|
2003
|
|
|
badirudipopulazioekgoraeginbeharizanzutela, etaez, ostera, suntsitu. Zelan, ba, hobeakdiruditenbaldintzekakabatuzituztenugaztunhandien populazioosoak?
|
Hainbat
hipotesipartikular plazaratudiralurraldekaespeziejakinbatzuendesagerpenarierantzuteko.Esatebaterako, Beringiaaldekosuntsipenaknahikoaerrazazaldaitezke, izotz aroaren maximoangune horiestepaartikoz estalitaegonzelaonartuz (kasu: bibliografia iturridesberdinetan, gauzaberberaizendatzeko, estepa tundra?,, estepaartiko, eta, sabanakriofitiko, terminoakaurkituditut). Izanere, horrelakoestepa batekjate... Horrela, ustezkoestepaartikohorimaldanbeheraabiatukozen, zeren, izotz xaflenurtzeakitsasmailaren gorakadaekarrizuelarik, Beringitsasartekourekorduraartekolur zubiarengainetikhedatubaitziren.Klima, itsasoko urakBeringiako lautadagaineztatzean, epelagoetahezeagobihurtuko zen, etahortaz, orduraartekoestepaartikobelartsuak, inoizbenetanexistitubaldinbazen, bideaemangoziontundrarieta, geroago, zurzuri, sahats, haltzetaizei basoei.
|
|
|
Lafittezuzeneanezagutzerikukanizanezbanuere, Xarritonlagun maiteakaipatuditmakinabatbiderrez harenizena, etahaudelabesteadela sarriaskotanedukidupresentegureartekosolasetan, eta, nolaez,
|
hainbat
anekdotaetajazokunekontatudizkitseminariokobereirakasleaz.Behin bainogehiagotanesandit, ezindisimulatuzkojaieraz, beregidarinagusi izanzela, etainoiz, aitabezalakoazenniretzat, aitortudit.Xarritonenoroitzapenhorietariko batekarrinahiduthona.
|
|
|
William Thomson (18241907) fisikari ospetsua, LordKelvin izenaz ezagunagoa, elektrizitate eta termodinamikari buruzko analisimatematiko oso garrantzitsuak garatu zituena. Umeprodigioa txikitan, hainbateta
|
hainbat
ekarpen edukizituen esparru akademikoan, baina jendartean bereizena zabaldu zuen lorpennagusia, eta ohorezko titulua eman ziona, kable telegrafiko transatlantikoa izan zen:
|
|
|
...baina egileekezzutenKretazeoko erregistro fosilarenleheneskukoezagutzatxikienikere, norberealorreanadituakizanarren.Itxurabatean, dinosauroen suntsipenarengaineanlaxatuta egondiraluzarohipotesizientifikoekbeharrezkodituzteneskakizunhertsiak, etahorrekekarridualor honetan mahai gaineratudirenazalpenaskoespekulazio etaaieruhutsakizatea, benetakohipotesitestagarrienmailara iristenezdirenak.Benton ek
|
hainbat
eratakoahuldadeaksumatu dituproposatutakohipotesietan.
|
|
2007
|
|
|
Haietariko hiruk Larresoroko apaizgaitegi txikian ikasi zuten, hamalauk Ustaritzekoan, hiruk Belokekoan eta hamaikak Baionako apaizgaitegi handian; hiruk Baionako Saint> Louis> de> Gonzague> ikastetxean, hiruk Saint Cyreko eskola militarrean eta batek Lilleko Kazetaritza fakultatean.
|
Hainbat
lagunkideren ikastokia ezagutu ez arren, ikusten da Piarres La, tte eta lagunkideen intelektualtasunaren iturri nagusia Eliza izan zela.
|
|
|
Are gehiago, XIX. mendearen amaieran Eliza apaizen lehenengo euskal unibertsitate bezala ari izan zelarik, kulturarako bidea erraztu zion etorkizunezko
|
hainbat
laikori ere:
|
|
|
Jakina, elkarrizketek eskainitako datuek gertaeren zati bat baino ez digute ezagutarazi, gertaeren zati horren interpretazioa hobeto esanda16 Hala ere, oso erabilgarriak izan dira lekuko horiek eskaini dizkiguten burutapenak, iritziak eta susmoak,
|
hainbat
kontalarik agerturiko datuak bildurik, generalizazioa egin ahal izan dugulako. Horrela, liburuetatik bildu dugun informazioa argitu eta egiaztatzeko bidea eman digute, batzuetan, eta jendeaurreko jarrera o, ziala baino ez zela egiaztatzeko besteetan17.
|
|
|
Azkenez, ez bereziki, mila esker Piarres Xarrittoni, tesi honen gaiaren ezagutza handienetarikoa duenari, eskerrik asko eskainitako informazio baliotsuagatik. Eskertzekoa da eskaini didan harrera ona ere berarengana jo dudan guztietan, eta ez da gutxitan izan, pazientzia handiz galderei erantzun izana eta zekien
|
hainbat
datu eskuratu izana. Eskerrik asko, bene benetan.
|
|
|
Euskaldunen bizibiderako probetxugarriak ziren foruak deuseztatu zituen Iraultzak. Horrela, ideia berrien arabera, Iparrean zatiezina zen etxondoa banandu behar izan zuten baserritarrrek herentzia ondoko guztien artean; ondasunen banaketak porrot egitera eraman zuen
|
hainbat
baserri, ordurako autokontsumo eta eguneroko biziraupenerako gai zirenak. Izan ere, baserriaren ondasunak ugariak ez zirenean, familiek etxea eta lurrak saldu behar izan zituzten oinordekoen artean banandu ahal izateko, pobrezia nagusituz familiako partaide guztiengan.
|
|
|
Eskualdunarekin batera
|
hainbat
eratako eduki eta irakurleak zituzten argitalpenak aztertu ditugu lan hau osatzeko, jadanik esan dugun bezala: Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne, > Eskualduna, > Eskualzaleen> Biltzarra, Revista> Internacional> de> Estudios> Vascos, Euskera, Gure> Herria, Bulletin> Musée> Basque> eta Aintzina.
|
|
|
Front> Populaire> hitzarmena 1935eko uztailaren 14an sinatu zuten ezkerreko
|
hainbat
alderdi, sindikatu eta ligek: Parti> Communiste, Section> Française> de> lInternacionale> Ouvrière> IO, > Parti> Radical> t> Radical> Socialiste, > Union> Socialiste> Républicaine> alderdiak; Confédération> Générale> du> Travail> CGT> eta> Confédération> Générale> du> Travail> Unitaire> CGTU> sindikatuak eta Ligue> de> droits> de> l> homme> et> du> citoyen> liga.
|
|
|
Beste aldetik, jarraian dugun laukian ikusiko dugun legez,
|
hainbat
buruzagik, elkarteaz arduratzeaz gain, artikuluak idatzi zituzten: Daranatz (5 bilera artikulu) Grimard (24 bilera artikulu), Lacrambe (4 bilera artikulu), Nogaret (19 bilera artikulu) eta Poydenotek (7 bilera artikulu).
|
|
|
Jadanik azaldu dugun bezala, 1871n Frantzian III. Errepublika ezarri zutenean Euskal Herriko Elizak tokiko handikiekin bat egin zuen Errepublikari aurre egiteko. Horrekin batera, orduko
|
hainbat
intelektualek Elizaren tresna bihurtu zuten Historiogra, a, kriatautasunaren ideologia babestearren. Jean Goyhenetchek azaldu duenez:
|
|
|
Euskal apaizen ekintza horiek zirela eta, eta Frantziako Gobernuak bere gain zuenez gero apaizei ordaintzea, Paueko prefetak erabaki zuen
|
hainbat
diosesatako apaizei ez ordaintzea.
|
|
|
Jean Hiriart Urruty Eskualdunaren zuzendaria izan zen 1891tik 1915era. Astekariaren
|
hainbat
lankidek ezin zuten jasan Jean Hiriart Urruty arduratsuegia163: Eskualdunanera heltzen ziren artikulu guztiak berrikusten zituen eta bere ustezko gramatika huts guztiak zuzentzen.
|
|
|
Gerra amaiturik, eta ekonomiaren egoera latzak eraginda, astekariaren tamaina txikitu behar izan zuten, baita orri bakarrean argitaratu ere. Baina urritasun egoerak aldakuntzen beharra sorrarazi zuen idazle askorengan174 Horrela gerratik itzuli ziren
|
hainbat
lankidek, gerlari ohiak. Eskualduna> eta Adémarengandik urrundu nahi izan zuten175, gerrak erakarritako zailtasunez gain, gerlari ohi horiek ez zutelako Adema gogoko176 Piarres Xarrittonek azaldu duenez, alde batetik, belaunaldi diferentekoak ziren, ikasle irakasleen arteko haustura nabarituz; baina bereziki, gerran egon izanak sortu zuen sentimedu berezia izan zen gerran egondako lankideak besteengandik urrundu zituena177 Aurrerago ikusiko dugunez, Gure> Herria> aldizkari kulturala banaketa horren ondorioz sortu zen.
|
|
|
Deialdia euskaltzale ikasi zein ezikasiei zabaltzeko asmoa zuen Aranak, hau da, euskara maitatzen zuten guztiei. Hala ere,
|
hainbat
batzarkide ez zegoen ados deialdia euskaltzale ez ikasiei bidaltzeaz. Horrela, Guilbeauk Daranatzi honako hau adierazi zion:
|
|
|
Esanak esan, Eskualzaleen Biltzarra 1902an sortu zutenean,
|
hainbat
puntu zehaztu zituzten estatutuetan223:
|
|
|
Beste aldetik, ezagunak ziren Eskualzaleen Biltzarraren atsedenaldiak, eguerdi aldera Maurice Souberbielle kidearen Porto-ko arnoa dastatzen zutenean (Ez dut erranen, arno harek, edo bertze zerbaitek ez dituela noiztenka baztertzen Dassance buruzagiaren sail hertsitik; bainan ez gira karrikarat atheratzen233). Dena dela, bilerak aurrera jarraitzen zuen,
|
hainbat
gai jorratuz; hauetariko batek Louis Dassancek Euskaltzaindiaren parekoa Iparraldean sortzeko asmoa zuelako susmoa sorrarazi zuen Etcheparerengan:
|
|
|
Adémak aipaturiko Anton dAbbadie Dublinen jaiotako euskaltzalea zen, gurasoak hara joan baitziren iheslari Frantziako Iraultza garaian?. DAbbadiek etxean bizi zuen euskaltzaletasuna; 1849an, munduan zehar
|
hainbat
bidaia egin ostean, Abbadie izeneko jauregia etxebizitza bihurtu zuen, Hendaiatik hurbil eta 1851tik aurrera Euskal Jaiak antolatzeari ekin zion.
|
|
|
Resurreccion Mª Azkue, Arturo Campion, Luis Eleizalde eta Julio Urkijo.
|
Hainbat
aldizkariren ordezkariak ere izan ziren 1919ko bilera hartan, Akademiaren kide berrien aukeraketan parte hartuz: Carmelo Echegaraik Revista> nternacional> de> Estudios> Vascos> ordezkatu zuen, Pierre Broussainek Eskualduna, > Domingo Agirrek Euskal Esnalea, Dámaso de Intzak Irugarrengo> Prantziskotarra, Cirilo de Arzubiagak Jaungoiko Zale> eta Jesusen> Biotzaren> Deya, Toribio Alzagak Euskal Esnalea> eta Gregorio Mujikak Euskalerriaren> alde.
|
|
|
Horrekin batera, Broussainek Azkueri hitz egin zion Martin Guilbeau Akademiakide izendatzearen egokitasunaz, errepublikazalea izan arren. Aita Sainduaren Errepublikaren aldeko Entziklikaren ondorioz,
|
hainbat
apaiz errepublikar zeuden?; Maurice Harriet eta Emmanuel Inchauspe akademiakide komenigarritzat ere jo zituen Broussainek285.
|
|
|
Hori zela eta, Euskerak eta Eskualdunak ez zuten lankide komunik izan. Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> gai linguistikoetara ere hurbildu arren, Euskerak baino askoz gutxiago idatzi zuen Linguistikaz,
|
hainbat
gai landu baitzuen.
|
|
|
Piarres Xarrittonen esanetan, La, ttek, klase eskolan zegoela,
|
hainbatetan
aipatu zizkien ikasleei bere René Cucazcq landestarrarekiko harremanak, eskutitzen bidez; Cuzacqek Frantziaz idazten zion La, tteri, zirikatzeko, eta La, ttek Cuzacqi Euskal Herriaz idazten zion erantzutean; Piarres Xarrittonekin izandako elkarrizketa, Bilbo, 2002ko urtarrilaren 25a.
|
|
|
Posible zatekeen Gure Herria elkarteko lankideak gainerako elkarteen bileretan parte hartzea; azken baten, guztiak ziren intelektualak, entzulego diferentea izan arren; azken baten, Gure> Herria> aldizkariaren
|
hainbat
lankidek gainerako aldizkarietan ere idatzi zuten. Ez zen, ostera, hori gertatu; Eskualzaleen Biltzarra eta Gure Herria elkartearen lankideok ez ziren Société, Euskaltzaindia edo Eusko Ikaskuntza elkartearen biltokietara joan, Jean Elissalde izan ezik:
|
|
|
SSLABren lankideei dagokienez,
|
hainbat
intelektualek Louis> Colas>. Iparraldeko inskripzioen bilketa Sociétérako?
|
|
|
Harira berriro etorriz,
|
hainbat
intelektualek adierazi zuten Euskaltzaindia sortzen ari zen euskara batua ulergaitz gertatuko zitzaiela herritarrei. Konkretuki, kritikak jaso zituzten euskaltzainek Iparraldeko pentsalariengandik, are gehiago Euskaltzaindiaren izenean bertoko idazleei adierazi zienean:
|
|
|
Aipatu dugu jadanik Piarres La, tte izan zela, Philippe Aranartekin batera, Lhandek hasitako Hiztegia osatu zuena. La, tteren aburuz, Azkueren Hiztegiak Iparraldeko
|
hainbat
hitz falta zituen, Lhanderena Ipar Euskal Herriko Hiztegia zen bitartean: avec le Père Lhande, nous avons fait un dictionnaire du Pays Basque français, seulement, mais évidemment, par rapport au dictionnaire de notre pays, Azkue était très en retard, puisquil lui manque des quantités de mots.
|
|
|
Kritikariei dagokienez, Piarres La, tte izan zen kritika gehienak egin zituena; ulergarria da, zeren eta kritika hauek argitaratu zituen aldizkariaren idazkaria baitzen La, tte. Jadanik aipatu dugu La, ttek 1930 hamarkadan izan zuen gorakada intelektuala islatu zuela Gure> Herriak, laukiak eskematikoki erakusten duena; izan ere, La, ttek garaiko
|
hainbat
intelektualen lanez agertu zuen ezagupidea: Azkue, Eleizalde, Etchepare, Angel Irigarai, Jaureguibérry, Lacombe eta Saint Pierrez.
|
|
|
Kritikak Iparraldean argitaraturiko Gure> Herria> aldizkarian idatzi zituzten; ulergarrria da beraz,
|
hainbat
lankide. Azkue eta Urquijo ospetsuak izan ezik. Iparraldekoak izatea.
|
|
|
Beraz, Bulletin> du> Musée> Basquen idatzi zuten lankideetatik bostek baino ez zuten beste aldizkariren baten idatzi, hau da, SSLAB, Gure> Herria> edo RIEVen. Zientziaren
|
hainbat
eremu arakatzen zituzten aldizkariak ziren, SSLAB> eta RIEV> intelektualki, Gure> Herria> jende ez ikasiarengandik hurbilagotik.
|
|
|
Azaldu dugunez, P. La, tte partaide eraginkorra izan zen Ipar Euskal Herriko kulturan 1920 hamarkadatik aurrera, aldizkarietan argitaratzeari eta elkarteetan parte hartzeari ekinez eta, garai hartako
|
hainbat
intelektual bezala, euskal ezaugarrien iraupenaren aldeko lanean parte hartuz.
|
|
|
Ikusi dugun legez, La, ttek 1937an gutxitu bazuen ere Eskualdunan argitaraturiko artikuluen kopuruaArotçarena zuzendari berriarekiko ezinikusia zela eta1938ra arte
|
hainbat
artikulu idatzi zituen Gure> Herria> aldizkarian, 1930 hamarkadan sorturiko Gure Herria elkartearen idazkari adjuntua izatearekin batera.
|
|
|
Begiraleen azpitaldeak osatu zituzten
|
hainbat
herritan, Idazkaritza Orokorraren helburu orokorrak kontuan hartu barik, besteekiko askatasunez ari zitezen551.
|
|
|
Jean Saint Pierre, Gorduseko apezpikua; Jean de Jaureguiberry medikua eta Eskualzaleen Biltzarreko partaidea; horren arreba zen Madeleine de Jauréguiberry, Begiraleak taldearen lehendakaria; Louis Dassance, Eskualzaleen Biltzarreko lehendakaria; aita Donostia; Georges Lacombe euskaltzaina, Léon Leon eta Jules Moulier Oxobi. Horrez gain, Ezpeleta, Senpere, Sara, Baigorri, Garazi eta beste
|
hainbat
herritan ibili ziren euskalzale gazteak irakurleen zein idazleen bila724.
|
|
|
Aintzinaren lankideek
|
hainbat
gai landu zituzten:
|
|
|
Herrian
|
hainbat
lankidek idatzi zuten, gehienak ezagunak jadanik guretzat: Louis Dassance, Dominique Dufau, Pierre Duhour, Jean Elissalde, Bernard Etxeberri, Beñat Goñi, Jean de Jauréguiberry, Michel Labéguerie, Pierre Lartzabal, Leon Lassalle, Jacques Mestelan, Jules Moulier, Jean Saint Pierre, Etienne Salaberri.
|
|
|
Munduko Lehen Gerra amaitu berri zegoen eta gerran ibilitako lankideek
|
hainbat
pentsaerakin itzuli ziren Euskal Herrira (nabarmenki gerlari ohien pentsaeraz, hau da, gerran parte hartu izanaren urguiluaz). Gazteok Adéma Eskualdunaren zuzendariarengandik urruntzeko nahia agertu zuten, Eskualdunan idazteari uko eginez eta aldizkari berri bat sortzeko guraria erakutsiz.
|
|
|
Maurice Amestoy, Jean Barbier (53 urte), Albert Constantin (55 urte), Louis Dassance (40 urte), Michel Diharce (14 urte), Dominique Dufau, José Eizagirre (47 urte), Mayi Elissalde (29 urte), Jean Etchepare (45 urte), Michel Iriart, Georges Lacombe (49 urte) eta José López de Mendizabal (49 urte). Berauekin
|
hainbat
gai jorratzeko aukera izan zuen La, ttek, pertsonaia helduak baitziren gehienak, bai adinez, baita zientziaz ere:
|
|
|
Baina Soubeleten Eskualdunaren> buruzagitzatik Arotçarenarenganako aldaketa hartan Piarres La, ttek
|
hainbat
ekintza burutu zituen: 1933an Begiraleak emakumezko talde kulturala sortu zuen; eta 1934an hasiera eman zien Menditarrak eskaut moduko taldeei, Euskalzaleak mugimenduari eta Aintzina> hilabetekariari.
|
|
|
Jakina, 1940 hamarkadan sorturiko Herrriak era hartako jakintsuak eskatzen zituen, beharrezkoa baitzen 1944ko Bigarren Mundu Gerraren amaierak ekarritako aro politiko berriari erantzun kultural berri bat ematea. Azpimarratzekoa da lagunkide heldu eta aritu horiek,
|
hainbat
ekintza burutu zutelarik 1920 eta 30 hamarkadetan, Herriaren sorreran baino ez zutela parte hartu, 1940 hamarkadan buruturiko gainerako ekintzak lankide gazteei utziz.
|
|
|
Piarres La, ttek idatzitako artikulu horiek
|
hainbat
aldizkaritan izan ziren argitaratuak. Artikuluak ordenatu ditugu, lehenengo et behin aldizkarien izenenorde alfabetikoaren arabera; eta aldizkari berean argitaraturiko artikuluak ordenan jarri ditugu artikuluen kaleratze datak kronologikoki ordenatuta.
|
|
2008
|
|
|
Adberbioen kasuan ez bezala, ordea, adjektibo hauek kasu absolutiboz osatuak direla esan ohi da (mugagabea askotan), izenki predikazioa osatzen dutelarik; hala izanik, kasudun sin tagmak genituzke. Zabalak bere tesian (Predikazioaren> teoriak> Gramatika> Sortzailean> (Euskararen> kasua), > 1993) sakon aztertzen ditu predikazio harreman oro, eta
|
hainbat
proposamen egiten ditu erlazio hori gauzatzen duten elementuei dagokie nez. Hemen aipatu dugun adibidean (alegia, adjektiboaren kasuan), eta baita izenenen kasuan ere, erlazio hori zenbaki komunztaduraren bidez edota komunztadura ageririk gabeko ø atzizkiaz osatzen dela esaten digu.
|
|
|
Bestetik, azpikategorizazioaren kontzeptua lauso samar gelditzen da, azpikate gorizazioa derrigorrezkotasunarekin lotzen badugu, bederen. Izatez, derrigorrezkota suna kontu irristakorra da, are gehiago euskara bezalako pro drop hizkuntzetan, eta euskara bertan ageri zaizkigun
|
hainbat
fenomenoren aurrean. Guk hemen planteatzen dugun ikuspegian, derrigorrezkotasunari baino, aukerakotasuna eta ezinezkotasuna markatzeari eman diogu lehentasuna.
|
|
|
Horretarako, Levinek bere liburuaren lehen zatian ingelesez topatu dituen alter nantzia sorta aurkezten du (80 alternantzia), eta ondoren, bigarren zatian,
|
hainbat
sail
|
|
|
Bestetik, esaldi bakoitzean era biltzen den laguntzaile mota errazki lor dezakete. Beraz, hor baditugu
|
hainbat
ezau garri gure erabilpenerako eskuragarri.
|
|
|
Horiek horrela, gure azterketan, aipatutako bi ezaugarriez, alegia, laguntzaile mota eta kasuez, baliatu gara. Halere, horiek kontuan hartzerakoan, zenbait erabaki hartu behar izan ditugu, aurkezten dituzten
|
hainbat
konplexutasun kontuan hartuta. Horiexek izango ditugu aztergai 4.1 puntuan.
|
|
|
eta, iritziak? hitzek, modu isolatuan analizatzen baditugu,
|
hainbat
interpreta zio izango dituztela; bestela esanda, anbiguoak izango direla.
|
|
|
Hala eta guztiz ere, aipatu liburukian markatzen dira ildo batzuk aditzak azter tzeko, eta kasu gramatikaletan oinarrituriko sailkapen orokorretik abiatuta
|
hainbat
azpisail proposatzen dira:
|
|
|
Jakina da ere, aditzek gehien gehienetan denborari erreferentzia egiten dioten osagai sintagmatikoak onar ditzaketela, eta zentzu hori
|
hainbat
kasuk eman dezake tela aditzera, hala nola, inesiboak, ablatiboak, adlatiboak, instrumentalak eta baita soziatiboak ere (gauean, > ra, > ratsaldez, > rekin?). Jakin badakigu denborazko erreferentzia hauek normalean ez dutela aditzari dagokion
|
|
|
herritarrentzako idazki asko aurreko dokumentu batzuetan oinarritzen dira (dekretuak, legeak, txosten teknikoak...), eta dokumentu horiek, salbuespenik gabe, erdaraz eta barruko teknolektoan idazten direnez, kaleratu beharreko testuak erabat kutsaturik ateratzen dira. Horregatik gertatzen zaigu hain zail, esate baterako, Errenta Aitorpena edo beste
|
hainbat
agiri gure kontu betetzea; hain zuzen ere, mila dekretu, lege eta arauetan dituztelako erroak.
|
|
|
Aldeak alde, ez al zitzaion antzeko zerbait gertatu Elizari
|
hainbat
tokitan. Herritarrek latinez ulertzen zuten bitartean ondo funtzionatzen zuen mezak latin hutsez.
|
|
|
Gure esatekoak gogoetak dira, esan nahi da, ez direla ikerketa zehatz eta zuzen baten ondorio, gogoan darabiltzagun kontuak baino. Nolanahi ere badute oinarri sendorik eta enpirikorik, euskaraz emaniko
|
hainbat
hitzaldi, mintzajardun, hizketaldi,... grabatu, transkribatu eta aztertu baititugu.
|
|
|
Edozein modu tan, gramatikalariek sarri askotan, gehienetan edo ia beti ez bada hizkuntza idatzia hartu dute eredutzat hizkuntza eta lengoaia deskribatzeko. Horren ondorioz,
|
hainbat
arazo sortzen zaio ahozkoaren deskribatzaileari.
|
|
|
Zilarrezko bitxi batzurekin batera garbitzaileontziak 129 zila rrezko xafla finak atera zituen ibaiondotik, horietatik hogeitamar inguruk latinezko testuak idatzirik zituztelarik. Testu guztiak erromatarren Marte jainkoari eskainitako ex> dira eta alde horretatik Inperioan zehar
|
hainbat
tokitan agertutako izkri zioen pareko. Baina xafla horiek aztertu zituzten arkeologoei lehenengo momentutik deigarri egin zitzaiena hango pertsona izenen eitea izan zen, eze berehala konturatu ziren Akitaniako izenen antz itzela zutela (Bernhard, H. 1990).
|
|
|
Kontua da gehienetan konparake ta kanpora begira egin dela, inguruko zein urrutiko hizkuntza edo izenekin hemengo lekukoak erkatuz. Ez da zaila jokabide honen arrazoia ulertzea, konturatzen bagara konparazioaren bidez argitu egin direla
|
hainbat
eta hainbat hizkuntza familiaren aurrehistoria eta lurralde askotako garai ilunak.
|
|
|
Kontua da gehienetan konparake ta kanpora begira egin dela, inguruko zein urrutiko hizkuntza edo izenekin hemengo lekukoak erkatuz. Ez da zaila jokabide honen arrazoia ulertzea, konturatzen bagara konparazioaren bidez argitu egin direla hainbat eta
|
hainbat
hizkuntza familiaren aurrehistoria eta lurralde askotako garai ilunak.
|
|
|
Dudarik gabe, La Demanda edo Arandio mendizerraren bi aldetara ematen da Burgos eta Erriosako euskal toponimiaren gunerik aberatsena. Esan daiteke, Pradoluengo, Santa Olalla, Pradilla, Espinosa del Monte, San Clemente, Santa Cruz del Valle Urbión, Garganchón, Villagalijo, Fresneda, Valmala bezalako herrietan toponimia, batzuetan, ehuneko% 40 edo 50 ean euskaldun dela oraindik, nahiz ahoz ko euskara itzalita egoteak
|
hainbat
mende geroztik onomastikan aldaketa, desitsu ratze, arrozte prozesuak, eta abar suposatu. Arandio mendizerrak, hain zuzen, Haro inguruko zabaldiek baino babesleku hobea eskaini bide die euskal toponimoei, nahiz eta geografikoki hango lurrak hegoalderago egon.
|
|
|
Zientzia jakintzan aurrera egiteko eta jadanik finkaturiko jakintza hedatzeko erabiltzen diren aldaeren barruan komunikazio egoeraren arabera
|
hainbat
berbaldi mota aurkituko baditugu ere, erabilera horretan ereduzko zenbait ezaugarri finka daitezkeela aldarrikatuko dugu lan honetan. Gure argudio ildoa da ereduzko berbaldi zientifiko eraginkorrak eraikitzeko prozesatzen errazak diren segidak aukeratzen ditugula eta aukera hori zuzenean lotuta dagoela gramatika baliabide jakin batzuen hautapenarekin.
|
|
|
Erabilera esparru bakarrean,
|
hainbat
komunikazio egoera egon daitezke edo nahi bada, testuen ekoizpen baldintzak askotarikoak izan daitezke4 Hortaz, testu eta
|
|
|
Esparru berezitu batean ari gara eta horretan aritzen diren hiztunak oso talde txikia izan ohi dira hiztun komunitatearen barruan. Gainera, ohikoena da esparru berezitu horren barruan aritzen direnen artean
|
hainbat
jatorri geografikotako hiztunak egotea. Hortaz, kode estandarra erabiltzea izango da ohikoena.
|
|
|
Unibertsaltzat har daiteke informazioa premiaren arabera antolatzeko estrategia ere, ondoren ikusiko ditugun kasuetan
|
hainbat
modutara gauzatzen dena.
|
|
|
Are nabarmenagoa da prozesatzearen errazte hori,
|
hainbat
mendeko perpaus dituen segida baten aurrean gaudenean: hobeto prozesatzen dira nagusitik osagarrira doazen segidak (8a), osagarritik nagusira doazen segidak baino (8b).
|
|
|
Gure arteko
|
hainbatek
hizkerak eta dialektoak modu pasibo batean ikusten baditu ere (pertsona zaharrak, inoiz herritik irten bakoak, guraso eta aitita amonak bertakoak
|
|
|
Beste kontu bat da zerk bultzatu gaituen gai horren inguruko hiztegia egiten saiatzera. Uste dugu egunero, oharkabeko
|
hainbat
elkarrizketa etnometeorologiko izaten dugula, eguneko eguraldiaz mintzatzen gara, asteburuko iragarpena hizpide izaten dugu, telebistako eguraldi iragarleak adi adi entzun eta ikusten ditugu, tenpora kontua apurka apurka ikasten dugu eta sarri kontatu edo irakurri izan dugu zer nola eragiten dion Mari jainkosak Euskal Herriko eguraldiari. Gainera euskara, hizkuntza gutxiagotua izanez, edo ez dakigulako, edota alboko erdaren estutzea ezin bortitzagoa delako alor honetan erabil genezakeen bezain ondo ez dugu erabiltzen.
|
|
|
Gainera euskara, hizkuntza gutxiagotua izanez, edo ez dakigulako, edota alboko erdaren estutzea ezin bortitzagoa delako alor honetan erabil genezakeen bezain ondo ez dugu erabiltzen. Mendeen joanean metaturiko
|
hainbat
berba eta esapide, gure hitz altxorra, ahantzi samarturik dugu eta uste dugu gauza berriak asmatu baino lehen, geureari eutsi behar diogula. Daukagunetik abiatu behar dugu eta ez badaukagu, nola ekin pentsatuko dugu, baina errazkerietan jausi gabe.
|
|
|
Oinarriei dagokienez, arlo honetan XIX. mendetik hona gaia jorratu duten zenbait lanen aipamena egingo dugu. Gaia jorratzeko era berria bada ere, nola edo hala, zeharka edo zuzenean eta arlo zehatz bati ekinez, barreiaturik, meteorologia lexikoa gogoetabide eta idazpide duten
|
hainbat
lan topa dezakegu. Egile askok herri bateko hizkera jasotzen eguraldiaren gaineko hitzak bildu dituzte.
|
|
|
Bermeo eta Mundakako arrantzaleen hiztegia. UEU, 1996 Arrantzaleen ahoetatik jasota, eguraldiaren inguruan
|
hainbat
berba agertzen dira, zen baitetan hiztegietan nekez topa daitezkeenak: murmoi, zarrazoi norteko haizea VS iparreko haizea?
|
|
|
kin mamitsuak erantsiz.
|
Hainbat
hitz, eta esaera. Oso atsegina, egunero dagokiguna irakurtzeko.
|
|
|
–
|
Hainbat
hitz, esaera eta adiera ezagutarazi eta hedatzea
|
|
|
|
Hainbat
eta hainbat mailegu dugu euskaldunen tradizioan indarrez beterik era bili direnak, EOHk azaltzen duen bezala.
|
|
|
Hainbat eta
|
hainbat
mailegu dugu euskaldunen tradizioan indarrez beterik era bili direnak, EOHk azaltzen duen bezala.
|
|
|
(baina latinetik behar zuena hartuz. Gainera, Erroma suntsitzera joan zenean, beste kolonizatzaile beldurgarriago batzuk, esan nahi dut, beste indar politiko berria azaldu zen Euskal Herri inguruan, hau da, germaniar herria) eta ondoren bigarreneko erromanizazio prozesua, Caro Barojak
|
hainbat
aldiz idatzi zuenez.
|
|
|
7.> Euskarak eta erromantzeak, batak nahiz besteak zabaldu egin dute bere lexi ko trinkoa, batak bestetik
|
hainbat
hitz hartuz. Azken urte hauetan euskara erroman tze lexikoari buruz eginiko lanek bultzada nabarmena ezagutu dute, orain arte egini ko ikerketak metodologiaren aldetik azken batean aberastuz:
|
|
|
Nik gaurkoan lexikoaren arloari buruz batez ere (ez bakarrik, baina bai parterik handienean) hitz egingo dut, beste
|
hainbat
kontakturen ondorioak alde batera utziz,
|
|
|
Haasek berak ematen duen oinarri teorikoarekin ados natorrelako, hau da, kontaktua (hizkuntz kontaktua jakina) lexiko bidez hasten dela. Beraz, gaurkoan lexikoari buruz arituko naiz gehienbat, han eta hemen euskal erromantze harremanei buruz barreia tuak dauden
|
hainbat
lanen nire iritzia emanez. Eta norbaiten lana edo lanak aipatzen ez baditut, gaurkoan denek egin dituzten ikerketei buruz hitz egiteko astirik izan ez delakoan izango da, ez beste arrazoiengatik.
|
|
|
Hori nabarmena da lexikoari begira: aspalditik dakigu pake, > ke, > geru> eta
|
hainbat
eta hainbat hitz, latinetik euska rara, etorriak direla, Segura Munguía eta Etxebarria Ayestaren liburuak (1996) titu luan esaten duen bezala, eta hainbeste eta hainbeste hitz gehiago euskaraturik izan diren bezala.
|
|
|
Hori nabarmena da lexikoari begira: aspalditik dakigu pake, > ke, > geru> eta hainbat eta
|
hainbat
hitz, latinetik euska rara, etorriak direla, Segura Munguía eta Etxebarria Ayestaren liburuak (1996) titu luan esaten duen bezala, eta hainbeste eta hainbeste hitz gehiago euskaraturik izan diren bezala.
|
|
|
Dena den, zalantzarik gabe arlo honetan lan garrantzitsuenak egin zituena gure Mitxelena izan zen. Berak eskema berri batean artikulatu (moldatu) zuen euskal his toriari buruz jakin genuena (Lakarrak gaur esan duen bezala, baita Miren Azkaratek atzo goizean, eta
|
hainbat
eta hainbat), eta ordutik euskara eta erromantzeen artean izandako harremanak maila zientifiko teoriko egoki batean aurkitzen dira.
|
|
|
Dena den, zalantzarik gabe arlo honetan lan garrantzitsuenak egin zituena gure Mitxelena izan zen. Berak eskema berri batean artikulatu (moldatu) zuen euskal his toriari buruz jakin genuena (Lakarrak gaur esan duen bezala, baita Miren Azkaratek atzo goizean, eta hainbat eta
|
hainbat
), eta ordutik euskara eta erromantzeen artean izandako harremanak maila zientifiko teoriko egoki batean aurkitzen dira.
|
|
|
Alde batetik, eta eredu estandarrari berari dagokionez, arlorik oinarrizkoenak arautu dira joan den hogeita hamahiru urteotan: aditza, deklinabidea, eta baita beste
|
hainbat
gauza ere, baina egindako hori guztiori gorabehera, beste kontu eta kontutxo asko dago oraindik argitzeko eta zehazteko: ahoskera dela, azentua dela?
|
|
|
Orain arte ibili gabeko bide honetan abiatuz gero,
|
hainbat
korapilo askatuko ditugulakoan nago.
|
|
|
Ikastola> izan zen lehen ardatza, eta ikastolari esker, euskara lehen aldiz sartu zen irakaskuntzan. Gau eskola izan zen bigarren ardatza, eta gau eskolari esker,
|
hainbat
lagun sartu zen Euskararen Herrian, eta Euskara Batua izan zen hirugarren ardatza. Eta nik neuk esango nuke hirugarren hauxe izan zela ardatzik oinarrizkoena, azken batean, bai ikastolak eta bai gau eskolek Euskara Batuari esker egin zutelako aurrera.
|
|
|
Baina, corpusa osatzen hasi aurretik
|
hainbat
galdera izan behar dira kontuan: nolako corpusa nahi dugu?
|
|
|
Txosten honetan aipatu ere egingo ez ditugun
|
hainbat
erreferentzia corpus dago hizkuntza askotan11.
|
|
|
ak, XIX. mendeko
|
hainbat
itzulpen, Etxegarai, Arrue, oraintsuagoko idazle eta itzult
|
|
|
Konparaketa egiteko nahikoa da Dario de Areitio foruzaleak Bizkaiko Foru berriaren inguruan idatzi zuen hiztegitxora jotzea13 Nekez aurkituko du azterlariak DAut en Fueros> de> Vizcaya> izen pean halako berbarik. Nekezago oraindik bertako
|
hainbat
esamolde juridiko, zuzen bide publiko zein pribatukoak.
|
|
|
Jose Paulo Ulibarri() arabarrak, albaitaria ogibidez?, urte askotan herri administrazio eta politikagintzan parte hartu zuen. Abandoko
|
hainbat
kargu publiko bete eta herri horretako ordezkari izan zen Gernikako Batzarretan. Joera poli tiko absolutista zuen, Amundarainek ez bezala.
|
|
|
I. Hizkuntza aldaerak aztertzen hasita, lehenengo sailkapena egin behar da.
|
Hainbat
eredu dira baliagarri. Nik, komunikazio ekintzaren eskema hartuko dut oinarri.
|
|
|
Hitzezkoa eta beste
|
hainbat
|
|
|
Hitzezkoa eta beste
|
hainbat
|
|
|
Goiko taulak ez ditu biltzen emandako azalpen guztiak, baina oso baliagarria da, konkomitantzia bat erakusten duelako, hain zuzen, estilo neutroa eta erdiko mailako hizkera
|
hainbat
bider batera erabiltzen direla. Aldi berean estilo neutrokoa eta erdiko mailakoa den aldaerari aldaera orokorra deritzo.
|
|
|
Izan ere, batetik, euskararen aldaera batzuk ez dira behar bezala karakterizatu oraindino. Bestetik,
|
hainbat
aldaera existitu ere ez dira egin euskaran, telebistak pantailaratu ez dituen arte.
|
|
|
Inkesten bidez eta kaleko gazteek esaten dutenari erreparatuz,
|
hainbat
hitz eta esamolde bildu ditugu. Hauek, esate baterako.
|
|
|
Asmatutako gauzak ere proposatu dizkiegu, txatean> esate baterako, gaur egun
|
hainbat
eta hainbat gaztek Interneten izaten dituzten solasaldiak adierazteko.
|
|
|
Asmatutako gauzak ere proposatu dizkiegu, txatean> esate baterako, gaur egun hainbat eta
|
hainbat
gaztek Interneten izaten dituzten solasaldiak adierazteko.
|
|
|
Zaldibiarrentzat Ordiziakoa izan da aspaldidanik inguruko azokarik garrantzitsuena, eta batzuek Tolosakora ere joera izan dute. Erosle eta saltzaile bezala izan dira beraientzat, gainera, bilgune garrantzitsu merkatu hauek; honela,
|
hainbat
tokitatik hurbildutako jendearekin izan dute hartu emana antzinatik: goierritarrez gain Sakana aldeko nafarrekin, Agurain aldeko arabarrekin, Legazpiko eta Zumarragako lagunekin, eta Tolosalde hegoaldeko biztanleekin.
|
|
|
Izan ere,
|
hainbat
gazteren artean, euskaraz aritu arren gero eta nabarmenagoa da gaztelerazko esaldi edo moldeak erabiltzeko joera, eta niri behintzat zer pentsatua sortzen dit horrek. Telebistak, herritik maizago eta garaizago irteteak, edo euskalduntasunarekiko kontzientziarik ezak, besteak beste, zerikusi zuzena dutela honetan esango nuke.
|
|
|
Zaldibiako euskaran, aldaketaren zantzuen bila abiatzerakoan, hizketalagunaren adina> izan da eragilerik gogorrena
|
hainbat
ezaugarri agertzeko aukera areagotzen edo murrizten duten ingurunea zehazterakoan: orain artean alderaketa nagusiena adinekoen eta egungo Zaldibiako gazteen hizkuntza jardueraren artean egin badut ere, nabarmen dago aldaketaren zantzuen bila abiatzekotan 50 urteko belaunaldietara jo dudala.
|
|
|
|
Hainbat
hitzen formaren ondoan Bizk., > r.> eta Naf., > > ikurrak ematen ditugu. Euskalki markaren bat azaltzen duten hitz horiei buruz esan behar da ez dela inondik ere Euskaltzaindiaren asmoa, marka horiek eranstean, horrelako hitzak baztertzea; aitzitik, euskalki hitzok Hiztegi Batuan sartzeak adierazten du Euskaltzaindiak bultzatu egin nahi dituela idazleak hitz horiek erabiltzera, jakinaren gainean eta nori bere senak agintzen dion eran, jakina?
|