|
2003
|
|
|
Izatez, Mammaliaizena1758.urteanplazaratuzuenCarolusLinnaeus botanikari suediarrakSystemanaturaeliburuarenhamargarrenargitarapenean, taldehorretanbesarkatuz, halagizakiak, tximinoak, saguzarrak, nagiak, baleaketaelefanteak, kasurako, nola, gainerakoanimaliailedun,
|
hiru
belarri hezurdunetalau ganbarako bihoztunak.Horrelajokatuz, titia klasezoologikohorrenikonobihurtuzuen, latinezkomamma, mammaebaitagoMammaliahorrenoinarrian.Denadela, LondaSchiebinger ekekintza politikotzat daukaklasearenizendapenberria.
|
|
|
XabierAltzibarlagunakzilatudumisterioa.Pilotapartidaderitzonatalean, izenburuakdioskunbezalaxe, Lekornenjokatutakoeskuhuskakopartidaantologiko batkontatzendiguEtxeparek, alegia, idazlebateknekez aurkilezakezeozergarbiagorikgaitzathartzeko.Herrikojaietanberaz,
|
hiru
hazpandaretahiru lekondararitukodiranorgehiagoka, etaEtxeparekhorixemarraztudiguberelumazoliarekin.Partidaamaitutakoan, kontakizunarenazkenesaldian, handoazhazpandarrakHazparnerako bidean:
|
|
|
Gernikakoirailekoeskapadalorioshorrenbueltan, EtxepareezzenAldudentrikatu.Dirudienez, Maulerajoanzenhurrengo astean, irailaren 21ean EskualzaleenBiltzarrekourtekoospakizunera, etaelkartehorrenburulehenizendatutaitzulizenetxera.GureHerrianaurkitukoduzuLaurent Apeztegikidatziekitaldikokronikalaburraetabazkariaren menuluzea. ?
|
Hiru
hogoieskualtzaleziren, ezguztiakerrotikeskuaraderabilatenak, bainaneskuarariazkarkiatchikiak.EzarriduteburuEtchepare, eskualdun idazlegarbia?. EtxeparekberakhonelaxekontatuzionLacomberi, 1922ko urriko20anidatzitakoeskutitzean:
|
|
|
Pentsaliteke, eraerretorikoan badaere, inoizEtxeparekberakeduki izanzuela zalantza punturen batbereeuskalduntasunaz.GureHerriaaldizkarian, 1929an, EskualzaleenBiltzarrekoburuzagiekBaionakoCafédu grandBalcondeituarenlehenestaianegindakobileraren berriemanzuen, partaidebakoitzaribi
|
hiru
zertzeladaeskainiz.Dioskunez, inorezzen sasoiziristen:
|
|
|
Hauiengainerathorrauharbatpazka, etaklika klika, gelditugabe, mokotikgolkoratpilotanbihiakbaderamatzatelarik, batbederaribehatzendeie aldizka, zonbatditazkenoro. Hogoi ta
|
hiru
! Lepoaukurturik, bertzeuhar batarto bihirengarbitzenarizaizkolarikbereganik hurbiltxago, berrizere hogoi ta hiru! Hogoi ta laugarrena, oiloedergorrastabat, berakhazia, orotakomaitenena, bezperanorainohanbertzeenarteanberakberebegiz ikusia, eskas! Ebatsia, araiz. Ah! plazamadarikatua! Ago, ago, Marigazte ohointxarxikina, ezdenatezaldihuntanbarkatuko!
|
|
|
Hogoi ta hiru! Lepoaukurturik, bertzeuhar batarto bihirengarbitzenarizaizkolarikbereganik hurbiltxago, berrizere hogoi ta
|
hiru
! Hogoi ta laugarrena, oiloedergorrastabat, berakhazia, orotakomaitenena, bezperanorainohanbertzeenarteanberakberebegiz ikusia, eskas! Ebatsia, araiz. Ah! plazamadarikatua! Ago, ago, Marigazte ohointxarxikina, ezdenatezaldihuntanbarkatuko!
|
|
2006
|
|
|
Deus baino lehen, ordea,
|
hiru
iturrionfaksimilakerne ikustea komeni zaizu, azterlanhonetanburuzaurrerasartubainolehen.Eta, geroere, lanaira kurriahalean, inolakozalantzariksortuezkero, jodezakezu faksimilfaksimilhauetara noiznahi.Ikuslanhonenatzeneanguziak.
|
|
|
|
Hiru
iturrihorietan, inolakozalantzarikgabe, AitaDonostiarenadaabe ratsenaeta fidagarriena.Ezbaitutikustenbertsobatbakarrikere, aurrez dokumentuofizialetan2 esandenarikontra egitendionik, etahorrez gainera, bestebiiturriek, aipatuereegitenezdituztenbibertsoederbaitakazki, ordu koeskuizkribuzaharrekin arrunten ongiuztartzen direnak3:
|
|
|
1967koapirilaren 23an, donManuelLekuonarenomenezkobertso jaialdiaantolatu zuten Oiartzunen, meza eman zuenekoberrogeita hamargarrenurteurrenazela eta.Egunhartakomezanagusia Don Manuelen
|
hiru
ilobek eman zuten: Juan Mari, Andoni eta Julen Lekuonak, alegia.Sermoia, berriz, aitaGaztelumendijesulagun oiartzuarrak, sutsu, halaere(...). Basarrikohizko hitzaldi errimatua eginzuenbazkalodoan, Lekuonazaharrarengorantzan.
|
|
2007
|
|
|
Atzera joz lagunkideen bizitzan, begira diezaiogun La, tteren eta lankideen prestakuntza kulturalari hasiera eman zion ikas tokiari. Haietariko
|
hiruk
Larresoroko apaizgaitegi txikian ikasi zuten, hamalauk Ustaritzekoan, hiruk Belokekoan eta hamaikak Baionako apaizgaitegi handian; hiruk Baionako Saint> Louis> de> Gonzague> ikastetxean, hiruk Saint Cyreko eskola militarrean eta batek Lilleko Kazetaritza fakultatean. Hainbat lagunkideren ikastokia ezagutu ez arren, ikusten da Piarres La, tte eta lagunkideen intelektualtasunaren iturri nagusia Eliza izan zela.
|
|
|
Atzera joz lagunkideen bizitzan, begira diezaiogun La, tteren eta lankideen prestakuntza kulturalari hasiera eman zion ikas tokiari. Haietariko hiruk Larresoroko apaizgaitegi txikian ikasi zuten, hamalauk Ustaritzekoan,
|
hiruk
Belokekoan eta hamaikak Baionako apaizgaitegi handian; hiruk Baionako Saint> Louis> de> Gonzague> ikastetxean, hiruk Saint Cyreko eskola militarrean eta batek Lilleko Kazetaritza fakultatean. Hainbat lagunkideren ikastokia ezagutu ez arren, ikusten da Piarres La, tte eta lagunkideen intelektualtasunaren iturri nagusia Eliza izan zela.
|
|
|
Atzera joz lagunkideen bizitzan, begira diezaiogun La, tteren eta lankideen prestakuntza kulturalari hasiera eman zion ikas tokiari. Haietariko hiruk Larresoroko apaizgaitegi txikian ikasi zuten, hamalauk Ustaritzekoan, hiruk Belokekoan eta hamaikak Baionako apaizgaitegi handian;
|
hiruk
Baionako Saint> Louis> de> Gonzague> ikastetxean, hiruk Saint Cyreko eskola militarrean eta batek Lilleko Kazetaritza fakultatean. Hainbat lagunkideren ikastokia ezagutu ez arren, ikusten da Piarres La, tte eta lagunkideen intelektualtasunaren iturri nagusia Eliza izan zela.
|
|
|
Atzera joz lagunkideen bizitzan, begira diezaiogun La, tteren eta lankideen prestakuntza kulturalari hasiera eman zion ikas tokiari. Haietariko hiruk Larresoroko apaizgaitegi txikian ikasi zuten, hamalauk Ustaritzekoan, hiruk Belokekoan eta hamaikak Baionako apaizgaitegi handian; hiruk Baionako Saint> Louis> de> Gonzague> ikastetxean,
|
hiruk
Saint Cyreko eskola militarrean eta batek Lilleko Kazetaritza fakultatean. Hainbat lagunkideren ikastokia ezagutu ez arren, ikusten da Piarres La, tte eta lagunkideen intelektualtasunaren iturri nagusia Eliza izan zela.
|
|
|
Hain zuzen ere, Piarres La, tte katolizismoaren ikuspegi totalitariotik urrundu zenetariko adibide argia dugu. Aipatu
|
hiru
hamarkadok La, tte kristaua eta antiliberalen berri ematen badigute ere, demokraziaren bidetik jardun zuen eta liberalekin lehitu beharra onartu zuen La, tte ere erakusten digute.
|
|
|
Hurrengo hauteskundeetan, 1924koetan, Basses Pyrénées> departamentuaren barruti euskaldunak eta biarnesak elkarrekin osatu zituzten zerrendak;
|
hiru
zerrenda, hain zuzen ere: eskuineko Bloc> Nationala, erdikoa eta ezkerreko Cartel> des> Gauches.
|
|
|
1928ko hauteskundeetan barruti euskalduna eta biarnesa elkartu barik aurkezteaz gain, euskalduna
|
hiru
barrutitan banandu zuten zerrendak osatu orduko: Baiona I, non Castagnet eskuindarra eta Garat ezkertiarra etsai politikoak ziren, Baiona II. barrutia eta Maule.
|
|
|
Michel Elissamburuk, adibidez, Frantzian izan ziren
|
hiru
Errepubliken kontra idatzi zuen Frantziako> hirur> Errepubliken> historia> laburzqui> liburuan102 Elizaren alde agertu ziren hauek ere: Jean Pierre Arbelbide103, Emmanuel Inchauspe104, J. M. Menjoulete105, P. Soubielle106, Jean Pierre Duvoisine107, Jean Martin Hiribarrene108 eta Ed. Puyol109.
|
|
|
Jean Blaise Adéma, Gratien Adéma Zaldubi-ren iloba, Eskualdunaren lankidea izan zen, zuzendari izendatua izan baino lehen. Izendapena Hiriart Urruty hil zenetik
|
hiru
urtera burutu zen, beraz. Tartean Jules Moulier Oxobi-k egin zuen posible astekaria kalera zedin, zuzendari izan barik.
|
|
|
Batzordearen partaideak izango ziren: lehendakaria, bi lehendakariorde, idazkaria, idazkari adjuntua, diruzaina eta sei aholkulari, Iparraldeko
|
hiru
euskalkiak ordezkaturik izanik. Batzordearen partaideak urtero aukeratuko ziren, berrautatuak izan litezke?; diruzaina lau urterako aukeratuko zen.
|
|
|
1935era arte)
|
hirutan
.
|
|
|
Iparraldeko partaidetza, ostera, askoz handiagoa izan zen: ...assicot, Rotaetche eta Jean Saint Pierrek behin; Adolpho Alzuyeta, Maurice Amestoy, Laurent dAndurain de Maytie, Hippolyte Daguerre, Etienne Decrept, Michel Delgue, Hirigoyen, Iriart, Georges Lacombe, Piarres La, tte, Martin Landerretche, Jean Pierre Larregain, Jean Lissar, Jean Pierre Menditte, Salaberry, Sebastien Sancinena, Dominique Soubelet eta Jean Ybarnégarayk birritan; Albert Constantinek
|
hirutan
; Dominique Dufau, Jean Elissalde, Henri Heugas eta Maurice Souberbiellek lautan; Jean Baptiste Diriart, Jean Etchepare eta Jules Moulierek bostetan; eta Louis Dassancek zazpitan. Horrela, Eskualzaleen Biltzarra gidatzeko ardura Iparrraldekoen eskuetan geratu zen era berean, bileretara joan zirenak Iparraldeko kideak izan ziren.
|
|
|
Azkenez, Jules Moulier behin baino ez zen elkartu Sociétékoekin eta bost bider Eskualzaleen Biltzarrekoekin; Alexander Diesse, aldiz, behin baino ez zen joan Eskualzaleen Biltzarraren bileretara eta
|
hirutan
elkartu zen Sociétékoekin.
|
|
|
Izan ere,
|
hiru
elkarteen jatorria diferentea izan zen geogra, koki. Eusko Ikaskuntzaren sorrera Hegoaldeko Diputazioek bultzatu zuten, Hegoaldean eta, ikusi dugun legez, Hegoaldeko intelektualen artean ekintzak bilakaraziz.
|
|
|
Ulergarria da sorrera desberdinak eta helburu desberdinak zituzten elkarteen batzarkideen artean harreman urriak egon izana.
|
Hirurak
intektualek sortuak izan ziren; Eskualzaleen Biltzarra eta Eusko Ikaskuntza eratu zituztenak euskaltzaleak ziren, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> rts> de> Bayonne> sortu zutenak, ostera, frantsesak.
|
|
|
Laburbilduz, 1920 eta 1930 hamarkadetan idazle gutxik idatzi zuten Société> des> Sciencies, > Lettres> et> rts> de> Bayonne> eta RIEV> aldizkarietan aldi berean, eta inork ere ez Eskualduna, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> eta RIEV>
|
hiru
argitalpenetan.
|
|
|
Jose Agerre, Domingo Agirre, Jean Blaise Adema, Pierre Broussain, Juan Bautista Eguskiza, Ramón Intzagarai, Pierre Lhande290 eta Raimundo Olabide; aranazaleen nahiak Olabideren alde nagusitu ziren, beraz. Hala ere, Jean Blaise Ademak uko egin zion euskaltzain izateko eskaintzari, gai ez zelakoan, lanpeturik egoteaz gain291; Martin Landerretche aukeratu zuten ordezko, Broussain eta Lhandek proposaturik292 Beraz, Iparraldeko
|
hiru
eta Hegoaldeko bost euskaltzain izendatu zituzten Hegoaldeko Diputazioek sorturiko euskal Akademiarako, euskalki guztiak ordezkaturik izateaz arduratuz.
|
|
|
Hain zuzen ere, Jean Etcheparek Piarres La, tteren aurkezpena Gure> Herrian egin zuen urte berean325, 1924an, aldizkari horrek dei bat zabaldu zuen lankideen artean Lapurdiko Getarian elkartzeko, elkarren arteko ezaguera egiteko garaia zelakoan: bostpaseiez bertze langileek, sail berari, elgarri josiak bezala,
|
hiru
urthe huntan ari eta, etzakiten oraino elgarren berri argirik326.
|
|
|
Lehen Mundu Gerra amaitu zenean, elkarte sozietate ugari sortu ziren, gerrak erakarritako apurketari erantzun bezala; gizarte mailako apurketa izan zen?
|
hiru
gizonetatik bat ez zen gerratik bueltatu?, baita kultura mailakoa ere. Emakumeek oso betebehar garrantzitsua izan zuten garai hartan, frontean parte ez izatean, kultura eta ohitura zaharren zaindari eta igorle bilakatu baitziren erretagoardian.
|
|
|
Telegrama bidali zidan esanez ez zutela aski gazte bildu, ez zela egingo, eta orduan nik eta bat edo
|
hiru
baginen ere behar ginuen egin, berotu nituen, eta orduan egin zuten, eta Eiheralarrera joan ginen eta azkenean zortzi edo bederatzi bildu ginen, Xabier Diharcerekin izandako elkarrizketa, Beloke, 1996ko abuztuaren 10a.
|
|
|
La> Presse> du> Sud Ouest> eta J. Dargains Inprimerie Papeterie ri. Lehenengoak 800 libera kobratuko zizkien 500 aleko argitalpenagatik, ale bakoitza 8 orrikoa, bat publizitaterako, eta bitan tolestuta, La> Pressek zuen formato eta paperarekin eta lau zutabetan idatzita691 Dargainsek, bere aldetik,
|
hiru
eredutarako kalkulua egin zuen: bata 340 liberakoa 500 aleko eta bigarren eta hirugarrena 290 liberakoa 500 aleko, lerroartekoaren arabera azken biak692 Donibane Lohizuneko Dargainsen etxean argitaratzea erabaki zuten, hamabostekaria693 izango zen Aintzina.> Trait> dunion> l> des> onalistes> basques françaises, Jean Dubosq aldizkariaren kudeatzaile izendatuz.
|
|
|
Eskualduna> eta Gure> Herria> aldizkariek 20 eta 30 hamarkadetako La, tte langile sutsuaren berri ematen digute; 1930 hamarkadan Aintzina> gehitu zitzaien La, tteren lanaren erakustoki bezala.
|
Hiru
aldizkari horiek bat zetozen jende ez ikasiari zuzenduriko artikuluak argitaratzean.
|
|
|
Alde batetik, Jean de Jaureguibérryk eta Piarres La, ttek Gure Herria elkartearen sei bileratan egin zuten topo; Madeleine de Jaureguibérry haiekin elkartu zen horietako
|
hiru
batzarretan eta Philippe Aranartek hirurak ikusi zituen horietako bilera batean.
|
|
|
Alde batetik, Jean de Jaureguibérryk eta Piarres La, ttek Gure Herria elkartearen sei bileratan egin zuten topo; Madeleine de Jaureguibérry haiekin elkartu zen horietako hiru batzarretan eta Philippe Aranartek
|
hirurak
ikusi zituen horietako bilera batean.
|
|
|
Nik astearte guzi guziak hemengoak dauzkat, Herrirako, eta nere aurretik beste hainbeste, beste hogeita hamar urtez, hola hola, La, ttek; orduan asteartea izan da, adiskideek erraten zuten, edo kanpokoek, guretaz, min gaizto gaizki mintzatu, piko bat eman nahi zutenek: astearteko biltzarra dute, astearteetako bazkaria ere, orduan astearteetan, goizetan eta arratsaldeetan, lehenengo lana eta
|
hiru
terdietan elgaretaratzen ginelako bazkaltzera825.
|
|
|
Eskualdunan idatzi. Gure> Herrian idatzi (1924an
|
hiru
artikulu La, ttez).
|
|
|
Jaiotzetiko idazkera erakargarria zuen La, ttek; izan ere, Eskualdunan eta Gure> Herrian lehenengo artikuluak argitaratu zituenean, goi ikasketak hasi ere ez zituen egin La, ttek: apaiz ikasketetako bi urte zituen buruturik eta
|
hiru
urte geratzen zitzaizkion amaitzeko. Are gehiago, La, tte gazteak, aldizkari hartan idazten urte bakarra zeramala, Jean Etchepare idazle, nkatuarekiko adostasuna agertu zuen Gure> Herrian.
|
|
|
Eskualdunan idatzi. Gure> Herrian idatzi (1924an
|
hiru
artikulu idatzi La, ttez).
|
|
|
Eskualdunan idatzi. Gure> Herrian idatzi (1924an
|
hiru
artikulu La, ttez).
|
|
|
1940 hamarkadako Euskal kulturaren alde buruturiko ekintzen eragileak
|
hiru
multzotan bana genitzake: Talde euskalzalearen ekintzetan parte hartu zutenak, konkretuki bigarren Aintzinaren argitalpenean; Eskualdun Gazteen Batasunaren elkarte folklorikoaren kideak izan zirenak eta Herria> astekariaren sorrera bultzatu zutenak.
|
|
|
Bierarte:
|
Hiru
aburu, 1936ko uztaila. Lutte fraticide, 1936ko uztaila.
|
|
|
Euskal aditzeko
|
hiru
ke> atzizkiak, 1974, 152 orr. Aita Blas Mendiondokoa(), 1974, 278 orr.
|
|
2008
|
|
|
Pasibo, antipasibo eta inpertsonalei dagokienez, aspaldi onartua da
|
hirurak
, lexikoko egitura jakinetatik abiatuta, operazio lexikalen bidez sintaxian gauzatzen
|
|
|
Ahozko hizkuntzari antza hartzeko
|
hiru
gogoeta
|
|
|
Gure aldetik, ahozko hizkuntzaren
|
hiru
alderdi edo ezaugarri ekarri nahi ditugu. Honako hauexek:
|
|
|
Esan dugunez, errepikapen guztiak ez dira zaku berekoak. Luzzati (1998) auto reak
|
hiru
mota eta 11 errepika figura bereizten ditu. Gure aldetik errepikapen zehatz bati egingo diogu arreta:
|
|
|
bezala), bokalez amaitzen direnak (sakr. da: , eman?), bi (sansk. kar>, egin?)
|
hiru
(sansk. bh.rjj>, erre?) edo lau (sansk. skand>, jauzi?) kontsonante silaba bakarrean dute nak eta azkenik bisilaboak zirenak ere (sansk. jani> >, jaio?); erroaren bokala kontuan hartzen bada, hor ere batzuk luzea edo diptongoa erakusten zuten beste batzuk labu rra zeukaten bitartean. Baina Saussureren berreraiketak aniztasun hori dexente murriztu zuen bisilaboak (sanskritozko gramatikan set> errokoak deritzanak) eta bokal luzez amaitzen zirenak aitzin erro orokorrago baten bilakaera bereziak zirela azaldu zuenean.
|
|
|
toriaurrea argitzeko oso garrantzitsua izanik ere, geroko euskararen menpe dagoela erabat, honek ematen baititu soil soilik antzinako lekuko bakanak azaltzeko eredua eta bidea; antzinako formek, fosilak izango balira bezala, berez ez dute zentzurik, ez bazaie historia luzeago baten barruan bere tokia bilatzen; gerta daiteke antzinakoa euskalkien gainean berreraikitako forma baten berdina izatea, baina gerta daiteke baita ere bakoitzak garai ezberdin bateko egoera erakustea: hitz elkartuetan lehenen go zatiak jasatzen dituen aldaketei dagokienez euskarak akitanierak baino egoera berriagoa erakusten du, giza-, > adibidieetan ikusi daitekeenez akitanieraz ko CISON, SEMBE eta SENI ren aldean; bestalde akitanierazko ANDERE
|
hiru
silabadun hitzak aitzin euskararen erro monosilabikoaren egoera garatu du. Beraz azalpenak orokorra luke izan, eta ahal den neurrian bi muturretako datuak bide batez azaldu:
|
|
|
Akitanieran bertan honen baieztapena izan dezakegula uste dut, izen hau cor pusean guztiz ugaria den Andoxsus> izenarekin lotzen badugu. Ugaria izateaz gain izen honen erabileran deigarri egiten zaigu
|
hiru
kasutan jainko izenari epiteto gisa atxiki tzen zaiola ikustea: Herculi> Ilunno> Andose> Gers-eko epigrafe batean bezala.
|
|
|
Datu guzti hauen aurrean pentsa daiteke
|
hiru
euskal probintzien gehiengoa an tzinatean ez zela euskalduna eta geroago bihurtu dela euskaldun. Ikerlari ezagun batzu horixe bera uste izan dute, euskalduntzearen abiapuntua Nafarroako Baskoien lurraldean edo Iparraldeko Akitanian jarriz.
|
|
|
Bestalde zuberera euskalkiekin ez diren beste euskalkien hiztegiak ez ditu aipa tzen eta «Eztira koplak jartzen» Orion bildu kantuan ez ditu zuzentzen ez
|
hiru
baina zortzi «erdarakada»: kosta, > e, > egatu, > buelta, > ra, > ez eta Aginagan bildu kantuan:
|
|
|
Atal honetan Euskaltzaindiak (1992) zirriborraturiko sailkapen hirukoitza garatu behar dugu
|
hiru
osagaien arteko harreman moten arabera. Azken batean hirugarren osagaiaren mende egongo da eskuinaldeko osagai bikoitz bat edo beste azaltzea, bai eta erreferentzi aldaketa mota bat edo beste gertatzea ere8.
|
|
|
bezalako Tandem Elkarteak:
|
Hiru
osagai baina morfologi prozesu bakarra
|
|
|
Bestalde, bi hitzeko elkarte baten ezkerraldeko osagaia hedatuz sortzen ari direla adierazi du Euskaltzaindiak. Deskribatu izan diren gainontzeko
|
hiru
hitzeko segida guztietan ordea, sintaxian beregainki erabil daitekeen ondorio bana ematen duten bi prozesu ikusten dira: berrelkarketaren kasuan euskal morfologiak eskura dituen elkarketa bi (§1.1) eta sintaxi hedapenaren kasuan izen baten sintaxi hedapena eta haren gaineko elkarketa bat (§1.2).
|
|
|
Gainera, Euskaltzaindiaren laneko
|
hiru
azpisailak, nondik norakoak (1), aurrez aurrekoak (3) eta neurri mugakoak (5)?, ez bide dira erabat egokiak, funtsean ez baitira hirugarren gunean azaltzen diren izenen tasunak kontuan hatu eta halaber, tasun horiek osagai bikoitzean duten eragina ez baita agerian gelditu. Beste alde batetik, aposizioen lehenengo osagai bakun edo bikoitzak elkartearen barruan jasaten (ez) duen erreferentzi aldaketaren arabera (§3.1), aposiziozko tandem elkarteez gain (§3.2), mendekotasunezko tandem elkarteen berri ere emango dugu (§3.3).
|
|
|
Atal honetan nabarmendu egin nahi dugu deskribaturik dauden gainontzeko
|
hiru
hitzeko elkarteekin dauden funtsezko aldea.
|
|
|
3 Bai mendekotasunezko bi elkarketa egin ahal izateko, bai mendekotasunezko baten osagai bat hedatzeko (§1.22), eskuinaldeko mugakizunak berezia izan behar du. Ikus bitez berezitasunak Euskaltzaindia (1992: 42) lanean eta bai bereziki Azkaratek (1990) eskaini dituen
|
hiru
osagaiko segiden corpusean ere.
|
|
|
Esparru honetan ere, sintaxian beregainki erabil daitekeen ondorio bana ematen duten bi prozesu sumatuko ditugu orain arte deskribaturiko
|
hiru
hitzeko segida guztietan.
|
|
|
Laburbilduz, tandem elkarteen
|
hiru
osagaiak prozesu bakar batek lotzen ditu eta hirukotearen barruan ez dago sintaxi beregaintasunik duen sintaxi egiturarik edo hitz elkarterik: tandem elkarteak ez dira euskal gramatiketan deskribatu izan diren berrelkarketen edo sintaxi eta eratorpen hedapenen hiru hitzeko ondorioen tankerakoak.
|
|
|
Laburbilduz, tandem elkarteen hiru osagaiak prozesu bakar batek lotzen ditu eta hirukotearen barruan ez dago sintaxi beregaintasunik duen sintaxi egiturarik edo hitz elkarterik: tandem elkarteak ez dira euskal gramatiketan deskribatu izan diren berrelkarketen edo sintaxi eta eratorpen hedapenen
|
hiru
hitzeko ondorioen tankerakoak.
|
|
|
Egia esateko, hipotesi anitz da aspaldiko tribuen banaketa eta hedapen guneei buruz, eta gutxi da Penintsulako aintzin egoera lingustikoaz dakiguna. Araban, zehazki,
|
hiru
tribuak biltzen ziren Trifinium> (Treviño) delakoan, eta lurralde hori ego era kultural berezi baten kokagune zen. Autrigoien mendean zeuden Valdegobia (Gaube), Flabiobriga eta Virovesca (Briviesca) hiriak, eta iparmendebalean euren muga egungo Cantabrian zegoen Laredo eta Ason ibairen ondoan; hegoaldera, berriz, egun euskal toponimia aurkitzen den Oka mendiak eta Tiron ibaiaren ibilbidean.
|
|
|
Eskualde honek bakarrik gordetzen ditu Burgos probintziako euskal toponimo guztien
|
hiru
laurdenak, Tiron ibaiaren ibilbide garaia, bere adarrak ahantzi gabe eskualde menditsuan aurkitzen da, eta euskal lekukotza ia Beloradoren pareraino luzatzen da goitik beherako intentsitate mailan. Tiron ibaiak bere behe ibil bidean Errioxako lurretan baino euskal toponimo urriago du.
|
|
|
|
Hiru
herriek euskal toponimia multzo handia dute, eta zehaztapena erreka, lur-sail, soro, malda eta bestetan barreiatzen da. Lehenengo bi herriak Fresneña tik hurbil geratzen dira, Logroñoko Errioxaren mugatik oso hurre, eta Santa Cruz del Valle, Fresneda eta Pradoluengorekin bertako euskal toponomastika ugarie na da.
|
|
|
mendetan,
|
hiru
diozesietan hedatzen zen Iparraldea: Baiona, > Akize eta Olorue.
|
|
|
Orobat, Debagoieneko parrokiek denek osatzen baitzuten zortzi bat mendetan Leintz artziprestazgoa: Bergarako lau parrokiek, Angiozar eta Antzuolako biek; Oñatiko
|
hirurek
; Arrasateko laurek; Leintz Gatzagakoak, Eskoriatzako zortziek; Aretxabaletako bederatziek eta Aramaioko bederatzi elizatetatik zortzik, hain zuzen, Debarrora doazen zortziek. Hauek guztiek osatzen zuten mendez mendetan Leintz artziprestazgoa.
|
|
|
Besteak beste, behin baino gehiagotan aipatu den Leintz Gatzagako abade jaunaren dotrina. Markinako merindade txikiko
|
hiru
udal eta bi parrokia bakarrik hartzen zituztenak ere, Durangoko artziprestazgoko bikaria bat osatzen zuten. Jose Maria Lakarra historiagileak eta bestek, behin baino gehiagotan aipatu dutenez, baita ere Juan San Martinek, batasun bat zuten bi Markinek, alegia, Elgoibarko bikariakoak eta Artibaikoak.
|
|
|
Migel ermita batzartzen zen XIX. menderarte,
|
hiru
–colectorietan, banatzen zen:
|
|
|
Beste batzutan kidekotasu na argi dago, herri batzuk zehazteko badaude ere. Baina, ikerketa,
|
hiru
parametro zehatz hauekin egiteke dago, alegia, eliza, foru, hizkuntza loturei buruzkoa.
|
|
|
Benetako Lapurdiren muga, Pasaiako badian jartzen baitzuen eta, ez Bidasoan, Haristoy apaizak. Jakina da, bes talde, Napoleonen Konkordatorarte, Nafarroa Behereko
|
hiru
eskualdeak, alegia, Oztibarre, Amikuze eta Agramondarren jaurerria, Akizeko diozesikoak zirela. Alderantziz, Zuberoa Olorueko zen.
|
|
|
(1) eko adibideetan
|
hiru
osagai ditugu, alegia, subjektua, aditza eta konpletiboa. Aditza eta konplementatzailea (1c) adibidean bezala aurreratuz, nabariki azkartzen dugu prozesatzea10:
|
|
|
Aditza eta konplementatzailea (1c) adibidean bezala aurreratuz, nabariki azkartzen dugu prozesatzea10: (1c) adibideko bosgarren hitzean osagai guztien buruak prozesa tuak ditugu eta (1a, b) adibideetan aldiz, segida osoa irakurri behar dugu
|
hiru
osagai horien buruen berri izateko. Areago aurreratzen da prozesatzea ezen> partikula erabiliz (1d), laugarren hitzean hiru osagaien buruak prozesatuak baititugu.
|
|
|
(1c) adibideko bosgarren hitzean osagai guztien buruak prozesa tuak ditugu eta (1a, b) adibideetan aldiz, segida osoa irakurri behar dugu hiru osagai horien buruen berri izateko. Areago aurreratzen da prozesatzea ezen> partikula erabiliz (1d), laugarren hitzean
|
hiru
osagaien buruak prozesatuak baititugu. Edonola, halako perpausak, erretorikoegitzat?
|
|
|
Itaun horien erantzunak bilatzeko asmoz hasi dut4 gorago aipatu den ikerketa. Berau
|
hiru
adin desberdinetako jendearen hizkera aztertuz burutu da5.
|
|
|
Kasu honetan datuak bi multzotan bildu ordez
|
hirutan
bildu dira: herriko forma baino ez denean jaso, forma jasoa baino ez darabiltenean eta biak eman dituztenean.
|
|
|
11.> Miren Azkarate eta Patxi Altunak (2001) euskal morfologiaren historiari buruz argitara eman duten liburua irakurtzeko ez dut oraindik astirik izan, baina pentsatzen dut laguntza handikoa izango dela euskal erromantze harremanak iker tzeko, hain zuzen ere artikuluaren sorrera euskaraz eta horren harira euskal erakus learen sistema zaharraren (bi edo
|
hiru
gradukoa zen argitzeko) azterketa, izen sin tagma mugatu eta mugagabearena (hau da, artikuluaren erabilera), baita aditz fle xioko morfemen historia eta abar.
|
|
|
Jakina denez, euskara erromantze artean izandako harremanen historiak argi eta garbi
|
hiru
mugarri ekartzen digu: a) Schuchardt aurretik egindakoa, b) Schuchardt eta Mitxelenaren denboraldi artean izandako idazlanak, eta c) Mitxelena eta Mitxelenaz geroztik egindakoa.
|
|
|
Euskararen estandargintzak joan den hogeita hamahiru urteotan aurrerakuntza handia egin duen arren, bide luzea daukagu oraindik ere ibiltzeko. Beste
|
hiru
urrats handi eman beharra daukagu Euskara Batua erabat amaitu eta gauzatuko badugu:
|
|
|
|
Hiru
horiexek dira Euskara Batua zeharo eta erabat errotzeko bete behar diren baldintzak, eta ikus dezagun astiroago zein den gaur egungo egoera.
|
|
|
Beraz, nahiz eta Euskara Batuak arrakasta eta aurrerakuntza handia izan duen, euskara erabat estandarizatuko bada, eta normalizazio bidean benetan aurrera egingo bada, ezinbestean egin ditugu
|
hiru
urrats horiek.
|
|
|
erdaran, honena ere. Ikasle eta irakasleak, medikuak eta presoak izan ohi dira argoten sortzailerik emankorrenetakoak, eta
|
hiru
esparru horietan ordezkari franko dugun arren Euskal Herrian, ez gara, nonbait, geure baitatik ezer sortzeko gauza.
|
|
|
hutsak eta seme alabak erabateko euskalkigabeak dira leku askotan, eta euskalkiari eusten dion zenbaitek ere, batua, euskalkia eta, nola ez, ba?? erdara darabiltza,
|
hirurak
nahasian. Gauza xelebrerik ere ikusten da han hemen.
|
|
|
Garbi dago Lekarozko institutuan, Gernikakoan, eta Kanboko. Xalbador? ikastolan Euskara Batua izan behar dela lan tresna, baina
|
hiru
leku horietako bakoitzean, bertako Euskara Batua erabili behar litzatekeelakoan nago. Eta, azken batean, horixe besterik ez da, nire iritziz, euskalkiek Euskara (Batua) hornitze ko eta aberasteko bidea, gutariko askok zeharo beste moduz ulertzen dutena3.
|
|
|
Benetako iraultza gertatu zen XX. mendearen erdialdean, eta
|
hiru
ardatz nagusi izan zituen iraultza hark. Ikastola> izan zen lehen ardatza, eta ikastolari esker, euskara lehen aldiz sartu zen irakaskuntzan.
|
|
|
Andoaindarrak aitortzen du bide horretan asmakizunetan jardungo duela, baina eus kararen izaera errespetatuz. Eta jakintzen munduan hitz berriak erabiltzearen alde
|
hiru
arrazoi ematen ditu: lehena, hitz teknikoak, gehienbat, adituek landu eta erabili behar dituzte (pertsona horiek dira hitz teknikoen lehen erabiltzaileak edo erabiltzai le nagusiak); bigarrena, denboraz, hitz berrien erabilpena zabalduko da hiztunen arte an; hirugarrena, euskaldun elebakarrak hobeto ulertuko du HH aren proposamena, erdarazko berba edo mailegua baino.
|
|
|
Azken
|
hiru
mendeotan, Larramendi izan da nahitaezko zimentarria lexiko juri diko administratiboarekin harremanetan ibili diren guztientzat. Alde edo kontra, oso rik zein zatika, Larramendiren ekarria ezinbestekoa izan da gaztelaniazko testugintza juridiko administratiboa euskaratzeko unean.
|
|
|
|
Hiru
mende horietan, hamaikatxo izan dira haren segiziorako eraspena erakutsi dutenak. Beude hemen, horren argigarri, berrikitan ageri diren hiruzpalau autu24 Lekuaren premiaz, Larramendiren ereduari bete betean jarraitu zioten egile bi aipatu nahiko genituzke.
|
|
|
III. Horren guztiaren osagarri, beraz, euskarak ez dituen aldaerak edo ondo garatu gabe dauzkan aldaerak sortzeko, bultzatzeko eta aberasteko ikerbideak finkatu behar dira. Nire ustez, ikerbideak
|
hiru
dira.
|
|
|
orain artean alderaketa nagusiena adinekoen eta egungo Zaldibiako gazteen hizkuntza jardueraren artean egin badut ere, nabarmen dago aldaketaren zantzuen bila abiatzekotan 50 urteko belaunaldietara jo dudala. Konparazioko terminoak, beraz, bi,
|
hiru
eta are lau belaunaldietan ageri diren hizkuntza aldaerak izan dute lan honen etorkizuneko ataletan; alegia, 80 urtekoak batetik, 50 urtekoak bestetik, 35 urte artekoak hirugarrenik eta 20 urte artekoak azkenik5.
|
|
|
Aldaketa, ordea, gazteetara iristerako helduen azentukeran gertatua dagoela esango nuke: 50 adin tarteko hiztunek ez dute azentua hitzaren
|
hiru
garren (edo laugarren) silaban gordetzeko joerarik, eta gazteek bezala[+ 2] azentukera agertzen dutela dirudi (adb.: karíñosoa, > indízioa, > Donóstia> adl., etab.).
|
|
|
13 Urtsu Erreka auzoko Pedro Aierbe berriemaileari gabe aldaeraren
|
hiru
agerraldi jaso dizkiogu gure grabazioetan: izotzik gabe, kendu gabe, puskatu gabe.
|
|
|
Euskara Batuaren aurreko egoera naturala da bilatu nahi dena, eta egoera edo garai hartan aldakortasunaren funtzionamendu soziolinguistikoa zein zen aztertu. Konparazioko terminoak, beraz, bi eta are
|
hiru
belaunaldietan ageri diren hizkuntza aldaerak izan dute lan honen etorkizuneko ataletan.
|
|
|
Beraz, gure literatura tradizioa biltzen duen Orotariko> Euskal> Hiztegi ko corpuseko hitz nagusiak jasoak baditugu, zer geratzen zaigu eginkizun, ezer geratzen bazaigu?
|
Hiru
puntu azpimarratu nahi ditut XXI. mendeko euskarak dituenak, nire iritziz behintzat.
|
|
|
–
|
Hiru
bide edo agertu izan dira, lexiko berrikuntza nola bideratu erabakitzerakoan, hau takizun: nolabait baieztatzearren, aitzindari bidea deituko diot lehenengoari, aitorle bidea bigarrenari eta, azkenik, elkargile bidea aurreko beste bien tarte bitartean dagoen sintesi bideari.
|
|
|
Denok dakigunez,. Euskalgintza XXI. mendeari buruz? gai duen Biltzar hau, bereziki lehen
|
hiru
egunok, Euskaltzaindiaren sortzaile izan ziren bi euskaltzain erraldoiren, Azkueren eta Urkixoren omenez antolatu da; eta hemen hiztegigintzaz zerbait esatea agindu didate. Gaia batetik eta omenduak bestetik kontuan hartuaz, berehala nabarmentzen da hiztegigintza gaiei dagokienez, ezin hobeto uztartzen direla Azkueren eta Urkixoren lana, euskararen normalkuntzarekin eta euskara XXI. menderako prestatzearekin.
|
|
|
ezartzeko ahalegin bizian genbiltzan bitartean, Iparraldeak betiko bideari eutsi zion (ez nuke aipatu gabe utzi nahi, hala ere, idazle onenek asmatu zutela gehiegikerietatik ihes egiten). Giro horretan,
|
hiru
hizkuntzako hiztegia izan arren, euskara abiapuntu zuen ondare lexikografikoa utzi zigun Azkuek; horretaz gain, irizpide jakinetan oinarritua: asmakizunik ez, berrikeriarik ez, hiztunek eta autoreek benetan erabili zituzten eta erabiltzen zituzten hitzak ziren kontuan hartzekoak.
|
|
|
Soil soilik euskalgintzaren esparrutik sortutako
|
hiru
enpresak sortutako aplika zio batzuetan inplementatzen da euskarazko lematizazioa, bilaketak egoki egiteko
|
|
|
huts batekin amaitzen. Gaurko konta saioek badute egitura bat ipuinaren
|
hiru
edo bost ataletako2 egituran kabitzen ez dena. Berria?
|
|
|
2 Propp engandik ikasi dugu ipuinak
|
hiru
atal dituela: sarrera, korapiloa eta amaiera; Adam-en (1984) arabera bereizten ditugu, berriz, ipuinaren bost atalak:
|
|
|
Corpusa eta lanerako metodologia aurkeztu eta mintza jardun honen ezaugarriak eman ondoren, gaurko ipuin konta saioetan bereiztu ditugun
|
hiru
atalak deskribatuko ditugu gure corpusean agertzen diren elementuak kontuan hartuz. Ipuinak berak baino gehiago konta saioaren kokapenerako eta barne loturarako nahiz amaiera emateko konta saioetan agertzen diren elementuak izango dira lan honetako aztergai nagusia.
|
|
|
2 IPUIN KONTA SAIOA ETA HAREN
|
HIRU
FASEAK
|
|
|
Antton Irusta(+
|
hiru
musikari eta hiru bertsolari). Pattakon. Daukanari kendu eta ez daukanari emon?
|