|
mundu
osoko osasun publikoak gaur egunean duen arazo larriena. Urtero 33.000 pertsona hiltzen dira Europan germen erresistenteek eragindako ospitaleko infekzioengatik, eta kalkuluen arabera, hemendik 35 urtera 390.000 hilko dira urtean.
|
|
|
Urtero 33.000 pertsona hiltzen dira Europan germen erresistenteek eragindako ospitaleko infekzioengatik, eta kalkuluen arabera, hemendik 35 urtera 390.000 hilko dira urtean. Koordinazio bat ezarri da
|
munduan
, eta horren bidez, herrialdeek konpromiso bat hartu dute: antibiotikoen aurkako erresistentziei aurre egiteko ekintza plan nazionalak garatzea, betiere" One Health" ikuspegiarekin, giza osasuna, animalien osasuna eta ingurumena bateratu eta" osasun bakar bat" izango balitz bezala hartuta.
|
|
|
Estatinak odoleko lipido maila murrizteko
|
mundu
mailan gehien agindutako medikamentuak dira eta, kolesterol mailak jaisteaz gain, kausa kardiobaskularrengatiko hilkortasunaren jaitsiera frogatu duten bakarrak dira. HMG KoA (3 hidroxi metilglutaril koentzima A) erreduktasaren eta mebalonatoaren bidezidorrean ekoiztutako metabolitoen sorrera inhibitzen dute, biak gibeleko kolesterol sintesian parte hartzen duten konposatuak izanik.
|
|
|
Espainian, berriz, gaixo talde horren %6 inguru diagnostikatu da. Diagnosi maila eta gaixotasunak daukan prebalentzia kontuan hartuta,
|
munduan
HFaren diagnostiko zehatzik ez duten 24 milioi pertsona inguru daude, 2013 urteko datuen arabera (4).
|
|
|
Gaixotasun kardiobaskularra (CVD)
|
mundu
mailan heriotza gehien eragiten duen gaixotasuna da eta haren garapena bizimodu ez osasuntsu bat eramatearekin erlazionatzen da. Hala ere, banako batzuek faktore genetikoak direla-eta gaixotasuna pairatzeko arrisku handiagoa dute.
|
|
|
Gaixotasun kardiobaskularrak (ingelesez Cardiovascular diasease edo CVD)
|
mundu
mailan 17,9 milioi heriotza eragiten ditu urtero, eta gaur egun, heriotza tasarik handiena duen gaixotasuna da. Hainbat faktorek emendatzen dute CVDa pairatzeko arriskua, baina haien artean LDL kolesterol (ingelesez Low density Lipoprotein Cholesterol edo LDL C) maila bereziki garrantzitsua da (1).
|
|
|
Parkinson gaixotasuna (PG), maiztasunean,
|
munduko
bigarren neuroendekapen gaixotasun ohikoena da, Alzheimer gaixotasunaren atzetik. Sindrome hau, James Parkinsonek deskribatu zuen lehenengoz, 1817 urtean, zeinek urte batzuen ostean, alfa sinukleinaren metaketa patologikoarekin erlazionatu zen gaixotasun baten lehen kasuak deskribatu zituen.
|
|
|
Bikoteen% 15ek ernalezintasun arazoak ditu, eta horietatik% 50en arazoa gizonezkoarena da (1).
|
Munduko
Osasun Erakundeak (MOE) ernalezintasuna osasun arazo globala kontsideratzen du, ez soilik mundu mailako jaiotza tasa murrizten ari delako, baizik eta seme alabak izateko arazoak dituzten pertsonen osasun mentalean daukan eraginagatik ere (2). Gaur egun zenbait teknika erabiltzen dira, Laguntza Bidezko Ugalketa Teknikak (LBUT) dira:
|
|
|
Bikoteen% 15ek ernalezintasun arazoak ditu, eta horietatik% 50en arazoa gizonezkoarena da (1). Munduko Osasun Erakundeak (MOE) ernalezintasuna osasun arazo globala kontsideratzen du, ez soilik
|
mundu
mailako jaiotza tasa murrizten ari delako, baizik eta seme alabak izateko arazoak dituzten pertsonen osasun mentalean daukan eraginagatik ere (2). Gaur egun zenbait teknika erabiltzen dira, Laguntza Bidezko Ugalketa Teknikak (LBUT) dira:
|
|
|
|
Munduko
Osasunaren Erakundearen arabera, hodixka seminiferoetara askatzen diren espermatozoideen% 85 morfologiaren aldetik akastunak dira eta azpipopulazio horren ezaugarriak adierazgarriak dira espermatozoideak prestatzeko; guztiz esanguratsua, beraz, LBUT metodoen aukeraketan.
|
|
|
|
Mundu
osoko ikerlarien komunitate handi batek lanean dihardu erronka horiei (eta gehiagori) soluzioak proposatu eta soluziook probatzeko, eta egunetik egunera hobekuntzak nabarmenak dira.
|
|
|
Haatik, droga abusuek dakartzaten asaldurei aurre egiteko Snoezelen terapiak ekar ditzakeen onurak ez dira ikertu orain arte. Ildo horretan alkohola da
|
mundu
mailan gehien kontsumitzen den substantzia psikoaktibo ohikoena eta alkoholismoak 3,3 milioi hildako eragiten ditu urtero; mundu osoko heriotza guztien% 5,9, alegia.
|
|
|
Haatik, droga abusuek dakartzaten asaldurei aurre egiteko Snoezelen terapiak ekar ditzakeen onurak ez dira ikertu orain arte. Ildo horretan alkohola da mundu mailan gehien kontsumitzen den substantzia psikoaktibo ohikoena eta alkoholismoak 3,3 milioi hildako eragiten ditu urtero;
|
mundu
osoko heriotza guztien% 5,9, alegia.
|
|
|
Azpimarratu beharra dago joan etorrien ondoriozko arriskuaren izaeragatik ezinbestekoa dela ikuspegi anitzeko programak eta jarduerak garatzea gizartean eta lan
|
munduan
eragina izan dezaketen erakunde eta talde guztiek.
|
|
|
Gulloren Sindromea pankreako hiperentzinemia onbera da, Lucio Gullo doktoreak deskribatutako entitate berri eta arraroa. Orain arte 150 kasu soilik argitaratu dira
|
mundu
mailan.
|
|
|
Genero isuri psikologiko honekeguneroko zainketetan eragin dezake, morbi mortalitatean eraginez. Izan ere, Osasunaren
|
Mundu
Erakundeak (2016) emakumezkoetan desabantailak nabariak direla adierazi zuen.
|
|
|
4 Osasunaren
|
Munduko
Erakundea (2015). World report on ageing and health.
|
|
|
Osasunaren
|
Mundu
Erakundeak dioenez, 1975 urtetik gaur egun arte obesitate tasa hirukoiztu egin da; bestalde, hainbat ikerketen arabera, joerak berdin jarraituz gero, 2030 urterako munduko biztanleriaren% 51k obesitatea pairatuko du. Gainpisu eta obesitate gaixotasunen etiologia anitza da, baina kasu gehienak prebeni daitezke.
|
|
|
Osasunaren Mundu Erakundeak dioenez, 1975 urtetik gaur egun arte obesitate tasa hirukoiztu egin da; bestalde, hainbat ikerketen arabera, joerak berdin jarraituz gero, 2030 urterako
|
munduko
biztanleriaren% 51k obesitatea pairatuko du. Gainpisu eta obesitate gaixotasunen etiologia anitza da, baina kasu gehienak prebeni daitezke.
|
|
|
Egungo gizartearen aldaketen aurrean hausnarketa egitea beharrezkoa ez ezik,, hezkuntzaren esparruan ager daitezkeen hainbat zantzuri ere atxikitzea komenigarria da. Informazioz jositako
|
mundu
honetan, irakasle batek eskaini lukeen azken gauzetako bat informazio gehiago da. Informazio gehiegi dute egungo gazteek.
|
|
|
Aldaketa sakon eta jarrai hori dela eta, beharbada estres maila altuak jasango ditugu, eta, nola ez, gizartearen parte diren gazte zein nerabeek ere bai.
|
Mundu
horretan bizirauteko, eta, batez ere, aurrera egiteko, emozioen aurrean trinko mantendu eta malgutasun handiz jokatu dugu. Esan dezakegu, beraz, gure operazio sistema nolakoa den ezagutzeko beharra izango dugula aurreko eginkizun horretan arrakasta izan nahi badugu.
|
|
|
Iñaki Kerexeta Lizeaga den
|
mundu
honetan, euren bideari eusteko, hau da, euren helburuetara heltzeko. Hauek dira konpetentziak::
|
|
|
|
Munduan
, osasun sistema gutxi batzuek soilik eskaintzen dituzte ariketa fisiko gainbegiratuko programak. Konkretuki, minbizia gainditu eta eraginkortasun klinikoa baldintza errealetan mantendu dutenentzako programa hauek daude (Evidence Based Interventions, EBIs):
|
|
2021
|
|
|
Clostridium botulinum endospora erara bizi den bazilo anaerobioa da. Bazilo hori
|
mundu
osoan aurki dezakegu, bere erreserborio naturalak lurzorua, uretako sedimentuak eta animalia batzuen hesteak izanik. Gure herrialdean B genotipoa da gaixotasunaren eragile nagusia.
|
|
|
Komertzializatutako elikagai edo nahitako kutsadura baten aurrean, Autonomia Erkidegoak Osasun Ministerioko alerta eta larrialdien zentro koordinatzailea eta EZN jakinaren gainean jarriko ditu eta hartu beharreko neurriak erabakiko dituzte. Beharrezkoa bada, Osasunaren
|
Mundu
Erakundea eta Europar Batasuneko alerta sistema ere jakinaren gainean jarriko dituzte.
|
|
|
Adibidez, furinak berebiziko garrantzia du ebola edo 2019 nCoV birusak eragindako infekzio biralean. 2019 NCoV birusak
|
mundu
mailan eragin handia izan duenez, haren infekzio mekanismoaren azterketa lehentasunezkoa izaten ari da. Horrela, infekzioa ahalbidetzen duen eta birusaren mintzean adierazten den proteina batek furinak ezagutzen duen ebaketa puntu bat duela frogatu da.
|