|
2000
|
|
|
Aingeru Epaltzak transgresioa burutu duen marinelaren patu fatal bera aurkitzen du mito Arthurikoaren markuan idatziriko" Ginebra erregina erbestean" ipuinean ere: " menturen haroa iragan da" eta" erbestera joan dira heroiak, eta debaldekoa da
|
haien
itzulera etsipenaren eta esperantzaren aitzakia bilakatzea".
|
|
|
Gaiek eta ideiek elkartasunik ez dutenez," kuriositatez beteriko liburua" dela esaten du baina zehaztasuna eta sakontasuna falta zaiola gehienetan. Iradokizunak ederrak izanda ere,
|
haiei
darien sinbologia sakondu gabe uzten du, San Martinen iritziz.
|
|
|
Horrela irekitzen da irakurlearen begien aurrean mundu zabaleko literatura askotariko horren mostra zabala, Sarrionandiaren" alter ego" diren idazle mota guztietako horien emaitza aurkezten digularik. Bere obraren zale diren irakurle euskaldunei aukera eskaintzen die
|
haiek
ezagutzeko, eta bestetik, literatur iturrien inguruko gogoetarako bide ematen die liburu honek literaturzaleei, geroago aipatuko ditugun saiakera liburuetako iradokizunek bezalaxe.
|
|
|
Paris, Grezia, Lisboa, Irlanda eta Pragako gordelekuak.
|
Haietan
barrena eginiko bitakora kaiera da liburua. Izuen gordeleku dira ordea, Zein izutatik babesteko gordelekuak dira?
|
|
|
Liburu hau argitaratzean, irakurleek nahiz idazleek Sarrionandiarengan nortasun literario ongi definitu bat nabarmendu zuten, bai pentsamenduz bai lengoaiaz. Aipagarri da bestalde, nortasun literario horrek alde askotatik bere horretan aldagaitz dirauela oraindainoko liburugintza osoan, gero eta bereagoa delarik bere literatur lanen izaera delikatua,
|
haien
fintasun estetiko hain sentsoriala. Munduak sortu eta egoerak azaltzeko gaitasun berezia du, sakontasunez nahiz erliebez aurkeztuz aldi berean, tentsio narratiborik edo extasi poetikorik eragin gabe, intrigaren edo sentimenduen exaltazio pizgarriaren premiarik gabe, patxadaz eta neurriz aurrera eginez zabalera nahiz sakonera, leguntasunez eta dotoreziaz.
|
|
|
Honek fokalizazioaren bidez hiru pertsonaia ezberdin hauen sentimendu eta egoeren berri emango digu. " Autorearen komentarioei esker
|
haien
ekintzak, ideiak eta eritziak objetiboki jakitera ematen zaizkigu, eta horrela ezohizko bizimodua daramaten istorioaren protagonistak pertsona arruntak bezala ikusi ahal ditugu." (Belaunde: Egunkaria)
|
|
|
Sosegurik ezak Andresengandik Luisengana, lehendabizi, eta bizitzaren muturreraino, geroago, eramango du protagonista. Oroitzapena, Debatik Donostiarako bidean zihoan autobusean izaniko sentimendu hura (zoriona?), birjintasuna galdutako memento
|
haiek
, Andresekiko hoztasuna, Luisekiko gero eta gertutasun handiagoak... Hori guztia bakardadea sentitzeraino.
|
|
|
Giroari dagokionez, egileak berak aipatu bezala," nobelan badaude aipu batzuk gure belaunaldiaren autobiografikoak: lehenengo porroak, lehenego sexu harreman
|
haiek
, lehen feministak... nire garaiko kontestua agertzen da apur bat." (Gara I)
|
|
|
Narrazio labur hauetan zehar pertsonaia ugari deskribatzen zaizkigu, askotan aipamenetara soilik mugatzen delarik
|
haien
parte hartzea. Honela, hain narrazio laburren aurrean gaudela kontuan hartuta pertsonaien barne munduan askorik ez sakontzea itxarotekoa da.
|
|
|
Halako atmosfera falta nabaritzen zaie ipuinei, oso azkar kontatuta dago dena, pertsonaiak behar gisa ezagutzeko betarik eman gabe. Lerro gutxitan garatzen du
|
haiei buruzko
nondik norakoa, kontaerak eskatuko lukeen erritmoa ez du errespetatzen, arrapaladan bezala joaten zaigu istorioa, detailetan finkatu gabe, elkarrizketetan gozatu gabe, eta, batzutan bukaerako bide okerra hartuz. Oso presaka idatzitakoak dirudite gehienetan, eta horregatik ipuin batzuk absurdoak egiten zaizkigu, kontatzeko moduagatik gehiago, kontatzen denagatik baino.
|
|
|
Beraz, portuak, arrantzaleak, itsasoa,... etengabe errepikatzen diren elementuak izango dira. Haatik, era ezberdinetako arrantzaleak aurkeztuko zaizkigu, eta gainera, batzuetan arrantzaleen berri eman ordez,
|
haien
zain daudenen gorabeherak testuratzen ditu. Hortaz, itsasoaren munduarekin nolabaiteko lotura duten pertsonaiak aurkezten zaizkigu, lotura hori zuzena nahiz zeharkakoa izanik (senideren bat itsasoan izanagatik edo).
|
|
|
Gainera, 2004 urteaz aritzean iraganean dihardu, eta 2008 urtea aipatzean, aldiz, orainaldian. Istorioa kronologikoki kontatzen bazaigu ere, pertsonaien berri emateko
|
haien
bizitzari buruzko zenbait pasarte aipatzean, denboran hainbat erretrospekzio egiten direla dakusagu. Bestalde, kontuan hartu genuke batzuetan narrazio luze baten bidez oso epe laburraren berri ematen dela, eta beste batzuetan, liburuaren amaieran, esaterako, orrialde batetik bestera urteetako aldea dagoela.
|
|
|
kontalaria, omnisziente edo orojakile ezezik, esplizitoegi eta ingenuo samarra ere bada zenbait pasartetan: pertsonaiak, berriz, planoegiak, sinpleegiak, barne gatazka handirik gabekoak, ez beharbada erabat zuhur eta gisakoak zintzoen rola dutenak, baina bai pitzadurarik gabeko dolorkeria baten jabe gaiztoak eta beren kideak (kontalari orojakileak Jenaro eta Errufinoren barrenera sartu eta
|
haien
pentsamenduen berri izateko aukera ematen digun arren, ez dugu une bakar batez ere ikusten euren jokabide arimagabekoari buruzko zalantza izpirik meharrena ere dutenik). (Egunkaria II)
|
|
|
Eleberri honetan, bestalde," pertsonaiek dute pisu gehiena:
|
haiek
baitira gertakizunak eragiten dituztenak eta haien ahotik jasotzen baitugu arestian aitatutako inguruko errealitate hori." (Egan 48) Haatik, pertsonaia lauak izaten jarraitzen dute.
|
|
|
Eleberri honetan, bestalde," pertsonaiek dute pisu gehiena: haiek baitira gertakizunak eragiten dituztenak eta
|
haien
ahotik jasotzen baitugu arestian aitatutako inguruko errealitate hori." (Egan 48) Haatik, pertsonaia lauak izaten jarraitzen dute.
|
|
|
Hala ere, fokalizazioaren bidez, narratzaileak pertsonaia batetik bestera eramango gaitu,
|
haien
barne mundura erabat gerturatuz: fokalizazio orojakilearen bidez pertsonaia gehientsuengana hurbilarazteko ahalmena izango du narratzaileak.
|
|
|
Egileak berak aitortu zuenez, Dashiell Hammett, Raymond Chandler eta garaiko beste hainbat idazleren lanak irakurri izan ditu. Gainera,
|
haien
idazkerara hurbiltzen saiatu dela ere adierazi zuen, elkarrizketak ironiaz jantzi eta kaleko hizkera zainduz.
|
|
|
literaturaren literatura, literaturaren autonomiaren aldarrikapena,... Hiria eta zinea eta musika ere,
|
haien
lanetan askotan aipatu izan dira. Gainera, bai Bernardo Atxaga bai Joseba Sarrionandiaren ibilbidean ere errealismorako edo zehaztasunerako hurbiltzeko joera nabari da.
|
|
2001
|
|
|
Ekar ditzagun gogora, berriro ere, 1991n Saizarbitoriak Iruñean bere belaunaldiak ezagutu zuen giro literarioaz esandakoak. Argi dago garai
|
haietan
euskal irakurleriak etendura nabarmena ikusiko zuela ordura artean eskainitakoaren eta Saizarbitoriaren nobelek eskaintzen ziotenaren artean.
|
|
|
Gauza batzuk. Gorde dezaketen esnearen edo zopa hotzaren edo zergatik ez, gorde dezaketen ardoaren abstrazio eginez,
|
haien
formaren estudioan konzentratuko naiz. (37.or.)
|
|
|
Talde honetako zenbait kidek, aktiboki" konprometituta" egon zirenak (Abel Osa, Jon Igartua eta Iñaki Abaitua bera mezulari kontuetan), urteak aurrera joan ahala, ikuspuntu desberdinez ikusiko dituzte garai
|
haiek
:
|
|
|
Urte batzuk geroago, 79 edo 80ko neguanordurako itzulia zen Madrilen bizitzera, garai hartan desenkantoari buruz hain ugariak izan ziren nobela
|
haietako
bat bidaliko zion, eskaintza nostalgiko batekin, eta pasarte luze bat azpimarratua zuela. " Iraultza ez zen aukera gisa sentitzen" zioen gutxi gorabehera pasarteak," esentzia gisa baizik; edo iraultzaile zinen, eta orduan iraultzaile buruaz pentsatu eta iraultzaile bihotzaz sentitu behar zenuen, edo ez zinen, baina orduan izan nahia baino ez zen geratzen, eta ez izatearen kulpa behin eta betikoa".
|
|
|
" Iraultza ez zen aukera gisa sentitzen" zioen gutxi gorabehera pasarteak," esentzia gisa baizik; edo iraultzaile zinen, eta orduan iraultzaile buruaz pentsatu eta iraultzaile bihotzaz sentitu behar zenuen, edo ez zinen, baina orduan izan nahia baino ez zen geratzen, eta ez izatearen kulpa behin eta betikoa". Eskaintzak, berriz," Hain zapalduak eta hain libre izan ginen egun
|
haien
gomutaz" zioen, haren letra biribil eta argiaz idatzia. (76 77.or)
|
|
|
Demografiari dagokionez, 1950etik 1960ra euskal biztanleen hazkunde tasak% 2,07 egin zuen gora urtero. Ekonomia eta industriak garapen handia izan zuten garai
|
haietan
. 1955 bitartean, gizarte industrializatu bat gorpuztu zela esan genezake.
|
|
|
Aipatutako hari tematikoez gain, nobelan egiten diren erreferentzia literario eta filosofikoak azpimarratu nahiko genituzke. J. Prévert poeta surrealista (1997: 67) edo A. Huxley (1997: 143) idazlearekin batera, J.P. Sartre (1997: 101) eta M. Heidegger (1997: 104) filosofo existentzialistak aipatzen dira, 60ko hamarkada amaitzera zihoan urte
|
haietan
jarraitzaile ugari zituzten izenak, ezbairik gabe.
|
|
|
Izan ere, irakurketak irakurketa, ezin esan baitaiteke nobela honek arrakastarik eduki ez duenik, eta oraindik irakurlerik ezagutzen ez duenik. Garaian burutu ziren irakurketez ari gara batik bat, momentuan euskal irakurleriarekin etendura sortu zuten
|
haietaz
.
|
|
|
Bat da nagusia, ispiluaz hara ikusten dena irudia dela, eta leihoaz harat errealitatea. Baina, hala ere, oraindik badago antzekotasunik bien artean, ispiluak eta leihoak ikuskizuna mugatu egiten dute bere laukiaren barnean, eta
|
haietan
ikusten duena beste zerbait da, beste irudi bat ispiluan, beste errealitatea leihoan. Leihoaren aurrean jartzen garenean, gure barnealdea eta leihoaren ateko kanpo aldea kontrajartzen dira, ispilua eta leihoa parekatuz.
|
|
|
|
Haietan
da dirdaratzen Irlanda zena, dena, izanen dena.
|
|
|
Ikuspegiaren nahasmena harrigarria bada ere irudi horretan, izugarria gertatu arte ere, ez da hori harrigarriena. Gazteluaren goiko aldean agertzen diren ipotxak, gora eta behera, etengabe ari dira, patio inguruan jirabiraka,
|
haien
paseoaren helburua, hasiera eta bukaera bat egitea balitz legez.
|
|
|
San Agustinek, ordea, Plotino gogoratuz eta kristautasuna kontuan hartuz askotan erabili zuen Kristoren parabola, kristautasunean lurreko bizitza eta zeruko bizitza kontrajartzeko. Parabolak indar handia izan zuen neoplatonikoen artean, eta
|
haiengan
bat dena eta ugari denaren arteko oreka eta desoreka aipatzeko balio zuen.
|
|
|
Europako abangoardistak bat batean konturatuko dira hausketak eta muntaiak literaturarako izan dezaketen garrantziaz. Atxaga,
|
haien
seme izanik, saiatuko da zinemaren teknikak erabiltzen. Hauxe da Etiopiakoen eszenatokia, fikziozko espazioa.
|
|
|
Etiopia argitaratu zen garaietan testuak sortzen zuen lilura aipatzen zen, baina era berean, testua ulertzeko zailtasunak aipatzen ziren. Nonbait liburuaren aurrean, eta bertan proposaturiko jokamoldearen aurrean, irakurleak, Lumière anaiek eratu zituzten lehen emanaldi
|
haietara
hurbilduriko ikusleen moduan aurkitzen ziren, espresamolde berri baten aurrean, bere arau propioak zituen hizkuntza berri baten aurrean. Ezaguna da zein izan ziren lehen zinemaldi hartan ikusleek izan zituzten jarrerak.
|
|
|
Eta justaposizio joko horretan, munduan oreka lortzeko beharrezkoak zaizkigu paralelismo eta kontraste irizpideak, materialak agertzeko asmoz. Flashak, irudien flashak agintzen du irudia biltzeko eta aukeratzeko orduan, baina
|
haiek
josteko orduan, beharrezkoak dira indar hariak bilduko dituen helburu osatuak.
|
|
|
Objektuek poemaren lehen planoa hartzen dute, eta
|
haiek
dira poemaren protagonista nagusiak, edo bakarrak. Baina objektualizazioak beste indarrik badu poetaren lanean.
|
|
|
" Gauetako tren luze eta bustiak" deituriko poeman Txekiatik (edo orduko Txekoslobakiatik) egindako bidaia kontatzen da era onirikoan eta irudi solteen bidez.
|
Haien artean
hiru bertso txekieraz datoz. Esanguratsuena alde hau izendatzeko jarri duguna da:
|
|
|
Mito fundatzaileetan iniziatzea loturik dago heroiaren izaerarekin. Eta hemen ere, mito fundatzaileak aipatzen dira, nahiz eta
|
haien kontra
irudia agertu, behin eta berriro testuan. Zein den kontra irudia?
|
|
|
Irudimenaren itsasoetan noragabetzen diren kaiolak ediren ditut, baina ez zu
|
haietan
harrapatua" (IGB, 80)
|
|
2002
|
|
|
Lan horretan, ipuin batzuen exotismoak aurrez aurre topo egiten du underground estilotik hurbilago dauden beste narrazio batzuekin. Pertsonaia baztertuen presentzia eta
|
haietako
gehienen patu gaiztoa dira oinarri tematikoa estilo moderno eta formalki abangoardistan idatzitako ipuin hauetan. Bigarren liburua, Pic-nic arbasoekin, lehenaren jarraipena izan zen eta ez zuen aurrerapen poetiko handirik ekarri harekin erkatuz.
|
|
|
Polizi eleberria izan ez arren, Speed gauak eleberriak intriga dosi handiak ditu, hilketa bat argitzen baita bertan. Euskal irakurleen artean, batez ere gazteen artean, izandako arrakastak
|
haietako
asko Jimenezek marraztutako mundutik oso hurbil sentitu direla erakusten du, landa giroko euskal eleberri gehienetan ukatu egiten baitzitzaien mundu hori. Iratxe Gutierrezen aburuz (2000:
|
|
|
Autoreak indarkeria eta sexua nagusi diren landa giro perbertsoa islatu du eleberri hauetan. Belandia alegiazko herriak trilogiaren azken bi nobelei batasuna ematen dien arren, nabarmenak dira
|
haien arteko
desberdintasun estilistikoak, batez ere lehenengoaren (Kcappo, autorearen eleberri bikainen eta irakurriena), eta Krisalida azkenaren artekoak. Azken honen tonua errealismo fantastikotik hurbilago dago, autoreak, alegia estilo petoa erabiliz, mintzatzen diren pertsonaia animaliak agerrarazten baititu bertan.
|
|
|
Egia esateko, obabar zikloa dei geniezaiokeenak harrera oso ona izan du, eta Premio Nacional de Narrativa delakoa irabazi aurretik ere jarraitzaile asko zituen euskal irakurleen artean. Adibidez, Bi letter jaso nituen oso denbora gutxian (1984), Sugeak txoriari begiratzen dionean (1984) eta Bi anai (1985) narrazioek lau edizio izan zituzten batez beste 1988 arte, eta 20.000 ale inguru saldu zituen obra bakoitzak, kopuru handiak inondik ere, kontuan hartzen bada urte
|
haietako
euskal merkatu potentziala.
|
|
|
Ukaezina da Haur eta Gazte Literaturak Bernardo Atxagaren ibilbide literarioan duen garrantzia. Gaur egun genero horretan klasikotzat hartzen diren idazleak (Stevenson, Kipling, Melville...) grina biziz irakurri ditu Atxagak, eta berarentzat (Borgesentzat bezala), ez dira testuak aldatzen,
|
haiek
irakurtzeko modua baizik. Azterketa labur honetan Atxagak gazteagoentzat idatzitako testuetan sartzeko aukerarik ez badugu ere, nabarmendu nahi genuke Behi euskaldun baten memoriak (1991) eleberri laburrak haren ondoko eleberrigintzan izan duen eragina.
|
|
|
Zehaztapen kronologiko honi akzioa garatzen den leku kopuru mugatuak gaineratu behar zaizkio (ekintzaile ohiek Bartzelonatik 50 kilometrora duten hotela, eta hotel inguruak: ogi biltegia, Banyera delakoa, igerilekua, gasolindegia, etab.). Protagonistaz ez dakigu gauza askorik, ezizena (Carlos), adina, gutxi gorabehera, eta xehetasun fisikoren bat bakarrik, burusoiltasuna); Carlosek okindegiko sotoan ezkutatzen ditu Euskadin egun batzuk lehenago atentatu terrorista egin duten bi ETAkide,
|
haien
ihesaldia prestatu bitartean, hotel inguruan ezarri duten polizia kontrola saihestu nahian.
|
|
|
Horregatik, oroipen positiboek, Sabinoren ahotan jarriak euskal herri kantuen bidez, Obabara eramaten dute (baita W. Wordsworthek Gernikako arbolari eskainitako poemak ere), eta oroipen positibo
|
haiek
dira protagonistaren gogo atsekabetuan baretasun pixka bat jartzen duten bakarrak. Tragedietako pertsonaiei gertatzen zitzaien bezala, Carlosek ezin dio aurre egin datorkion amaierari eta, Izuaren Lurraldean sartuz joan ahala, iraganeko mamuek beste jokaldi makur bat egiten diote.
|
|
|
Izuaren presentziak, zeina baita konstante bat Atxagaren ibilbidean, eragiten dizkio ilusioak eta fantasiak. Baina
|
haiek
ez dute zerikusirik Obaban munstroak irudikatzen zituztenekin. Carlosen fantasiak ametsetan, gertakizunetan edo fikzio iragarleetan gauzatzen dira.
|
|
|
genero historikoan sar daiteke eleberri hau, eta gerra karlistetan girotua da. Bertan karlisten alderdia aukeratu eta
|
haiekin
batera gerra egiten duen Putzu izeneko protagonistaren ibilaldiak kontatzen dira. Aurreko nobeletan hasitako ibilbidea alde batera utzi gabe, honetan ere pertsonaia nagusiaren bilakaera psikologikoaren kontakizuna egiten du autoreak, eta haren bizipen eta larridura izugarrienen partaide egiten gaitu.
|
|
|
Horretaz gain, aise hautematen dira euskal autorearen zaletasun literarioak, eleberrian zenbait aipu eta erreferentzia agertzen baititu.
|
Haietako
bat, E. Gil Berak aipatu zuenez," nevermore" hitza da, E. A. Poeren Beleatik hartua, edo" Gazteen Lurra" ren aipamena, besteak beste Yeatsek erabilitako heriotzaz gaindiko mito zeltiarrarena. I. Aldekoak (1993: 13) osatu egin du lotura intertestualen sorta, autorearen obra poetiko eta narratiboan urak eta urpean itotzeak duten presentzia sinbolikoa aztertuz:
|
|
|
Gereñoren bibliografia luze luzean sartzen dira, aipatutakoez gain, 11tik gora polizi eleberri, aipagarrienak Hiltzaile baten bila (1975), Gudari bat (1977), Espioitza (1977) eta Iruñeako asesinatzea (1977); pertsonaia historikoen biografiak, hala nola Napoleon, Mahoma edo Zumalakarregirenak; umore eleberriak; 6tik gora eleberri historiko eta hogei bat misterio eta akzio eleberri, gai askotarikoak. Autore nekaezin honek gaztelaniaz ere argitaratu ditu eleberriak,
|
haien artean
Residencia Rochester (1994) edo Huyendo del pasado (1995) intriga eleberriak eta Carta fatal (1994) espioitza eleberria, denak idazleak berak argitaratuak. Literaturaren eta subliteraturaren arteko muga gero eta labainkorragoa hautematen da produkzio zabal horren atzean, baina hala eta guztiz ere onespen handia izan zuen euskal irakurleen artean.
|
|
|
Irakasle aritu zen Zarauzko ikastolan eta Donostiako Apaizgaitegiko Irakasle Eskolan. Urte
|
haietan
hasi zen hainbat egunkari eta aldizkaritan kolaborazioak idazten. Euskal Idazleen Elkarteko lehendakari izan zen bitartean.
|
|
|
Ikusmolde poetiko horretan sartzen dira donostiar idazlearen lehen bi eleberriak.
|
Haietako
lehenak, Egunero hasten delako (1969), txandakatuz doazen bi plano narratibo independentetan kontatzen ditu abortatu nahian dabilen ikasle gazte baten (Gisèle Sergier) istorioa eta tren geltoki batean eta telefono zentralita batean pertsonaia bitxi baten eta bat edo bi solaskide anonimoren artean gertatzen den elkarrizketa. Plano narratibo desberdinen erabilera konstante bat izan da Saizarbitoriaren eleberri guztietan, eta hartara proposatzen zaigun irakurketan, zineman bezalaxe," muntaketak" garrantzi handia hartzen du.
|
|
|
Bi lehen eleberri
|
haiek
lortu zuten arrakastaren parekoa izan zen hirugarrenak sortutako harridura. Nahiz eta Ene Jesus (1976) hark 1982ko Kritika Saria irabazi, hiru edizio besterik ez dira egin orain arte, eta bere garaian" zientifikoa" eta" zaila" zela esan zuten zenbait kritikarik.
|
|
|
Gaurtik ikusita, zalantzarik ez dago baieztapen horien azpian dagoen errealismoaren ikusmoldea nahiko stendhaliarra dela eta, gainera, gaur egun eztabaida hori gainditua dela, antza. Ziur aski, azken hamarkadan argitaratutako ikusmolde errealista desberdinetatik idatzitako eleberri ugariek eskari hori ase egin dute, eta, zorionez, gaur egun eleberri aukera oso zabala dugu, irakurle komunitate desberdinek beren buruak
|
haietan
islatuta ikusteko moduan2.
|
|
|
Trends and Resistances in Recent Spanish Fiction by Women" (ik. SigloXX/ 20th Century, 1995, 177) artikulu iradokitzailean kritika
|
haien
misoginia eta objektibotasun ezaren azterketa sakona egiten du.
|
|
|
Lehena, senar posesibo eta jeloskorraren biktima; bigarrena, protagonistaren aitarena, zeina alaba haurdun utzi ondoren frontean desagertu baitzen. Bi emakumeen deskribapen fisiko edo psikologikoak
|
haien
sendotasuna erakusten du. Haien alboan, Violeta protagonistaren maitale eta iloba askoz lausoagoa da eta protagonistaren sexu fantasien protagonista moduan aurkezten zaigu batez ere.
|
|
|
Bi emakumeen deskribapen fisiko edo psikologikoak haien sendotasuna erakusten du.
|
Haien
alboan, Violeta protagonistaren maitale eta iloba askoz lausoagoa da eta protagonistaren sexu fantasien protagonista moduan aurkezten zaigu batez ere.
|
|
|
Camino, I., Argia, 1003, 1984ko otsaila). Saritutako ipuinez gain, Ekaitzaren ilunaz da nabarmentzekoa, urte
|
haietako
uholde bortitzen inguruko istorioa kontatzen duen ipuina.
|
|
|
Ahanzturaren artxipielagoan, zenbait pertsonaiak lehen pertsonan kontatutako ipuinak biltzen dira. Pertsonaia
|
haietako
bat, Xabier Nolotolon, geroagoko lanetan ere agertu da; izan ere, autoreak prentsan egindako kolaborazioetan erabilitako goitizena da, eta horrek frogatuko luke liburuak izaera autobiografikoa duela. Ahanzturaren artxipielagoa honetan biltzen diren ipuinak zenbait gairi buruzko gogoeta laburtzat har litezke, bizitzaren alderdi absurdo eta hitsaz mintzatzen zaigun bakarrizketatzat.
|
|
|
" munduarekin talka egitea da, eta idaztea hori islatzen saiatzea". Horregatik dira (batez ere, bi lehenak) pertsonaia bakarreko eleberriak,
|
haien baitako
barne borroka antzezten ari zaigulako.
|
|
|
Bi protagonista ditu eleberriak, bi lehengusu.
|
Haietako
bat, Shepe, itota sentitzen da helduen mundu tradizional eta estatikoan, eta gurasoen etxetik alde egiten du eta gaztetxean bizitzen jartzen da. Bestea, Niko, Atraskua tabernako zerbitzaria da, eta istorioaren narratzaile lekukoa.
|
|
|
" Etorkizunik ez". Era honetan ikusita eta izenburuan iradokitzen den bezala, eleberria zenbait galtzaileren historia da,
|
haien artean
nabarmenena Shepe, pertsonaia" ilun, isil, lotsati, zakarra".
|
|
|
Irigoienek berak adierazi bezala (ik. Hegats 4, 1991), Hego Amerikara egin zituen bidaiei esker ezagutu zuen zenbait autoreren obra eta hurbildu zen
|
haietara
, J. M. Arguedas, Scorza, Sábato, García Márquez, Vargas Llosa, Icaza, M. Otero Silva eta Benedettiren obretara, baina, batez ere, Pedro Páramo eta El llano en llamas idatzi zituen Juan Rulfo autore miretsiaren testuetara.
|
|
|
Gizaki modernoaren konplexutasuna eta barne haustura islatzen saiatzen diren bi zatitan dago egituratuta. Bertan kontatzen diren gertakarien protagonistak Elizalde (karlistak) eta Ibargoien (liberalak) sendien bost belaunaldi dira, eta
|
haien arteko
gorrotoa Lehen Gerra Karlistatik Francoren garaia arte luzatzen da.
|
|
|
Borroka horrek txikitan elkar gorrotatzera, gero emakume bera (Margari) erakartzeko lehian jardutera eta, heldutasunera iritsita, aurkako bando politikoetan (karlista eta liberal) borrokatzera eramaten ditu.
|
Haien
alboan, zenbait emakumezko pertsonaiaren garrantzia azpimarratu genuke, hala nola amona Roxalirena, euskal mundu ez arrazional eta mitikoaren iraunarazle denarena. Irigoienek berak adierazi izan du bere eleberrian landa giroko nobela, karlistaldietan zentratutako nobela historikoa eta euskal kulturaz zenbait antropologok egindako interpretazioak batu nahi izan dituela.
|
|
|
Baina nobela horren ongi egituratuta eta planteatuta egotea da benetan nabarmentzekoa. Babilonia, kritikariren batek abertzaletasunaren egungo egoeraren alegoriatzat hartu izan duena, hiru plano narratibotan dago egituratuta, eta
|
haietako
bakoitzak badu bere narratzaile propio eta estilo berezia. Poliedroaren hostoaken bezalaxe, narratzaile ezezagun batek eskuizkribu bat aurkitu eta bertan kontatzen den istorioa narratzen du.
|
|
|
Baina esango bagenu eleberriak estilo moderno eta simetrikoa duela (hiru parte,
|
haietako
bakoitza berriz hiru ataletan banatua) eta modalizazio aldaketa etengabeak daudela gertakariak kontatzeko erabilitako perspektibismoaren oinarrian, baztertu egingo genuke testuaren agian lorpen garrantzitsuenetako bat: protagonistaren Martzelina emaztearen funtzioaz egiten den azterketa.
|
|
|
erdi mendekatzailea, erdi bufoia da. Eleberriaren azterketatxo hau bukatzeko, aipatu beharra dago eleberri beltzean ohiko diren teknikak ageri direla, eta hainbat filmen erreferentziak agertzen direla,
|
haien artean
Godarden A bout de souffle eta J. Forden Tobacco Road filmena.
|
|
|
Eleberri honetan heriotzari, eromenari eta idazketari buruzko hausnarketa egiten da, eta bi plano narratibotan dago egituratuta.
|
Haietako
lehenengoan, protagonista narratzaileak, telebistan freelance ari den gazteak, lankide batekin bizi duen maitasun istorio amaiera zorigaiztokoa kontatzen digu. Bigarren planoan, lau urte geroago, protagonista eroetxe antzeko batean sartuta dago (ez zaigu esaten zehazki non), eta bi urte lehenago idatzi zuen maita160 sun istorioa, aipatutako lehen planoari dagokiona, berrikusten du.
|
|
|
Uher eta iluna da eleberrian islatzen den mundua, uher eta zirraragarriak mundu horretako sentimendu eta gertakariak. Baina autoreak trebezia eta arintasun deskriptiboz jakin du
|
haiek
kontatzen. Kontrapuntuaren teknikaz baliatuz, narratzaile estradiegetikoak foku narratiboa protagonisten izaera maltzurra agerian utziz doazen sekuentzia laburrak txandakatzen ditu.
|
|
|
Epaltzaren eleberriko bluesen ondorioa eta kantuen entzunketaren ostekoa berdinak dira: irakurlea zein entzulea
|
haiei
darien samurtasun eta goibeltasunaz blaituta geratzen dira. Ur uherraken lotura intertestualez jarduteko, Mississippiko idazleen artean unibertsalena aipatu behar, W.
|
|
|
Izaki ikusezin baztertuen mundu baten historia kontatu nahi izan digu Epaltzak. Eta egin zezakeen era bakarrean egin du, hau da, eleberrian
|
haien
hizkuntza eta estilo ahaztua, isildua transkribatzen saiatuz. Horregatik, autoreak harritu egin gintuen eleberria euskara batuan, baina nafarreraren berezitasun lexikalak txertatuz, idatzi izanak.
|
|
|
Arian ari (1996) eleberriak osatzen du Zabaletaren trilogia, eta gertakizunak 1950eko hamarkadan daude kokatuta. Eleberriak kontatzen digun istorioan, ETAko komando baten hasierarekin batera Nafarroako mugaldean bizi diren kontrabandisten jarduerak ere kontatzen zaizkigu, ekintzaileek
|
haien
laguntza baitute muga zeharkatzeko. Apurka apurka, narrazioa komandoko lau kideetan zentratuz doa, haien bizipenetan, maitasun bizipenak barne.
|
|
|
Eleberriak kontatzen digun istorioan, ETAko komando baten hasierarekin batera Nafarroako mugaldean bizi diren kontrabandisten jarduerak ere kontatzen zaizkigu, ekintzaileek haien laguntza baitute muga zeharkatzeko. Apurka apurka, narrazioa komandoko lau kideetan zentratuz doa,
|
haien
bizipenetan, maitasun bizipenak barne. Min, askatasun egarri, maitasun edo beldurraren sentimenduen indarrari esker, Arian ari, aurrekoak bezala, istorio bizia eta ahazten zaila gertatzen da.
|
|
|
Beste hizkuntzetan novela (portugesez), novella (italieraz; ingelesez), nouvelle (frantsesez), novela corta (gaztelaniaz) edo novelle (alemanieraz) deitua, eleberriaren eta ipuinaren arteko generoa dela esango genuke. Boccacciok eta bestek novella zeritzen XIV. mendean idatzitako testuei, hau da, prosazko kontakizun laburrei; kontakizun
|
haiek
entretenimendua bilatzen zuten abentura edo gertakari heroikoen kontaketarekin. Halarik ere, XVIII XIX. mendeen artean garatu zen indarrez genero hau eta orduan erdietsi zituen luzerari nahiz idazkerari zegozkion berezitasun nagusiak.
|
|
|
1 1897 eta 1975 artean argitaratutako eleberri kopurua nahiko deigarria da: argitaratu ziren 72 eleberrietatik, 67 argitaratu ziren XX. mendean, eta
|
haietatik
55 gerra ostean [ik. J. M. LasagaBASTER (1981:
|
|
|
Emakume idazleok guztiok eta urte
|
haietako
aldizkarietan parte hartu zuten gainerako egileek garai hartako egoeraren irudi baikorregia eman badiezagukete ere, argi dago orduko irakurle kopurua ez zela uste zitekeen bezain handia. Euskal irakurleak ez zeuden orduan sortzen ari ziren eleberri eta narrazioek eskatzen zuten irakurketa isil eta intentsibora ohituta, eta, eskolatzea batez ere espainieraz zenez, zaila zen euskal irakurleen kopurua areagotzea.
|
|
|
Dena dela, XIX. mendearen amaieran sortutako euskal eskola bakanei Diputazioek 1920tik aurrera abiarazi zituzten auzo eskolen eta 1920ko eta 1930eko hamarkadetan ugalduz joan ziren ikastolen ekarria gehitu zitzaizkien. Euskararen irakaskuntzan egiten ari zen ahaleginaren adibide ditugu I. Lopez de Mendizabalek 1907tik aurrera argitaratutako liburuak,
|
haien artean
aipagarrienak Xabiertxo (1925) eta Umearen laguna (1920).
|
|
|
Eleberri horiek bezain handinahiak izan gabe, garai hartan argitaratu ziren ipuin labur ohiturazkoek
|
haiek
baino arrakasta handiagoa izan zuten euskal irakurleengana iristeko orduan. Sail horretan sar daitezke Jean Etxepareren() Buruxkak (1910) kazetaritza kronika eta Berebilez (1934) kazetaritza erreportajea alde batetik, eta Ebaristo Bustintza" Kirikiño" ren() Abarrak (1918) eta Bigarren abarrak (1930) ipuin laburren bildumak.
|
|
|
Kirikiñoren ipuinek ahozko narrazioa darabilte, eta umorezkoak dira. K. Mitxelenak berak goraipatu egin zituen autore bizkaitar honen prosaren ezaugarriak, bereziki" narratzaile sen berebizikoa,
|
haiei esker
maisulan xumeak marraztu ahal izan baititu, gai serio edo nahita umorezkoez baliatuz" (1960: 155). Nahiz ohiturazko poetikaren barruan kokatu, eta horregatixe generoaren baldintza propioetara makurtu behar izan (narratzaile orojakilea, gutxi garatutako pertsonaiak, testuaren moraltasun eta didaktismoa, zenbait pertsonaia tiporen ezaugarri topikoetan oinarritutako umorea), Kirikiñoren ipuinek, Pedro Migel Urruzunoren() Ipuinak (1930) eta Pernando Amezketarra; bere ateraldi eta gertaerak (1927) ezagunekin batera, badute merezimendurik; izan ere, prosa arin bat garatzen jakin zuten, eragin garbizaletik urrundua eta era honetako kontakizun tradizionalistak eskatzen zuen balizko irakurlearekin, landa giroko irakurlearekin, alegia, lotzen asmatu zuena4.
|
|
|
erbesteko Eusko Jaurlaritzaren Lehen Saria irabazi zuen, eta A. Lertxundi, I. Mujika Iraola, K. Izagirre eta X. Mendiguren Elizegi idazleen iritziz, hark markatu zituen euskarazko ipuin modernoaren hastapenak. Generoaren maisu handiak (Poe, Txekhov, Maupassant edo hegoamerikarrak, hala nola, Quiroga) dira Ugalderen eredu, eta
|
haien
gidaritzapean, ohiturazko lanen bidea alde batera utzita, iritsi zen Ugaldek berak" erresistentziaren ipuinak" esan zien lan hauek idaztera.
|
|
|
Historia de un regreso, Ed. Hiru, 1995] eta Pedrotxo (1993), Mirande Saria (1990) eta Domingo Agirre Saria (1993) irabazi zituztenak, hurrenez hurren.
|
Haietako
lehena, Itzulera baten istorioa, lan autobiografiko nahiko argia da, eta Gerra Zibil ankerrak euskal familia batean kultura zein familia alorrean eragindako erbesteratze eta deserrotzea du kontagai. Horretarako, narratzailea protagonistaren bizitzan oinarritzen da batik bat:
|
|
|
Joanak joanen Pierre Topet" Etxahun" XIX. mendeko poetaren bizitza kontatzen zaigu eta, nahiz eta batzuen arabera obra likitsa izan, gertakariak ikuspuntu moraletik aztertzen dira, eta hau nabarmentzen da protagonistak amaieran bizi duen aldaketarekin. Baina eleberriaren punturik ahulena, beharbada, pertsonaiei ematen dien trataera da, gertakarien kontakizunak ez duelako
|
haien
psikologiaren garapenik islatzen. Horri gaineratzen badiogu hariaren sinpletasuna edo kausalitate falta, K. Mitxelenak aipatu bezala, ezin ukatuko dugu oraindik ohiturazko poetikaren alorrean sartzen dela.
|
|
|
Pixkanaka, 1950eko hamarkadara hurbilduz joan gara, eta urte
|
haietan
agertu zen idazle talde berria urrats erabakigarria izan zen euskal eleberrigintzaren modernizazioan. Lehen esan bezala, 1950ean, Jokin Zaitegik Euzko Gogoa aldizkaria() sortu zuen Guatemalan; bertan argitaratu ziren Ameriketan eta Europan erbesteratutako euskal idazleen lanak, eta euskarri garrantzitsua izan zen belaunaldi berrientzat.
|
|
|
J. M. Larrea eta J. Juaristi (1987b: 109) bat datoz Eganen inguruan bildutako idazle taldeak belaunaldi baten ezaugarri guztiak dituela; izan ere,
|
haien arteko
adin, ideologia eta estetika desberdintasunak gorabehera, zenbait berezitasunek markatzen dute nortasun kolektiboa: haietako gehienen ama hizkuntza ez da euskara, agnostikoak dira, ideologiaz abertzale berritzaileak eta jarrera politiko askotarikoak.
|
|
|
J. M. Larrea eta J. Juaristi (1987b: 109) bat datoz Eganen inguruan bildutako idazle taldeak belaunaldi baten ezaugarri guztiak dituela; izan ere, haien arteko adin, ideologia eta estetika desberdintasunak gorabehera, zenbait berezitasunek markatzen dute nortasun kolektiboa:
|
haietako
gehienen ama hizkuntza ez da euskara, agnostikoak dira, ideologiaz abertzale berritzaileak eta jarrera politiko askotarikoak. Bestalde, taldea osatzen dutenen artean kultura unibertsal zabala duten kideak nagusi badira ere, gehienek ez zuten unibertsitate ikasketarik egin eta autodidaktak izan ziren.
|
|
|
Bestalde, taldea osatzen dutenen artean kultura unibertsal zabala duten kideak nagusi badira ere, gehienek ez zuten unibertsitate ikasketarik egin eta autodidaktak izan ziren. F. Krutwig, A. Irigoien, G. Aresti, J. San Martin, J. L. Alvarez Enparantza" Txillardegi", T. Peillen eta J. Mirande sartzen ziren talde hartan;
|
haien
asmoa zen euskal literatura eguneratzea, europar literaturen proposamen modernoak gureari txertatuz, baina batez ere euskal literatura morrontza politiko, erlijioso edo folklorikotik askatzea, azken finean funtzio estetikoa nagusi zedin literaturan.
|
|
|
Lehenago esan dugun bezala, 1950eko eta 1970eko hamarkadak benetan interesgarriak izan ziren modernizazioa eta eguneratzea ekarri zutelako euskal eleberrigintzaren esparrura. Urte
|
haietan
elkarrekin izan ziren 1956ko belaunaldiko autoreak (Txillardegi edo Mirande, esaterako) eta belaunaldi berri bateko autoreak, I. Sarasolak" 64ko belaunaldia" deiturikoan biltzen dituenak4 Belaunaldien araberako sailkapena literaturaren historialariek zalantzan jarri badute ere (aipagarria da, esaterako, literatura espainiarraren adituen artean" Generación del 98" delakoaren i... bata, mendearen erdialdean Egan aldizkariaren inguruan bildu ziren idazleek osatuko luketena," 56ko belaunaldia" ere deitu izan zaiona; bestea, hamahiru urte geroago, Lur donostiar argitaletxearen inguruan sortu zena, Gabriel Aresti (1933) bilbotar poetaren Harri eta Herriren (1964) argitalpenarengatik" 64ko belaunaldia" ere deitua.
|
|
|
Bada, ezer esatekotan, garrasi bat izan zela (Vasconia eta Quousque tandem...? en ostean, hirugarrena, oso denbora gutxian), eta hiru garrasi
|
haiek
hainbat euskalherritar berandu izan zedin baino lehen esnatzea lortu zutela. Kritikan, arantzarik faltako ez bazen ere, loreak nagusitu zirela esan.
|
|
|
A. Urretabizkaia, P. Urkizu...) euskararekiko konpromiso politiko garbia aldarrikatzen zuen, eta
|
haien
xede abertzalea zen antzinakoen literatura berritzea. Batez ere, euskal literatura garai hartako korronte europarrekin sintonizatu nahi zuten, modernizatu, eta literatura espainiarrean" Generación del 68" delakoaren idazleekin gertatu bezala, Lurreko idazleek mende hasierako Modernism haren berritzaile handien irakurleak zirela aldarrikatzen zuten.
|
|
|
Bere lehen gaztazarotik, elkhar hizketok behin eta berriz iraganazi ditu Antiphonek bere izpirituan. Orain, bere aiton eta izen bereko denaren ondoan dago, zaldien gorabeheretan sartua, eta
|
haiei
dagoten antzeari emana. Nahi baldin ba duzu, haren galde ioan gintezke.
|
|
|
Bainan, erran iezadazu, ¿ ahantzekoaren eidea, batetik eta bertze eidea zehierra bertzetik, biok batetan izan litekezela ez ahal duzu uste? Eta eidea biok izanik,
|
haien
aldedun edo zathi garela ni, zu eta anhitzkhoi derizkiegun bertze gauza guztiak. Ahantzekotasun zathi ukhan dut gauza oro ahantzeko bilhakatzen baita, hartaz zathi ukhan duten izarian eta ukhan dutelako arean ere; eta ahantzegabe arteko direnak ahantzegabe bilhakatzen othe dira, eta bateko eta bertzeko, ordean, aldi batetan eidea bietaz kutsatsen edo partizipatzen direnak.
|
|
|
Eta gauza xume eta purtzil iruditu litzaikegun bertze zer hoieri buruz, erraiterako, ileaz, herruaz, zikhinaz, eta are gauzarik zakar eta oihesanaz ere, zalantza berdina othe duzu? Ba da ziorik ala ez, gauza bakhoitz haukietan eidea berezi bat ezagut dezaguntzat, hartu emana dugun gauza
|
heietaz
izakera iarria eta beren eskukoa dutela oniritziaz?
|
|
|
Ongi da. eta eidea baten muinkide dena, eidea osoaren ala eideen alde baten kutsudun othe da? Edo ta, era bi
|
haietaz landa
, hirugarren kutsukidetasunen bat ba othe da izan?
|
|
|
9 Edeiak eideekin soilik baitute hartu, guk ezin, alegia,
|
haietaz
partizipatu edo kutsutu. Beharreko dugu, beraz, bertze zerbaitez muinkide izaitea; adibidez, hunki handitasunaz eta tipitasunaz, eta ez eidearen handitasunaz eta tipitasunaz.
|
|
|
Par. Bainan gainditzen ez pa ditu, nahiz eta gainditua ezpa da ere, premina herstuz beharreko da
|
heietaz
izari berdineko izaitea, eta handitasun bereko izanik, berdina izaitea.
|
|
|
Garai haretan ondasunen berriketak izaten zituen. Itsasoz haraindi bizi ziren osaba izebak gabeak gerta, eta
|
haien
etorreran senideok beti etortekotan ziren, ilobak, batez ere emakumeak Asunek aizpa bat zuen eta lehengusine bat besterik ez, osaba izeben ondare jabe bihurtuko omen.
|
|
|
Itxarozko giro horretan sartu bezin laster, lanik gabe geratu nintzen; eta bizikaturarik, ez niretzat ez inori eskeintzeko, ez nuela ta, lanbila haren osaba izebarenera joko ote nuen galdegin nion. Ea
|
haien
zuzenbidea lortzeko modurik ote zen. Amak orduan galga estutu egin zuela uste izan nuen.
|
|
|
Agian, ni guztiaz jabetzeko gizon bildurgarria ez ote nintzen. Kontua ez zela ni
|
haien
ondasunen jabe egitea. Asunen jabe bai, egin nintekeen, baina nire izerdiz bizi izateko.
|
|
|
Gure ama eta Asun bi izaki berdinezak zirela begitandu zitzaidan. Ez dakit nola, baina ama minak jo ninduen eta egun
|
haietan
beste gonadunik ez nuen gogoan izan.
|
|
|
Par. Lehenik, bertze gauzak nolabait ere izan behar dute; bertzenaz, ezpa dira,
|
heietaz
mintzatzea alpher genuke.
|
|
|
Par. Berhain, bataren iakite, aburu eta oharpen ba ditezke, guhaurk ere une huntan era differente
|
haietaz
ezagutzen baititugu.
|