|
2003
|
|
|
AitaXimunGimonek1861ekomaiatzaren22anemanzuenazkenhatsa BuenosAiresen.Hiletaospetsuaeginzioten,
|
jende
oldeaklagundurik. Geroago, sanMixelGarikoitzekberriertunajakitean, bereadiskidearen hautsakBetarramerat ekartzeanahiizanzuen, bainaberakezzuenikusiko egunhura.
|
|
|
Baina, gaurkoirakurlearentzat eleberriko xehetasunikharrigarriena da, JonCasenavekdioskunez, liburuko inorkezduelalanikegiten, jendeajostetanetaatsedenetanbizidelahastetikbururaino, pilotan, dantzanedota kontrabandoanarituz.Eta, jakina,, nekeeta izerdietarik kanpoerakutsia denEuskalHerri? hori, Lotilandiadeigenezakeenhori, ezdabenetakoa inolazere,
|
jendeak
, orduanorainbezalaxe, bekokikoizerdiarekin irabazten baitzuenogia.Halaber, ezinduguahaztuordukogiro goibel itogarria, ezin arnastuzkoa.Badakizu, negar herriedomalko ibarrarena etaabar.Itxaro Bordarenhitzetanesateko:
|
|
|
Laborantzazbezenbateanbaikira, apezezbertzalde, bederenbospasei ehuneskualdun, harenerakaspenezhazi izanik oroitgirenak, zendako ezginezakeemanbakotxakdiruizpibat, harekkazetahuntanutzi mintzaldienelgarretaratzeko, zirenbezala; mintzaldihauienbiltzeko liburubateanedobizpahiruetan, barreabakinitzazkegero
|
jende
xehearenartean?
|
|
|
Hunabertzeohargarribat, hitzberrienegitekosailaridagona.Jakitatea aridaemekiemekizokoguzietarathedatzen, egunetikeguneragurebizi moldeguziaazpikozgoitiezartzendaukularik.Bainanjakitateakbadu hanitzaldaska; aldaskabakotxakaldiz, ezdakitbadakarrenbospaseizer bainogehiago, osokioroitgarridirenak, hekbaitaukategaraitikoguzien gakoa.Ordulitakeeuskarazerakutsetaerakatsbaginitzadirenakoro, argi argia,
|
jende
xeheak, euskaraturik, ditzaneginbereadimendukohazkurri etamihiarenalhapide.
|
|
|
Langilehandibalinbazen, jakintsunbalinbazenetaberejakitateaalderdiorotaratbethiaintzinahedatzenetazabaltzen harizena, ezzendengutienekorikbereburuazhartua, handiekinhandi, jakintsunekinjakintsunbezala, jendechehearekin baitzakienbereburuacheheegiten, erleak loreguzietarikeztiabiltzenduengisan, handi, jakintsunedoargituetarikbezala,
|
jende
chehearenahotikberdinhautemanik, zakielakotzegiarenkausitzeneta berechten.
|
|
2007
|
|
|
Izan ere, intelektual baten emaitzak emankorrak izanez joango dira besteekiko ez adostasunek eta eztabaidek eraginda, iritziok pentsalari horren pentsamoldea landuaraziko baitute. Erakusle gisa, Piarres La, tteri buruzko gure lan hau, non
|
jende
ikasia baino ez zaigun agertuko irakaslearen sarekideen artean.
|
|
|
Izan ere, Piarres La, tte eta beronekin batera intelektual bilakatu ziren pertsonak, adintsuenek La, tte eta adiskideak intelektual bilakarazten lagundu zituzten?
|
jende
ikasia zen. Lanbidez, apaiza izateaz gain, irakaslea izan zen La, tte, beste hogeita hamabost lagunkide bezala (euretariko batzuk apaizak ere baziren); haietako, lagunarteko hamalau lagun bakarrik ari izan ziren apaiz lanetan.
|
|
|
Eusko Ikaskuntza izan zen euskal kulturaren sorrera garrantzitsuenetarikoa, Joseba Agirreazkuenagak azaltzen duen bezala23, Oñatiko kongresu hartan gizarte berri baten beharrak islatu zirelako, hain zuzen ere, gizarte industrializatuan garatutako intelektualen beharrak. XX. mendeko lehenengo hamarkadetako
|
jende
idasi horrek jakintza eremu berrietan murgiltzea eskatzen zuen. Eta horregatik sortu zuen Eusko Ikaskuntza, erakunde intelektualago bat falta zelako.
|
|
|
Bilbaoko
|
jendea
alegera zen Francoren soldadoak ikustearekin... Zer atsekabe guretzat eskualdunak ikustea, komunichtekin eskuz ikustea, tresna berak eskuetan, Francoren soldadoen kontra...
|
|
|
Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne, ostera, zientziaren arlo guztiak jorratzearren eratu zuten, ikuspuntu intelektuala nagusituz eta irakurlego intelektualari zuzenduz. Eskualzaleen Biltzarra Société baino herritarragoa izan zen, euskaltasunaren betiko ezaugarriak iraunaraztea helburu eta
|
jende
ezikasia ahalegin horien hartzaile nagusi izanik.
|
|
|
Hala ere, Eskualzaleen Biltzarrak igorritako mezuaren hartzaile herritarrak baziren ere, mezu horren igorleak
|
jende
ikasia ziren, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnek> (une Société> de savants, de lettrés et dartistes) zituen lankideak bezain jende ikasia, behinik behin, Eskualzaleen Biltzarraren bileretara joaten zirenak, jarraian ikusten dugun bezala:
|
|
|
Hala ere, Eskualzaleen Biltzarrak igorritako mezuaren hartzaile herritarrak baziren ere, mezu horren igorleak jende ikasia ziren, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnek> (une Société> de savants, de lettrés et dartistes) zituen lankideak bezain
|
jende
ikasia, behinik behin, Eskualzaleen Biltzarraren bileretara joaten zirenak, jarraian ikusten dugun bezala:
|
|
|
Joseba Agirreazkuenagaren hitzetan270, Oñatiko kongresu horrek gizarte berri baten beharrak islatu zituen, hain zuzen ere, gizarte industrializatuan garatutako intelektualen beharrak. Jakitun horiek
|
jende
ikasia ziren eta jakintza eremu berrietan murgiltzea eskatzen zuten. Horregatik sortu zuten Eusko Ikaskuntza, erakunde intelektualago bat falta zelako.
|
|
|
Jean Etchepare Gure> Herria> argitaratzearen kontra agertu zen hasiera baten, euskaldunei berriak eskaintzeko Eskualduna> nahikoa zelakoan301 Handik gutxira onartu egin zuen, ostera, baita lagundu ere, oharturik halere,
|
jende
eskolatu hainitzek ez zutela Eskualduna> irakurtzen arruntegi hertsiegi, haurregi zaukatelakoan302 Dena dela, Xarritton hitzetan, hilabetekari berriak nahi t ez eremua xuhurtu zion Eskualduna> xaharrari303.
|
|
|
Ulergarria da, beraz, Gure> Herria> aldizkari intelektualak, baina zientzia ezadituengana zabaltzea helburu hartu zuenak, lankide komunak izatea gainerako aldizkari guztiekin: Gure> erriak
|
jende
ezikasiei zuzentzen zien. Eskualdunak egiten zuen moduan, gai zienti, koez hitz egiteko. SSLAB> eta RIEVek egiten zuten bezala?, era ulerterrazago batez azalduta.
|
|
|
Zahartzaroan sortu dauku, arren, bere gogoko ume bat... Ene iduriko, eztabadaz gabiltzan egutegiak urthe andana handisko baten ondotik baizen ez ditu erroak osoki eginen
|
jende
chehearen buru bihotzetan, Etchepare, J.: Erantzuna, Gure> Herria, 1929ko azaroa abendua, 504 orr.
|
|
|
Argi dago
|
jende
ikasia zela kritikak egin zituztenak; eta ez edonori buruz, idazle adimentsuei buruz baizik.
|
|
|
Beraz, Bulletin> du> Musée> Basquen idatzi zuten lankideetatik bostek baino ez zuten beste aldizkariren baten idatzi, hau da, SSLAB, Gure> Herria> edo RIEVen. Zientziaren hainbat eremu arakatzen zituzten aldizkariak ziren, SSLAB> eta RIEV> intelektualki, Gure> Herria>
|
jende
ez ikasiarengandik hurbilagotik.
|
|
|
Barne bat alokatu zuen gazte batzuekin Uztaritzeko karrikan, Aintzina agerkariarentzat. Erran behar da barne hortarat
|
jende
frango agertzen zela, gizarteko gauzetan zituzketen dretxoen jakiteko. Jaun Merak zeukan, aldiz:
|
|
|
Jaun Merak zeukan, aldiz: ahal bezein guti behar zela Gobernuaren dirutik xahutu, eta ez zela
|
jenderi
jakin arazi behar zer eskubide zuten, zer diru unki zezaketen. Erraiten zuen ederki bizi zirela, zauzkatenekin.
|
|
|
Erraiten zuen ederki bizi zirela, zauzkatenekin. Harek hala zion;
|
jendeek
, beharbada, bertzela zaukaten. Bistan da:
|
|
|
Bistan da:
|
jendeek
beren eskubideak ezagutuz geroz, Herriko Etxerat zoatzin galdezka; eta Herriko jaun horiek kexu.588
|
|
|
Othoi zure letretan ez beharrezko
|
jenderik
baizik aipha. Nere letrak noiz nahi baratzen dituzte.
|
|
|
Eskualduna> eta Gure> Herria> aldizkariek 20 eta 30 hamarkadetako La, tte langile sutsuaren berri ematen digute; 1930 hamarkadan Aintzina> gehitu zitzaien La, tteren lanaren erakustoki bezala. Hiru aldizkari horiek bat zetozen
|
jende
ez ikasiari zuzenduriko artikuluak argitaratzean.
|
|
2008
|
|
|
Testu, alternatiboak? asmatzen ibili ardurazko zer edo zer adierazi nahi dugunean edo
|
jende
askorengana heldu, baina aurretik, benetan behar denean, nekerik hartu ez!
|
|
|
Herritarrek latinez ulertzen zuten bitartean ondo funtzionatzen zuen mezak latin hutsez. Baina mendeak aurrera egin ahala,
|
jendeak
latinez ulertu ez, eta erdiko bidea hartu behar izan zuen Elizak: Jainkoaren hitzak latinez, eta sermoia, herritarren hizkuntzaz.
|
|
|
Horretan gaude orain Administrazioan. Hitzik sakratuenak, gure hizkeran, gure terminoekin, segurtasun juridikoaren izenean; baina, hitz horiek
|
jendeari
ezagutarazi behar dizkiogunean, orduan, zerbaitek aholkatzen digu herritarren hizkerara makurtzeko.
|
|
|
Kulturaren demokratizazioarekin batera, ia herritar guztiek izan dute sarbidea eskolan. Dena dela, irakurle gehiago izateak ez du esan nahi
|
jendeak
gehiago irakurtzen duenik, eta are gutxiago, Administrazioaren idazki kriptikoak deszifratzeko gauza denik edo gogorik daukanik. Telebistaren lagun mina denari nekeza eta asper garri egiten zaio orrialde pare bati aurre egitea, eta zer esanik ez,, literatura?
|
|
|
(16)// ba txepetxa da txantxangorriaren/ aurkakoa erabat beste modu batera jokatzen du/ txepetxa egoten da beti
|
jende
artean/ egoten da jende artean
|
|
|
(16)// ba txepetxa da txantxangorriaren/ aurkakoa erabat beste modu batera jokatzen du/ txepetxa egoten da beti jende artean/ egoten da
|
jende
artean
|
|
|
/ udabarrian egoten da
|
jende
artean udaran eta egoten da jendeartean udazkenean/ baina zer gertatzen zaio aurreneko hotza/ etortzian// (B. A.)
|
|
|
Segurutzat eman dezakegun arren gizarte horren zati batek behin tzat euskara zaharra ezagutzen zuela, ez da hain erraza euskaldun horien presentzia ren arrazoia jakitea. Izan daiteke euskara lurralde horretan zelberieraren indartzea baino lehenagoko hizkuntza propioa izatea, Errioxarako Merino Urrutiak aspaldi defenditu zuen bezala, edo abelzaintzara emana zegoen gizarteak Calagurris bestal deko
|
jende
euskaldunarekin mantentzen zituen harreman estuen isla izatea. Bigarren hipotesi ahul honetan ere behar beharrezkoa da onartzea euskara Ebro Ibaian egiten ziren hizkuntzetariko bat zela.
|
|
|
Herri> Sendakuntzaz> Zuberoan, Anuario> de> Eusko> Folklorek> argitaratu didan liburuan, Barandiaranen itaunketa erabili nuen. Laster, hasi baino lehen, hutsune larri batez konturatu nintzen, lotsaz edo ahaztuz
|
jendeek
ez zuten sexurik ez gernu apartu rik, haurgintzaz ezer.
|
|
|
Hegoaldean, zergatik ez zuen lizunkeriarik entzun Azkuek, agian, han abadearenga nako errezelu eta begirune gehiago zegoelako. Iparraldean, batik bat Zuberoan, jada nik, apeza ez zen
|
jende
sakratua eta mutiriki diote «aphezak gü bezala tützü, ez tützü gü beno hobe».
|
|
|
Euskarara nola bildu
|
jendea
, geronek errespetatzen ez badugu. Horixe zen Azkueren kezka bat.
|
|
|
Nola nahi etnografia egitean ez genituzke gure sinesteak, ustekizunak, hizkun tzaz iritziak, estetikak kontutan hartu behar, ahalaz eta etnologia egitean guttiago. Hori da zailena, gure garaiko
|
jendeak
gara. Saia gaitezen aurrekoek baino hobeki egi ten. Halabiz.
|
|
|
Bestalde berriemaileekin harremanetan ere haien hizkuntza ahule ziak eta hutsuneak ager daitezke. Horregatik Azkueren obra baloratzeko unean garaia, giroa eta
|
jendeak
kontutan hartu behar ditugu.
|
|
|
batean, bigarren elementua ez ezaguna zaigularik, amaiera za> atzizkia izaki. Arlanzóngo ibilbidea aspaldian Santiago bidea izan zen, eta bertan kanpoko
|
jendeen
eraginez euskal topo nimo zaharrak desagertzea sinesgarri da. Berdin esan daiteke Burebako eskualdeari dagokionez.
|
|
|
Bureba> buru> etimolo gia atxiki dionik ez da faltatu. Bertatik igarotzen zen aintzinako Santiago bidetako bat, eta horrek
|
jende
arrotzen eragina ukan zuen, dudarik gabe, eskualdean aurretiko egoera linguistikoan bere eragina izanen zuela. Ondorengo toki izen anitz Merino Urrutia ren zerrendakoa da, Brivieskako Jabetzako Erregistrotan gaur egun lekuko murritz geratzen da.
|
|
|
Laurok osatzen zuten eliz eskualde bat, mapa baten begiratuta eskualde natural bat.
|
Jende
askok ahaztu dute Orozkoko euskara eta Laudiokoa antzerakoak zirela, seguru asko, Okondokoarekin ere antza izango zuen, ikertu lirateke Jose Paulo Ulibarrikoaren lanak. Zoritxarrez, Gordexolako euskararen erreferentziarik ez dugu.
|
|
|
Esate baterako, herri, eskualde eta nazio esparruen hedabideek hurrenez hurren herriko hizkera, eskualdeko euskalkia eta Euskara Batua erabili luketela aldarrikatu du Zuazok (2000). ...eekin ere lot daiteke eta ikuspegi honetatik, kode bat baino gehiago menderatzen duen hiztunak aukera gehiago ditu komunikazio egoeretara moldatzeko3 Adibide bat ematearren, bi kode edo gehiago dituen hiztunak eremu nazionaleko hedabidea den telebistan edo irratian batean dagoelarik, aukeran izango du bere euskalkiaz hitz eginez, bere izaera eta jatorriaren berri emateko, edota bere hizkera bereko
|
jendearekiko
hurbiltasuna adierazteko, edota beste hizkera batzuk dituzten hiztunekiko distantzia agerian uzteko eta beraz, berbaldian nabariki inplikatzeko, edo euskara batua erabiliz, berbaldi autonomoagoa egiteko.
|
|
|
dituztenak, senar edo emaztea bertakoa dutenak, inoiz ez dutenak irakurtzen eta kanpoko berbakera inoiz entzun bakoak), errealitatea jada ez da hori; hori baino nabarragoa da. Hizkera edo herri baten ordezkari ezin da, besterik gabe, ezaugarri horiek biltzen dituen
|
jendea
izan; ez hizkuntza kontuetan, ezta bizitzaren gainerako alderdietan ere.
|
|
|
Ingurumen batean bizi den
|
jendeak
hitz egitean sortzen duena da bertako hizkera. Hizkera hori ez da monolitikoa.
|
|
|
Itaun horien erantzunak bilatzeko asmoz hasi dut4 gorago aipatu den ikerketa. Berau hiru adin desberdinetako
|
jendearen
hizkera aztertuz burutu da5.
|
|
|
–herrikoa? zutabean herri edo inguru horretan dialektologia tradizionalean biltzen diren bezalako datuak(
|
jende
zaharrei, herriko semeei, herritik irten gabekoei... jasoak); zutabe honetan, hizkuntza iraunkortasuna, neurtu gura izan da, herriko hizkerari zaion atxikimendua, alegia.
|
|
|
Gipuzkoako Goierrin ederki eusten diete herriko ezaugarriei. Bai 40 urte inguruko
|
jendeak
(%98an eusten diete herriko ezaugarriei), baita gazte jendeak ere (%97an). Hauek eskolako eredua eta herrikoa maisutasunez bereizten dute eta ez dago ia ia interferentziarik herrian lagunartean hitz egiten dutenean.
|
|
|
Gipuzkoako Goierrin ederki eusten diete herriko ezaugarriei. Bai 40 urte inguruko jendeak (%98an eusten diete herriko ezaugarriei), baita gazte
|
jendeak
ere (%97an). Hauek eskolako eredua eta herrikoa maisutasunez bereizten dute eta ez dago ia ia interferentziarik herrian lagunartean hitz egiten dutenean.
|
|
|
Henrike Knörr-en hitzak6 hartuz euskararen etorkizuna batua eta euskalkien arteko oreka zaindu zuhurrarekin lotuta dago. Joera integratuak indartu behar dira; hauek indartzen ez diren bitartean, gure euskara batua zabala egiten ez den bitartean,
|
jendea
hizkeretatik urruntzen joango da, euskararen aberastasuna galduz joango da.
|
|
|
Guztira 91 kategoria nagusi eta 915 azpikategoria. 1999ko azkeneko bertsioan Izadia eta
|
jendeari buruzko
ideietan 820 zenbakia duen kategoria nagusian 821 zenbakia duen Etnometeorologia dago. Harekin batera, etnofisika, etnogeografia, etnobotani ka, etnozoologia, etnoanatomia, etnofisiologia, etnopsikologia eta etnosoziologia,
|
|
|
gatu bakarrik, baizik eta gure artean bizi ere edo gutxienez euskal
|
jendeen
ohiturak konpondu erromatarren bizimoduak asimilatu arte (eta, asimilatu, horri buruz ez dut gehiagorik esango).
|
|
|
Nolanahi ere, badirudi Euskal Herriko beheko partearen
|
jendea
, erdi hegoalde koa, alegia, erromatarrekin bat egin zela. Goiko partea, ordea, baliteke bat ez egitea, baina erromatarrekin harreman anitz izan zutela ez da, nire ustez, zalantzan jarri behar den kontua, eta harreman estuetan egongo zirela gainera.
|
|
|
Garai hartan
|
jende
gutxik zekien idazten edo irakurtzen; beraz, erreferentzi ere dua Hispanian, batez ere Hispaniako Iparraldean, hizkuntzaren aldetik (latinaren aldetik lehendabizi eta erromantzeen aldetik apur bat geroxeago) erabat galdua zen. Badirudi euskal erromantze harremanak hizketa mailan hasi zirela, hizkuntzen arteko, kontaktuetan?
|
|
|
Je ne dis pas non, de même que je ne nie pas que les sermons de leurs curés les plus instruits et que souvent même le langage ordinaire des personnes les mieux élevées soient non seulement en guipuscoan, mains même dans la variété la `plus pure de Beterri?. Bergarako handi
|
jendeak
, beraz, Beterriko euskara giputza erabiltzen zuen herri xehearen gandik bereiztearren, baina, jakina, euskarak osasun eta bizitasun hobea zuen garaiko kontuak dira horiek, eta oso eremu euskaldun eta euskaltzalean gertatutakoak. Euskal Herriaren historian salbuespenak, azken batean.
|
|
|
Zaldibia, herria bera, bederatzi auzotan banatuta dago (2 eranskina) 6 Kontuan izan ditugu bederatzi auzoak datuen bilketa lanean abiatzerakoan, biztanleak egoki errepresentaturik izateari garrantzi handia emanez, ikerketak fidagarritasuna izan dezan. Gainera, aztergai izan da auzo bakoitzeko biztanleek zein
|
jenderekin
izan duten hartu emanik estuena eta zein herritarako izan duten joerarik handiena.
|
|
|
Zaldibiarrentzat Ordiziakoa izan da aspaldidanik inguruko azokarik garrantzitsuena, eta batzuek Tolosakora ere joera izan dute. Erosle eta saltzaile bezala izan dira beraientzat, gainera, bilgune garrantzitsu merkatu hauek; honela, hainbat tokitatik hurbildutako
|
jendearekin
izan dute hartu emana antzinatik: goierritarrez gain Sakana aldeko nafarrekin, Agurain aldeko arabarrekin, Legazpiko eta Zumarragako lagunekin, eta Tolosalde hegoaldeko biztanleekin.
|
|
|
herrian goialdeko auzo batean gabe> aldaera jaso dugu bae rekin batera13 (Zaldibian ez da ohikoa gabe> aldaera). Gaintzako
|
jendearekin
eta Abaltzisketa ingurukoarekin hartu eman handiagoa izan dute auzo honetakoek; eta gabe> da, hain zuzen ere, Gaintzan nagusitzen den aldaera.
|
|
|
Mugimenduzko aditzen artean, esaterako, datibo sintagmaren ordez norengana egituraz osaturiko posposizio sintagma, eta aditz sintagman, NOR adizkia erabiltzen dute gehienek: jute> reana, > rau>
|
Jende
helduak, ordea, maiz erabiltzen ditu NOR NORI saileko adizkiak gazteek erabiliko ez lituzketen kasuetan. Adb:
|
|
|
izan ere, gizonak tabernan biltzen ziren asteburuero herriko zein inguruko lagunekin; emakumea, ordea, ez zen tabernan elkartuko lagunekin. Lanbideari dagokionez, gizonak kanpoko
|
jendearekin
hartu eman handiagoa izan duela esan liteke; emakumeak, behin ezkondu eta gero, etxean egin zuen nahikoa lan. Ez da harritzekoa, beraz, honek guztiak hizkuntzan arrastoa uztea.
|
|
|
–Anitzetan gertatzen da
|
jendeak
euskara batua deitzen diola berez euskara batua ez denari. Batek baino gehiagok, testu bat euskara batuan jar dezan eskatzen badiogu, segur naiz, guti goiti beheiti?,, gibelean?,, jalgi?,, abian jarri?,, etortzen balitz?,, jin?,, berba?... bezalakoak aurkituko balitu eta den denak ulertuko balitu ere, aldamenean jarriko lituzkela, gutxi gora behera?,, atzean?,, atera?
|
|
|
Horren aurrez aurreko punta muturrean dago, bestalde, aitorle irizpidearen araberakoa: aztertu egin behar da lehenik
|
jendeak
hitz berri horiek nola esaten dituen; erabakiak hartzerakoan idazle jendeari eman behar zaio, batez ere, lehentasuna. –Notario, lana egitea besterik ez du Euskaltzaindiak izango:
|
|
|
Horren aurrez aurreko punta muturrean dago, bestalde, aitorle irizpidearen araberakoa: aztertu egin behar da lehenik jendeak hitz berri horiek nola esaten dituen; erabakiak hartzerakoan idazle
|
jendeari
eman behar zaio, batez ere, lehentasuna. –Notario, lana egitea besterik ez du Euskaltzaindiak izango:
|
|
|
Horren isla Xarritonen hiztegia, Kintanaren hiztegian oinarritutakoa. Oraindik ere,
|
jende
askok, izpiritu, esaten eta idazten du.
|
|
|
Euskal hiztegigintzak beste arazo larri bat du: hiztegian agertzen dena edo eus kal hiztunak esan behar lukeena dugu, batetik, eta
|
jende
arruntak benetan erabiltzen duena, bestetik. " Parachoques" gaztelaniazko hitza, euskal hiztegien arabera, leun > esan behar dugu, baina herriak paratxokea> esaten du.
|
|
|
Germaniko). Batzuetan, Iparraldeko
|
jendeak
hobeki daki jatorrizko forma
|
|
|
asmo eder horiek gauzatzeko betikoak behar dira (eta ez ditugu ikusten orain): dirua,
|
jendea
, eta, aitor dezagun egia, gogoa.
|
|
|
Gauza bera eskenatokia eta honen kudeaketa ere hizpide eta ezinbesteko zeregina dira konta saioko fase ezberdinetan, bereziki hasierakoan:
|
jendearen
kokaguneak, lekuen atontzea eta abar. Elementu hauek bereziki garrantzitsuak suertatzen dira sarrera aurkezpen fasean.
|
|
|
Egia da bakarren batzuk falta zaizkigula; baina ez gonbita faltaz: izan ere, hainbat
|
jenderi
deitu izan diogu, eta ezin zutelako edo nahi ez zutelako edo dena delakoagatik, ez zaizkigu eto rri. Jakizue, beraz, etorri nahi duenarentzat (hartarako gai izanik) ateak zabalik dau dela eta ongi hartua izango dela.
|
|
|
Ikusten duzuenez, nik erabat beste aldetik heldu diot gaurko gaiari; baina ez nabil etxekalte, ez Euskaltzaindian eta ez euskalgintzan. Baneukan gogoa esan ditu danak
|
jende
aurrean berriro esateko; egia horiek ere esan beharra eta gogorarazi beha rra baitago; sarri ahaztu egiten baitzaigu egiten ari garen lana hor dagoela, eta gaur ko lanak biharko lana dakarrela, eta gaurko ezagutzak biharko ezagutza dakarkigula. Jarrera ere landu behar da, jakina, eta sentimenduak ere bizi egin behar dira; baina beste alderdi horiek ere bai.
|
|
|
Nolanahi ere, oraino lan gaitza dugu egiteko, batez ere euskara batua eta eus kalkiak zer diren errateko
|
jendeari
. Irakaskuntzan, herri komunikabideetan edo admi nistrazioan lanean ari direnek, oro har, ez dute garbi gai hau.
|
|
|
Nolanahi ere, ezin hemen aipatu gabe utzi Hiztegi> Batua.> Hiztegi> Batuan> hitz anitzen ondoan zein euskalkitakoak edo eremutakoak diren ageri da8 Erabaki horrek aldeko eta kontrako iritziak sortu ditu. Batzuek diote euskalkiaren marka jarriz gero, oro har, hitz hori bazter gelditzen dela liburuetatik, egunkarietatik edo telebistatik,
|
jendeak
uste duelako hitz hori euskalki batekoa dela eta ez euskara batukoa; bertze
|
|
|
Beste herri guztietan bezala, dialektoek beren tokia, batez ere, maila mintzatu informalean daukate, etxeko giro eta lagunen artean, eta gurean, oro har,
|
jendea
jato rriz eta txikitandik euskalduna den herrietan bereziki. Horrek ez luke esan nahi, mun duko gainerako herri zibilizatu guztietan gertatzen denez, irakurtzearen eta kultura jasoaren eraginez, zenbait forma mintzatu aberrante, laburtuegiak, erdarakadaz josiak etab. pixkanaka landu eta eredu batura hurbiltzen joatea komenigarria ez denik, toki urrunetako euskaldunok elkar ulertuko badugu, ez baitut uste, zenbaitzuek pentsatzen omen dutenaren kontra, euskaldunik hoberena sekula santan ezer irakurri gabea denik.
|
|
|
3 Edonola ere, sintomatikoa da, euskalkia denetarako erabili behar dela dioten askok bere lanetan maila apal nabarme na erabiltzea, ezer irakurtzeko ohiturarik ez duten
|
jende
letragabeak erakartzeko alferreko ahaleginean nonbait.
|
|
|
Egia esan, modalitate bien artean etengabeko osmosia gertatuko da, hurbiltze bide an. Horrela, literatur hizkuntzak
|
jende
xehearen hizketatik maiz berba apal, arrunt edo dialektalak bereganatzen ditu, horietako batzuk jargoi edo esangura berezietarako espe zializatuz. Herritar arruntak, aldiz, irakurketaz, eskolan dituen seme alabei entzunda, hedabideen eraginez eta, pixkanaka eredu jaso eta aberatsagoaz jabetuz doa, horiek aldizka, berak ere zerbait badakiela erakutsi nahi duenean, hobekixeago mintzatzeko era biliz.
|
|
|
Herritar arruntak, aldiz, irakurketaz, eskolan dituen seme alabei entzunda, hedabideen eraginez eta, pixkanaka eredu jaso eta aberatsagoaz jabetuz doa, horiek aldizka, berak ere zerbait badakiela erakutsi nahi duenean, hobekixeago mintzatzeko era biliz. Eta fenomeno hau gero eta nabarmenagoa da gazte
|
jendearen
artean, gaur egun bere euskalki hutsean berba egiteko gai direnak ia ia erabateko analfabetoak izanik, hots, testu ida tziekin eta komunikabideekin inolako harremanik izan gabeak.
|
|
|
Horrela, bizkaitarren arteko eredu idatzia erabakitzean, konturatuta zein konturatzeke, jaurerriko idazleek barruti horre tako aldakien artean hautatu behar izan zuten. Adibidez,
|
jendearen
ahoan bizi ziren dabe/ daudie/ daurie, > guzti/ duzti, > ikasi/ ikesi/ ikisi, > izen/ uzen, sartu/ sartun> formen arte an lehenak hobetsi ziren. Hor, eta hori ere Mitxelenak inoiz zuhurki oharrarazi zigun?
|
|
|
giza zoologiko pribatuetan kontserbatu nahi lituzke tela beren plazer partikularrerako, edo agian beren klub txikiko kideei giza espezimen horiek erakusteko, magnetofoiak aspaldian asmatu zirela ahaztuta nonbait. Eta gau den egoera honetan,
|
jendea
inolako testu idatzirik ez daukan bere txokoko euskera txuan alfabetatzeko saioak egiten jardutea, esan ditzagun gauzak garbiki, horko ikas leak lotsagabeki engainatzea besterik ez da5 Eta ez du balio, ondoren, kausalitatearen ordena hankaz gora jarrita, joan den mendearen hasieran Federiko Belaustegigoitiak jadanik salatu zuen, auzotegiko euskara, edo, euskera> de> barriada? > moduko aldae rak maila idatzira eramaten saiatzeak, egiten ari den alfabetatze lan desegokia a pos teriori justifikatzeko.
|
|
|
Dena dela, Mendebaldeko eus kalkiaren esparruan dezente gara, eta nahiko saiatu eta gogaikarriak, gainera. Nafarroa Garaian, batez ere Bidasoa arroan eta Sakanan, bada kezka hori duen
|
jende
adoretsua franko; Zuberoan ere bai: hango jardun ia guztia zubereraz bideratzen da.
|
|
|
Eta gaia mesfidantzaz begiratzen dutenek ez liguketela oztoporik jarri behar, aski frogatua baitugu
|
jende
txintxoa eta gizalegekoa garela.
|
|
|
Aniztasuna bereganatzen zuen eredu horrek arrakasta eta onespen zabala izan zuen, hasiera hartan toki guztietako euskaldunek onartzeko izan zuten gogo zabala kontuan izanda, eta bereziki Bizkaian, hemengo euskara hartatik urrunduena izan arren. Hori dela eta, une honetan hor han hemenka
|
jende
batzuk euskalkietara itzuli nahi izateak, oinarrizko desakordioaren sintoma kez kagarritzat jo behar dugula uste dut. Eta gaitzespen nabarmenenak berton, Bizkaialdean, sortu izateak ere, termometro sentibera bihurtzen gaitu mendebaldeko euskaldunok, desbideraketen alarma seinale, gauzak hain ondo ez doazela erakutsiz.
|
|
|
Holako gauza txipi batzuk, baina eman dezagun, ez dut uste berez hain gaizki dagoenik gure euskalkia alde horretatik, ez du sufritzen euskara batuaren aldetik, sufritzen du frantsesaren aldetik. Zahar gehienek hitz egiten dute Zuberoan, beharba da 50 urtez goitiko
|
jende
gehienek, baina handik behera %20ra iristen da eta umetan gutxiago %10, eta orduan badago problema.
|
|
|
2 Kasu nabarienetako bat aste egunen eta hilabeteen izenena dateke: aspaldiko urteotan Euskal Herrian argitaratzen diren egutegi gehienek eredu batuko izenak besterik eskaintzen ez dituztenean, eta, zenbait baserritako lagunek salbu, kale giroko
|
jende
gehienek, era batuak ez badakizkite, enerue, > febrerue, > etab. besterik esaten ez dutenean, herri mai lako hizkuntza mintzatu zein idatzian behialako forma dialektalak birpiztu nahi izateak ez dirudi premiazko ez bidez koa denik. Bestalde, gaurko gizartean dugun lekualdaketa ugari eta toki ezberdinetako euskaldunen arteko ezkontza mistoak gogoan izanda, zaila da hiri handietan eta ez hain handietan ere ume euskaldun talde homogeneoak aurki tzea, proposatzen diren euskalki egokitzapen horiek praktikara eramateko, eta are zailagoa izango da, zalantzarik gabe, etorkizunean.
|
|
|
|
jendea
literaturarik gabeko azpieuskalkietan alfabetatu nahi izatea; kultura jendeaga na hurbiltzeko aitzakiaz herri aldizkariak azpiazpieuskakietako forma tradizio gabe bitxienekin argitaratzea; lurralde historiko bateko berriak Euskal Herri eta mundu osorako prentsaz eta internetez euskalki hutsez eskaintzea, herrialde horretako zona erdaldunetan eredu batua ikasteko hainbeste ahalegin egin duten eusk... Biblia osoa euskaraz daukagunean, oraindik mezako liturgia, aita gurea barne, lurraldez lurradeko euskalkietan izatea, maiz hiztunen egiazko euskararekin bat etorri ez arren (Eibar, Oñati, Oiartzun, Hondarribia, Irun...).
|
|
|
Lantaldea, hainbat urtetan Euskaltzaindiko" D" eta" B" titulazioetarako
|
jendea
prestatzeko ikastaroak antolatu eta ematen jardun ondoren, 1982 urtean hasi zen eus kal hiztegigintza munduan lanean, une hartan hiztegigintzan zegoen hutsunea bete
|
|
|
Hiztegien egitekoa hiztunek eta idazleek erabilitako hitzak jaso eta tratamendu egokia emanez
|
jendearen esku
jartzea delarik, hurrengo beharrizanok ikusten ditugu.
|
|
|
Azkenik, Nafarroako hizkerak beren artean lexikoaren bitartez ere bereizten dira, hona hemen adibide batzuk: (Er) ekun, > besteek izan> aditz iragankorrekin doane an; (Er) baratu, besteek gelditu; Hg (GN) eta Ip (GN)
|
gende
, > e, > baita erri> ere, (Zar) erri> eta (Er) iri; (Er) abaño, (Zar) urran, Hg (GN) eta Ip (GN) ondoan; > Hg (GN) eta Ip (GN) atra, (Zar) elki, > (Er) erkin; (Er) sats; (Er) gunean> eta beste hiruek orduan; Ip (GN) eta Hg (GN) etorri, (Zar) eta (Er) xin.
|
|
|
Abere ala
|
jende
, oro kotsa ditzazken gaitz galgarriari euskarazko izen baten emaitea nahi lukete zonbaitek. Hortarako, hitz berri baten moldatzera lagozke gogotik.
|
|
|
(12). Araua ordezkatzaileen osagaien aldaketa izeneko documentua
|
jende
aurrean jartzea.? (2001)
|
|
|
Banku hau, nolabait esateko, terminoen makro hiztegi bat da, eta hor daude bilduta ez bakarrik UZEIk argitaratu dituen hiztegiak, baita ere lehen azal du ditudan batzordeetan adostutako guztiak. EUSKALTERM doan eskaintzen da Internet bidez.
|
Jendeak
zenbat erabiltzen duen ikus dezazuen, gutxi gorabehera hile an 30.000 kontsulta izaten ditu. UZEI arduratzen zen banku honetako terminoak egu neratzen eta hiztegi berriak bertan sartzen.
|
|
|
Elkarlanaren eta adostasunaren premiaz jabetu zen
|
jendea
eta azken hamar urte etan bateratze prozesu bat joan da indartuz. Hainbat erakundeetako ordezkarien batzordeak antolatu dira, batzuetan Hizkuntza Politikak bultzatuta, beste batzuetan IVAPek eta beste batzuetan beste erakunde publiko batzuek:
|
|
|
Halaber Baigorri, Aldude, edo Saran bazoalarik urrats berean gizonen lerroa elizako kalerietarik plazako harrimailetara bezperen ondoko partidarat deplauki. Jaun ertorak hor, denen erdian, bazaukan bai bere mailaren patxada sotana beltz luzean, noiz eta xapela kendurik xutitzen baitzen eguerdiko 12ak jotzean xuxen anjelusaren hasteko,
|
jende
hauek guziek apalagotik murmurikatuz mariasainduak barbarbar pilota partida gelditurik.
|
|
|
Beha gure mendigoren bortuetan, adibidez, nola ikusten ditugun, Baiguratik Okaberaino mairu harri eta harrespilak batetik eta lehengoen pilota plaza eta soroak bestetik, horietan orotan hasi zirela gure arbasoen herriak. Horrek zituzken eman,
|
jendea
herritartzearekin, gure herri ttipiak lehenik, haundiagoak gero, beren plaza eta elizekin, hantxetan sortzen eta garatzen zela elgarren eta herriaren bizia.
|
|
|
Esku huskan, bego lehen Harriet apeza, profesionalen mailerat ere hupa tu zutena, geroxago Gozterratxurekin. 15 bat urteren buruan bederen, jin ziren Erramouspe. Etchegorry apezak, Euskal Herriko plaza guzietan
|
jende
ak txalotu eta maitatu dituenak. Palaz, plaza laxoan, ezagutu zen Idiartegaray apeza, indar beldurgarriko ahastar Donagaiko semea.
|
|
|
40etarat irabazi ginuen, ez dakit 34 ala 36 egin zuten. Uste dut
|
jendea
polliki harritu zela guk xapelgo hortan Ledesmak eta biek egin ginuenaz.
|
|
|
Durruty Damestoy parearen kontra arizan gira, irabazle hor ere, bai eta berdin Durruty eta Aguer pilotari zailen kontra. Apez pilotarien fama ateraia zen orduan, ala ez dakit pilotari ala gure sotanari zenetz
|
jendea
xaletuago, ala bieri batean?
|
|
|
Apez pilotariak
|
jendearen
gostuko zirela, ezin ukatua, beltxak batetik eta xuriak bestetik. Huna beste bat Harrietek bere gostukoa izan duena, Arnaud Bidegain muskildiarra eta, gerlan presuner egon ondoan, Barkoxeko erretor izanen dena.
|
|
|
Nork amor emanaraziko zion ote? Eskuinean zuen pilota joko zuen ezker, eta eman eskuin ezkerrean zuena, punpea azken metra hartan egin eta pilota
|
jendearen
gainerat, eta beti neurri onean, beti barnean eta kasik sekulan ez faltarat. Jainkoak beira ikusleak marrari hurbilxka baziren.
|
|
|
Miarritzeko Parc Mazon delakoan 27 tan gelditu apezak 35 tara. Bainan Parisen 35 irabazi ere apezek, 22 tan eta 27 tan berdindurik,
|
jendea
xutiturik txaloka behin baino gehiagotan. Casablancan oraino, Marokan, lehe na galdu (29) erretzeko beroarekin, eta bestea irabazi 35 bi apezak osoki jokoan sarturik, betiko Harambillet berari.
|
|
|
Haatik suertea izan zutelarik pilotaren aldatzeko, bi apezen beso biziek hartu zuten gaina ondarrerat. Ez dugu segur ahanztekoa, ez eta Xuberoko
|
jendeak
ere, Barkoxeko erretor bizi, koloretsua, bere sotana beltzean zafrazafra zabilan apez suharra, pilotan suhar izana zen bezal bezalakoa, azkeneraino bere herriaren zerbitzari paregabea.
|
|
|
Ondoko irailan, Hasperue apezaren ahalak ezaguturik
|
jendeak
, horra beste partida antolatzen dutela, biga hiruren kontra: Harambillet Hasperue batetik, eta Laborde, Irigoin, Hiriart Durruty bestetik.
|
|
|
35 Hartan hedatu zen zinez Hasperue apezaren fama, kaseta batzuek hura deitu ere zutelarik. Urteko pilotaria?. Bainan ez zuen berak urgulurik hartzen hortaz, ziolarik
|
jendea
pilotarat heldu zela, edo neguan errugbirat, beste jos tetarik ez izanez, ez eta dantzarik ere, gerla egun haietan.
|