|
2004
|
|
|
Oso mihi dotore eta leunekoa da nire barruko hori, eta dirudienez
|
ezin du
munduko gehienek bezala hitz egin, belarrari belar deituz eta lastoari lasto; beragatik balitz, belarrari" ama lurrak guretzat sortu zuen elikagai osasungarria" esan beharko litzaioke, eta lastoari berriz" elikagai ez hain osasungarria, elikagai osasungarria lehortu eta udazkentzen denean erabiltzekoa". Bai, holaxe hitz egiten du nire barruko ahotsak, eta ondorioz ikaragarri luzatzen da zerbait argitu nahi duen bakoitzean, eta ondorioz oso aspergarri egiten dira bere kontu gehienak, eta ondorioz pazientzia hartu behar da berari entzuten jarri eta marruka ez hasteko.
|
|
|
Bai, holaxe hitz egiten du nire barruko ahotsak, eta ondorioz ikaragarri luzatzen da zerbait argitu nahi duen bakoitzean, eta ondorioz oso aspergarri egiten dira bere kontu gehienak, eta ondorioz pazientzia hartu behar da berari entzuten jarri eta marruka ez hasteko. Ordea marruka hasita ere, berdin da, zeren ahotsa ez baita gure barrutik kentzen,
|
ezin baita
inola ere desegin.
|
|
|
—Ez duzu ondo ulertu, gazte —berresan zidan Bidani nagusiak— Aingeru Guardakoari
|
ezin zaio
usainik hartu. Bera izpirituzkoa da.
|
|
|
—Barkatu, lagun, baina den-dena
|
ezin dizut
esan. Den-dena esango banizu, ez zenuke zeure gisara pentsatzen ikasiko, eta ardi makalaren pareko animalia bihurtuko zinateke.
|
|
|
Esaten dizut, astindu egin beharra daukazu zeure buru hori, lanean jarri. Gaua da, bai, eta elurrak ezabatu egin ditu bide-bidatzurrak, baina hori
|
ezin da
arazo izan pentsatzen duenarentzat. Pentsatu, lagun, eta laster zara etxean.
|
|
|
Eta ba al dakizu zer esaten dizudan? Bada, mendea aurrera doala, zu ere aurrera zoazela, den-dena aurrera doala, eta
|
ezin zarela
mundu honetatik behi arruntak bezala joan. Gera dadila zure testigantza!
|
|
|
Ordea hegogabea naiz eta
|
ezin dut
gorputzik mugitu ezpada lurraren gainean lau hankak ondo jarri ondoren, eta orduan ere nahiko nekez, zeren onenak emanda bainago. Hain zuzen ere, eta txori kontuak alde batera utzita, horrexegatik ez naiz itzultzen Balantzategira, daukadan sasoi kaxkarragatik; sasoirik banu, ez nuke hego beharrik izango, bihar bertan aterako nintzateke bidera.
|
|
|
Nik ez dakit zer, baina zerbait gertatzen zaie. Eta gero, badakizu, asko ibiltzen dira teilatuetatik eta hori
|
ezin
daiteke serioa izan. Esandakoa, ni ez naiz nor katuei buruz aritzeko, baina aukeran, nahiago dut behi izan.
|
|
|
ez dut kontatu ustez kontatu behar nuena, eta iritzi askok ez dute nireak ematen. Esaterako, ahala eduki eta Balantzategira itzuliko nintzatekeela idatzi nuen hasieran, eta aitorpen faltsuagorik
|
ezin dut
imajinatu. Balantzategira joan?
|
|
|
—Baina hori
|
ezin da
, Soeur. Barrukoak idazteko agintzen dit.
|
|
|
—Jan nahi duzun guztia —erantzun nion azalean
|
ezin
kabituz. Senaz-edo, garrantzi handiko deskubrimendu bat egina nuela konprenitu nuen.
|
|
|
—hasi nintzen begiak arrozaren txuritik kendu eta La Vache zegoen tokira begiratuz. Kopeta kiskaltzen neukala iruditzen zitzaidan,
|
ezin nuela
logikaz areago pentsatu. Esaldia Setatsuak buka zezan nahi nuen.
|
|
|
Eta halere, iraindu egiten ditu behiak haren izenean. Ez dakit,
|
ezin dut
konprenitu, segur aski memento txarren batean dago. Nolanahi ere, denbora asko daramazue abioi puska horien ondoan etzanda, eta oraindik ez zarete gaian sartu.
|
|
|
Ordea erantzuna
|
ezin
genezakeen jakin, ezta munduko logika guztiarekin pentsatuta ere. Itxoin beharra zegoen.
|
|
|
—Lagun on-ona —entzun nuen orduan, La Vache eta biok Balantzategira jaisten ari ginela— Ez gehiegi nahastu zure behi buru handia. Balantzategiko korapiloa
|
ezin da
hain bihurria izan. Zure laguna, erdi behi erdi basurde delarik, ez da agian ondorio zuzen batera iristeko gauza.
|
|
|
—Don Gregorio hori behintzat bai.
|
Ezin dik
asmatu guk zuekin harremanetan jartzeko daukagun sistema. Irrati bitartez abisatzen dizuegula pentsatzen dik.
|
|
|
Irrati bitartez abisatzen dizuegula pentsatzen dik. Baina, esaten dizuet, honek
|
ezin dik
asko iraun. Izugarrizko bijilantzia zegok inguru guztian.
|
|
|
Zegoen tokian gelditu zen bertan iltzez josita bezala. Guardiek,
|
ezin
menderatuz, buila egiten zioten, eta kulatarekin jo ere bai batzuetan, baina tarte baten urrutitik, nire lagunak zeukan begiratu beltzarekin ikaratuta. Inondik ere, bere barruko ahotsa ari zitzaion esanka," jo horri, sartu adarra hari, alde egin mendira ukuiluan sartu gabe".
|
|
|
Eta Antiaju Berderen kezka ere berdina zen, zergatik ez zituen mendikoak harrapatzen. Jakin gau batzuetan Balantzategira jaisten zirela, eta
|
ezin
harrapatu. Katalexua jarri errotan, zaindu haran guztia, eta ezer ez, mendikoak ez zirela jaisten.
|
|
|
Baina esanak esan, eta haserreak haserre, ukuiluko behi gehienak ez zeuden beren kontura bizitzeko prest, eta egoera hark
|
ezin zuen
iraun. Ni seguru nengoen horretaz.
|
|
|
Baina aurreneko behi hura ergela izan, eta gure mordoxka zenbatekoa zen galdetu ez. Ondorioz, nik
|
ezin
jakin Balantzategirako bidaiak merezi didan, zeren tristea bada jaiotetxetik urruti bukatzea, are eta tristeagoa bailitzateke despedida bide bazter ezezagun batean eman beharra. Gauza bera esaten dit Soeur Pauline Bernardettek, aspaldi honetan nire zaindaria den mojak:
|
|
|
Ez dakit zer sentitu nuen, hotz pittina edo haizearen azkura edo soinuren bat, baina, edozein modutara, zerbait berriaren aurrean nengoela iruditu zitzaidan, eta agian mundu honetara etorria nintzela. Ordea, une hartan ez nekien zer animalia mota nintzen, eta ikusi ere
|
ezin nuen
neure burua ikusi: itsututa nengoen, eta nahiz begiak zabalik eduki, argitasun bat besterik ez nuen sumatzen, aurrean maindire txuri bat jarri izan balidate bezala.
|
|
|
Eta korri ere, ondo korritzen du.
|
Ezin da
ezetzik esan. Baina, guztiarekin, egia onartu beharra dago:
|
|
|
Hurrengoan, berriz," hartzak aitzurra eta egintzak masa", eta, bai zera, besteak ez ulertu ezer ere eta pikatxoiarekin kolpeka hasi. Eta, jakina, hola
|
ezin da
lan egin. Beraz, hor duzu, Babelgo istorioak badu bere arrazoia.
|
|
|
Nengoen tokian
|
ezin
kabituz bezala jarri nintzen, jakin-minez. Arnasa bera ere estutu zitzaidan.
|
|
|
—Ez, ttiki, hi ukuilu barrura —esan zidan Genovevak, behi gorriak harriz hesitutako belaze borobilera zuzentzen zituen bitartean. Beraz, leku hartan ixten zituzten ukuiluan gelditu
|
ezin zirenak
. Alde batera, harrigarria ere iruditzen zitzaidan, zeren normalki ez baitziguten belaze borobilera pasatzen uzten, ezta belarra oso hazia zegoenean ere.
|
|
|
Gai hartaz
|
ezin nuela
inorekin hitz egin, hori zen pena. La Vachek ez zuen gure tratabidearekin jarraitzeko asmorik erakusten.
|
|
|
Baina hasi egin beharko dugu, bai —atera zen lehengo gizona, eta beste batzuek barre ttikiak egin zituzten. Sei bat izango ziren denetara, baina
|
ezin
nor edo nolakoak ziren jakin. Ukuiluko saiateraz kanpora, iluna besterik ez zen ikusten; izarren bat, denez ere.
|
|
|
Ukuiluko saiateraz kanpora, iluna besterik ez zen ikusten; izarren bat, denez ere. Eta La Vache qui Ritek ere
|
ezin zuen
ezer handirik ikusi, nahiz bera ukuilu ateko zirrikitu batetik saiatu. Belarriz jakindakoarekin konformatu beharra zegoen.
|
|
|
Zerez beteak? Bada,
|
ezin
jakin. Belarria mugatua da.
|
|
|
Beste aldera, ordea, La Vacherekin edukitako harremana erasana zegoen, eta denbora eman behar zitzaion zauriari.
|
Ezin nintzen
errota inguruetara joan eta bere aurrean jarri, esanez: " Hara, hemen naun, ez dun ezer gertatu.
|
|
|
Antiaju Berde eta beste bi hortzaundiak zertan ari diren kontatu behar didan". Ez, horrela
|
ezin da
. Laguntasuna hausten denean Pauline Bernardettek geranioen adar hautsiekin bezala jokatu behar da:
|
|
|
|
Ezin nien
galdera haiei taxuz erantzun. Aurreratua nengoen Bakardade desertuan, eta, elurtean otsoen zain egondakoan bezala, erabat hartua neukan burua, harlauza batek galarazi egiten zidan zuzen pentsatzea.
|
|
|
Copine ginenez gero, pasa egiten nizkion denak. Jakina, horrek
|
ezin zuen
iraun. Azken batean, ez zen zuzena, ez zen justiziakoa, desberdintasun handia zegoen kontu hartan, zeren berak pagatzen ez zuen prezioa pagatu beharra baineukan laguntasunagatik.
|
|
|
|
Ezin nituen
hitz haiek burutik kendu, eta zenbat eta gehiago pentsatu, hainbat eta arrazoi gehiago aurkitzen nien. Izanez ere, zein zen nire bizitzan ezagututako behi bizkor bakarra?
|
|
|
—Gero eta argalago zaude, lagun —hasi zitzaidan egun batean Setatsua—, eta hori
|
ezin dizut
ametitu. Azkenean, gaixotu egingo zara.
|
|
|
Troia izeneko hiria hartu nahi zuten. Baina urtea joan eta urtea etorri, eta
|
ezin zituzten
hiri hartako murailak zeharkatu. Akilesek berak ere ezin izan zuen.
|
|
|
—Baina, Soeur —ekin zion berriro Rubiok, taldean buru egiten zuenak—
|
Ezin gaituzu
kanpoan utzi. Inguru guztian mendia besterik ez dago, eta beldur gara.
|
|
|
Neskak batez ere oso beldur dira.
|
Ezin
al gaituzu atetilaren batetik sartu?
|
|
|
Pauline Bernardettek duda egin zuen. Buruak ezetz esaten zion,
|
ezin zituela
desobeditu komentuko erregelak, eta gainera ez zela hainbesterako, inguruetan ez zegoela hainbeste mendi, Altzuruku bera ere ez zela urruti gelditzen; baina bere bihotz guztiek, bere hamar txintxarriek, kontrakoa esaten zioten, babesa emateko mesede eskean etorritako jende hari.
|
|
|
" Mo, heldu da beste hezur pare bat hausteko ordua", esan nion neure buruari. Pauline Bernardette hala tratatzea
|
ezin zen
ametitu. Ezin nion lagun hari huts egin behin batez, euli buruarekin nenbilen garaian, La Vacheri huts egin nion bezala.
|
|
|
Pauline Bernardette hala tratatzea ezin zen ametitu.
|
Ezin nion
lagun hari huts egin behin batez, euli buruarekin nenbilen garaian, La Vacheri huts egin nion bezala.
|
|
|
" Festarako nahi gaituzte, orduan", pentsatu nuen pixka bat lasaituz. Jakina, une hartan
|
ezin nuen
zetorkidana igarri.
|
|
|
Gu ez gara behi makal horiek bezalakoak —erantzun zidan La Vachek gertatzen ari zena kontatu nionean. Ordea nik
|
ezin nuen
lasaitasunik hartu. Etengabe, Setatsuaren hitzak gogoratzen zitzaizkidan:
|
|
|
Gauzak hola, La Vacheri eta niri bi arazo sortu zitzaizkigun, bata grabea eta bestea oso grabea.
|
Ezin genuela
ia ezer taxuzkorik jan, hori zen arazo grabea. Ezin genuela ezer edan, hori zen arazo oso grabea.
|
|
|
Ezin genuela ia ezer taxuzkorik jan, hori zen arazo grabea.
|
Ezin genuela
ezer edan, hori zen arazo oso grabea. Ondorioz, errekara jaisten hasi ginen; Balantzategiko zubi azpian errekak zeukan putzu batera, zehatzago esateko.
|
|
2010
|
|
|
Garbi dago, beraz, gizarte modernoetan ere badagoela komunitate zentzurik, eta, hara non, historian zehar ezin kontatu ahala arazo sortu duen osagaia, erlijioa, erdi-erdian dagoen hiritartasunaren erresuman, AEBetan. Bai, gizarte kosmopolitenak eta liberalenak ezaugarri identitario handiak erakusten ditu; hori
|
ezin da
ukatu.
|
|
|
Benetan balio duena arrazoimen kalkulatzailea da. Horrek berdintzen gaitu, eta horrekin baizik
|
ezin dugu
jokatu gizarte integratua lortzeko, liberalismoaren ustetan. Komunitarismoak, ordea, gizakia ulertzeko testuinguru kulturala derrigorrezkoa jotzen du.
|
|
|
Beste liberalismo klase batek, berriz, baloreen arteko alderaezintasuna aldarrikatzen du.
|
Ezin da
balore bat beste baten gainean ezarri, guztiak maila berean baitaude. Norbaitek bere bizitzarako nahi duen egitasmoa aukera lezake, kanpotik inork ezer esan gabe.
|
|
|
Ezer ez da beste ezer baino hobea. Baloreak
|
ezin dira
konparatu, elkarrekin bizi ahal izatearekin nahikoa dute.
|
|
|
Liberalismoaren tradizioan ongi errotutako axioma da. Areago, eremu pribatu hori ukiezina dela dio pentsamolde honek, eta bertan eremu publikoak
|
ezin
esku hartu duela. Rawlsek nolabait alderantziz ikusten du arazoa:
|
|
|
Erlijioen izaera bitxia da ikuspegi honetatik. Egia bakarraren jabea dela uste du, eta, barne kontraesanik sortu ezean,
|
ezin du
bestearen jarrera erlijioso alternatiboa onartu, erlijioak, berez, diferentearen baztertzaileak baitira, bekatari edo infidelaren kategoriapean jarriz. Abiapuntu honetatik abiatuz, gutxiengo erlijiosoen jazarpena erraz gertatuko da.
|
|
|
Nagusiki kezkatzen zuen akatsa hauxe zen: nonbait teoria gauzatu nahi izanez gero, guztien onarpenari derrigorrezkoa iritziz, bere teoriak
|
ezin zuela
halakorik erdietsi, teoria kantiarraren gonapean gehiegi zegoelako. Rawlsen proposamenak, ordea, edozein teoria metafisiko edo erlijiosoren adostasuna lortu nahi luke
|
|
|
Zein irizpide erabili aukeren artean bat hobesteko?
|
Ezin
bat aurkitu.
|
|
|
egia ez dena gezurra da. Irizpide zorrotz hau aplikatzetik sortzen diren jarrera etikoak ez dira batere toleranteak, zeren egiaren jabe ez denak
|
ezin bailuke
trataera berdina merezi egiaren jabearen aldean. Egia bakarraren defendatzaileek ez dute zertan gezurretan bizi denari ezer aitortu, logika zibernetiko zapaltzailea erabiltzen baita:
|
|
|
Argudioaren gainean eraikiko du eremu politikoa, eta argudio honetan mugak ezarriko dira. Teoria metafisikoetatik hartutako argudioak
|
ezin dira
erabili, arrazoiak besteak onartzeko modukoak izan beharko baitira. Hona hemen Rawlsen balizko arrakastaren gakoa:
|
|
|
Edozein eztabaidagairen aurrean nork bere ustekizun sakonenak isilik gorde behar izatea ez da gizakiaren gogoetarako ohiko joera. Bestalde, beste modu batez esanda, teoria politiko komuna erdiesteko eskatzen diren baldintzak zorrotzak direnez, gerta liteke teoria orohartzaile askotxo
|
ezin
bildu izatea kontsentsu politiko horretara.
|
|
|
Argiago dago oraindik teoria filosofiko klasikoek ez dutela muga horren beharrik ikusten. Batek esaten dio materialista historiko bati bere munduaren ikuskera
|
ezin duela
argudio politikoetan erabili! Edo neoliberal bati bere gizakiaren kontzeptu atomista alde batera utzi behar duela besteen beharrak eta eskariak juzgatzerakoan!
|
|
|
Gogoan izan behar da erlijioak politikan eragin
|
ezin
ukatuzkoa izan duen adibideak agerikoak direla, esaterako, esklabotzaren abolizioan eta eskubide zibilen aldeko borrokak, lehen aipatu bezala. Bestalde, beste hainbat aurrerapen moral ezinezko zatekeen atzetik teoria metafisiko jakinik egon ez balitz.
|
|
|
Honen aurrean, garai baten diferentzia erlijiosoak bateraezinak zirela ziotenen antzera, hainbat jarrera, kultura eta erlijio
|
ezin
onartu direla esaten duenik bada. G. Sartori da horietako bat, eta, esaterako, erro islamiarra duen edozein gauzak mendebaldeko lorpenak arriskuan jartzen dituela uste du.
|
|
|
Pluralismoak eta diferentziak elkarren ondoan ez dira lehen aldiz gizarte garaikideetan eman eta gizakiak beti izan du korapiloak askatzeko joera hori. Historian modu anitzetan jendeak bera bezalako beste batzuekin bizi behar izan zuen eta egoera horiek
|
ezin
ahaztu dira.
|
|
|
Eredu hori krisian dago, ordea. Talde nazionalen eskakizunak
|
ezin dira
ase eta talde etniko eta erlijiosoenak eztanda egitear daude. Bestalde, nazioarteko antolaketa estatuen eskumenetan horzkada handia egiten ari da aspalditik; zer esanik ez, subiranotasun ekonomikoari buruz hitz eginez gero.
|
|
|
Gainera, teoria rawlsiarraren politikotasunaren obsesiotik eta diktaduratik ihes egiteko, eta bizimodu arruntean egunero aurrera egiteko, Berlinen jarrera tolerante praktikoa bultzatzea ez legoke gaizki:
|
ezin dira
baloreak alderatu.
|
|
|
pluralismo erlijiosoak eztanda egin eta milaka hildako zenbatu ondoren, egoera bideratzeko arrazoiak guztiz praktikoak izan zirela: odol-isurketak
|
ezin zuen
jarraitu. Gero oinarritze teologikoak eta politikoak etorriko ziren eta, askoz beranduago, filosofikoak.
|
|
|
Gertakari psikosozial hau
|
ezin da
ezkutatu pentsamolde unibertsalista hutsaren atzean. Ilustrazioaren oinordekoak liratekeen ideia sinple bezain astunen karietara jokaera politiko bateratzailea zabaldu da, salatzen duen bekatua bere oinarrian duelarik.
|
|
|
Okzitaniako Tolosako familia protestante bateko burua zen Jean Calas. Haren seme batek, Marc-Antoinek,
|
ezin zuen
abokataritzan aurrerapenik atera, garai hartan lanbide guztietan katolikotasun agiria eskatzen baitzen. Bera protestantea izanik, ezin zuen lortu eta etsi-etsian lagun bati esan zion bere buruaz beste egiteko zorian zegoela.
|
|
|
Haren seme batek, Marc-Antoinek, ezin zuen abokataritzan aurrerapenik atera, garai hartan lanbide guztietan katolikotasun agiria eskatzen baitzen. Bera protestantea izanik,
|
ezin zuen
lortu eta etsi-etsian lagun bati esan zion bere buruaz beste egiteko zorian zegoela. Esan eta egin, afalondoan ate batetik zintzilik agertu zen, txukun jantzita eta ilea ongi orraztua.
|
|
|
Baldintza bat bete behar zen: inor
|
ezin zen
behartu ezer sinestera.
|
|
|
Horietako batek sinesmenaren tankerarekin zuen zerikusia. Sekta horietako batzuek, baptistek eta sozinianoek, zera uste zuten, elizak borondatezko bilguneak zirela, eta inor
|
ezin zela
behartu besarkatzera nahi ez zuen sinesmena, are gutxiago estatuak. Busher baptista honela mintzo zen erlijio-errepresioaren gainean:
|
|
|
" Jainkoak berak ere ez du inor salbatu nahi beronen gogoz kontra". Hortaz, nahiz eta erlijio guztiek egiaren jabe zirela esan, inor
|
ezin zen
derrigortu egia horretara, giza borondatea horren aurretik baitzegoen.
|
|
|
Kasu honetan, hurrenez hurren, bulkada sekularra eta balore erlijiosoak politikara zabaltzea izan ziren bi muturrak. Mutur hauek, ordea,
|
ezin ziren
erlijio desberdinen arteko talka gisa ikusi, txanpon bereko, hau da, erlijio bereko bi alderdi gisa baizik. Denak ziren sinestunak.
|
|
|
Kantek hau guztia arrazoimen praktiko deitutako itsaso zabal batean kokatu zuen. Gizakia bere buruaren jabe zen heinean, babestu beharreko zerbait, inperatibo etiko sendoa ondioriozta zitekeen erraz; gizakia helburu besterik
|
ezin zen
izan, sekula ez ezertarako bitarteko. Horratx aniztasunaren errespetuak behar zuen oinarri teorikoa.
|
|
|
Ez AEBetako independentzia, ez hango beste hainbat gertakari garrantzitsu ere,
|
ezin
ulertu dira erlijioaren parte hartzerik gabe. Esklabotzaren abolizioaren aldeko argudioak erlijiosoak izan ziren gehienetan.
|
|
|
Garbi dago, beraz, gizarte modernoetan ere badagoela komunitate zentzurik, eta, hara non, historian zehar
|
ezin
kontatu ahala arazo sortu duen osagaia, erlijioa, erdi-erdian dagoen hiritartasunaren erresuman, AEBetan. Bai, gizarte kosmopolitenak eta liberalenak ezaugarri identitario handiak erakusten ditu; hori ezin da ukatu.
|
|
|
Artxipelagoaren kokapena, bestetik, balio estrategiko apartekoa bihurtu zen, Panamako kanalaren proiektuak aurrera egin zuen neurrian. Gaur egun kanala estatubatuarren menpe dago, baina
|
ezin dugu
ahaztu lehenago Frantziak ekin ziola lanari Ferdinand de Lesseps ospetsuaren eskutik, alegia, Suez kanala arrakasta ikaragarriz gauzatu zuen ingeniariaren ardurapean. Beraz, Frantziak irla horiek bereganatu gura zituen, baina Ekuadorren erresistentzia ikusita aitzakia diplomatiko xelebre batez baliatu zen:
|
|
|
Kontakizun konbentzionala, beraz, legendazkoa da, eta ez egia berdaderoa.
|
Ezin
uka, bestalde, guztiz gogobetekoa dela. Benetan argazki erakargarria begietaratzen zaigu, irudikatzen dugunean Darwin gaztea Galapagoetan une oro hegaztiak miatzen edota apoarmatuak haztatzen eta zamalkatzen baleazale eta galeriano zakarren artean.
|
|
|
Bestetik, populazioen tamaina egonkor mantentzen da denboran zehar, salbu-eta urteko fluktuazioetan.
|
Ezin dugu
ahaztu, hirugarrenik, mugatuak direla baliagai eskuragarriak. Hiru egitate horietatik, Darwinek lehen inferentzia bat egin zuen:
|
|
|
Alegia, hautespen naturalak arestian aipatu lehen urratseko zori hutsa, nolabait, bideratu egiten du, eta apurka-apurka eta progresiboki elaboratu egiten ditu egitura geroago eta konplexuagoak, organo berriak, espezie berriak. Badu, hortaz,
|
ezin
saihestuzko ondorio bat: gaur eguneko mundu bizia gure inguruan agertzen den moduan, izan, soilik da mundu posible guztietariko bat.
|
|
|
Poztasuna gorabehera
|
ezin da
ahaztu, bidean doala Armand Davidek beti eramaten zituela fusila eta lau tiroko errebolberra, aldean eta prest. Fusila, izatez, Pariseko museorako hegaztiak eta ugaztunak ehizatzeko zen, baina inoiz edo behin bidelapurrak uxatzeko ere balio izan zion, errebolberrak bezalaxe.
|
|
|
Darwinismoak Frantzian jaso arbuioa azaldu ahal izateko,
|
ezin da
arrazoi bakar batera jo, eta, izan ere, kontua aztertu duten adituen arabera, hainbat alorretako faktoreak txirikordatu ziren elkarrekin, hain berezia suertatu den kasua ondorioztatuz. Guk hona arrazoi bi besterik ez ditugu ekarriko, alegia, gure kontakizunarekin zerikusi zuzena duten faktore biak, azalpena larregi ez luzatzearren.
|
|
|
Testuinguru horretan,
|
ezin dugu
ahaztu Frantzian sortu zela positibismoa eta eragin sakona zuela bertako inguru zientifikoetan, hau da, datu enpiriko zehatzak hobesten ziren edozein espekulazioren aurretik. Alde horretatik, jatorri ei buruzko kontuak lekuz kanpokotzat jotzen ziren zenbait zirkulu akademikotan.
|
|
|
Eta hein batean diogu zeren eliza katolikoaren orduko ortodoxiagatik ez baitzuen, beharbada, guztiz esplizitatu luze eta sakon, gogoan zerabilena.
|
Ezin dut
jakin noraino hertsatuta aurkituko zen Armand David, baina inpresioa dut bere burua isiltasuna gordetzera behartu zuela, bere baitan aterpetzen zuen darwindarra isildu arazi zuela.
|
|
|
Ernst Haeckel eboluzionista eta Jena-ko unibertsitateko irakasle alemanak eztenkada pozoidunak zuzendu zizkion eliza katolikoari, izan ere, Erromako eliza jo zuen naturaren ikasketa arrazionalerako etsai nagusitzat. Hemeretzigarren mendeko hiru adibide jarri zituen, era
|
ezin
nabarmenean frogatzen zutenak zientzia eta kultura modernoa ez zitzaizkiola batere atsegin" Kristoren Bikarioari", alegia, Pio IX.ari. Adibide horiek arrazoiari botatako hiru hordago ziren izatez.
|
|
|
Montevideon zendu zen 1912an, hirurogeita hamalau urterekin: seme txikienaren heriotza goiztiarra
|
ezin
eroanez, hil egin zen hiru hilabete geroago.
|
|
|
Zenbat euskaldunek emigratu zuten Ameriketara? Ba, hainbat arrazoi tarteko, ez dago zehatz jakiterik zenbat euskaldun joan ziren Ameriketara, eta sarri askotan
|
ezin da
argitu ere zergatik utzi zuten sorterria. Estimazio batzuen arabera Hego Amerikan euskal jatorriko 400.000 lagun inguru egongo ziren.
|
|
|
Jakina, darwinismoak Euskal Herrian eduki izan duen aurrerakada nekosoa ulertu ahal izateko, batetik, Frantziako eta Espainiako egoera eta baldintzak ezagutu beharko genituzke ondo. Bestetik,
|
ezin ditugu
ahaztu Euskal Herriak zirkunstantzia oso bereziak zituela, kasurako, karlistaden ondorioak Hegoaldean, edota ezelako unibertsitaterik ez izatea. Edozelan ere, asko laburtuz guk geuk ortodoxia bi elkarri kontrajarriak pairatu izan direla azpimarratuko dugu.
|
|
|
Bestalde, bigarren pasartean, Modernismoaren Aurkako Zaintza-Kontseilu deritzon zerbait-erakundea edo dena delakoaexistitzea ez dakit zelan kalifikatu: epigrafearen hasieran orduko giroa zeharo itogarria zela esan dugu, baina, uste dut egungo egunetik
|
ezin garela
benetan kargutu noraino itogarria izan zen. Argi dagoenez, Lotilandian darwinismoak jazarpena eta zentsura pairatu zituen, euskararen trabaz gain.
|
|
|
Jakina, Julien Vinsonek ere onartzen zuen hizkuntzen arteko norgehiagoka, eta baita, esan gabe doa, txartoen moldaturiko hizkuntzen suntsipena. Euskararen kasua aintzat hartuta, Vinsonek
|
ezin
saihestuzkotzat jotzen zuen berorren galera, izan ere, etorkizun hurbilean desagertuko baita lehiakide oso ahaltsuek gailenduta: aglutinatzailea delarik euskarak fase historikoan ez du ezer egiterik aldameneko hizkuntza flexiboen oldarraren aurrean, eta bizitzagatiko borrokak garbituko du berez.
|
|
|
Jose Migel Barandiaran euskal kulturaren patriarka gisa aurkezten digute beti, eta badakizunez antropologia eta etnografiaren alorrak jorratu zituen urte luze-luzetan. Seguruenik, baina, ez duzu inoiz entzun Jose Migel Barandiaran antieboluzionista izan zenik, eta nire ustez datu hori
|
ezin da
ezkutatu.
|
|
|
Aipagarria da, bestalde, Barandiaranen pasarte hori, kronologiaren aldetik eliza katolikoaren arorik antieboluzionistenari dagokiola. Ziurrenez, planteamendu zientifikoez landara, elizaren ortodoxiak ere bere pisua edukiko zuen apaiz ataundarraren idazlan horretan, zeren,
|
ezin dugu
ahaztu, une horretan Gasteizko apaizgaitegiko zuzendaria baitzen Jose Migel Barandiaran. Edozelan ere, bere diarioetan-eta egiazta daitekeenez, urte horietan prentsako polemiketan endredatu zen, eta hainbat eskutitz antieboluzionista bidali zituen Heraldo Alaves egunkarira.
|
|
|
Bereziki interesgarria begitandu zait artikuluaren bigarren atala, 1964an argitaratu zena-tarte horretan Jakin aldizkaria debekatuta egon zen-. Bertan" elizak irakatsi ta erabakia" dakar lehen partean; ostean monogenismo(= giza bikote bakar bat jatorrian) eta poligenismo(= makina bat giza bikote jatorrian) arteko eztabaida ere plazaratu eta erabakitzen du, zer esanik ez monogenismoa hobetsiz,"
|
ezin
[baitira] iñondik-iñora alkartu" poligenismoaren alde daudenen joerak eta Genesiak dioskuna: " Asierak Adam eta Eba bi gizaki izantatzen ditu", hots, bikote bakarra abiapuntuan.
|
|
|
Ez dakigu gorputzaren sortze berezi ori zelan aitu bear dan; eta Idazteuneko" lurreko buztiñez" esaera horrek ez dau esan nai Jainkoak berak bitarteko barik egiña danik. Giza-gorputza tankeratu al izateko izadiko billaka-indar ori be Jainkoarena litzake, eta ori aitortu ezkero,
|
ezin
esan giza-gorputza billakaeraz sortua dala esatea galazota dagoanik. Are gitxiago, baldin gogoa ta gorputza alkartzerakoan Jainkoak gorputzari bere eskualditxoren bat ipiñi eutsala esan badaigu".
|
|
|
Ohar gaitezkeenez, poema horrek kosmogonia eboluzionista bat eskaintzen digu, oihartzun bibliko nabariak baditu ere.
|
Ezin gara
hemen berorren azterketan luzatu, baina eskematikoki esanez, badirudi testamentu zaharreko jainkoaren indar kreatzailea Amurizak ordeztu egin duela, haren lekuan Darwinek azaldutako mekanismoa kokatuz, hau da, eboluzioaren ikuspegi osozkoa bereganatuz zelan edo halan. Egia esateko, ez dakit Amurizaren poemako ordezpen hori noraino zinezkoa den, eta ez erretorikoa:
|
|
|
Gauzak era horretara eginez gero, ondorengo txar eta eskasak derrigorrez joango dira ugarituz-herentziaren legearen arabera, saihestu
|
ezin duguna
-. Baldin eta banako akasdun horien emendioari, hemendik gure jokamolde humanitarioarekin itzuliko dugun banako herbalen andana gehituko bagenio, orduan belaunaldi batzuen buruan euskal arraza, oraindik ere zainart eta indartsua, banako endekatuez osotuko da, gizaki adorebako eta epelotzoez.
|
|
|
Gorago esan bezala, Jose Aretxabaletaren artikulua irentsiezinekoa suertatu zitzaion Montevideoko euskal etxeko gehiengoari. Domingo Ordoñanak hartu zuen erantzunaren ardura, eta erlijiotasun garbia darion dialektika kontrajarri zion Aretxabaletaren pentsaera darwindar, positibista eta ateoari,
|
ezin da-eta
ahaztu, Domingo Ordoñana tradizioz karlista zela eta bai katoliko praktikantea: bere etxaldean kapera bat eraiki zion Arantzazuko amabirjinari.
|
|
|
|
Ezin dut
gogoratu noiz ezagutu nuen Leon Uthurbururen figura, eta ez ere zer dela-eta, baina erakargarria suertatu zitzaidan lehen momentutik. Leon Uthurburu Barkoxen jaio zen 1801ean, eta hanka egin zuen gazte-gaztetan soldadutzatik ihes.
|
|
|
" Baina, zergatik?
|
Ezin dut
arrazoia sumatu", galdetu zuen. " Ez zara gogoratzen?
|
|
|
Baina-polizia-narrazioen lexikoarekin adierazita— froga gehiago behar nituen. Eta
|
ezin nituen
lortu.
|
|
|
" Geroxeago. Pistolarekin praktikatzera joango gara nahi baduzu.""
|
Ezin da
kaxoitik atera."" Beste giltza bat daukat, David. Oso neska zuhurra naiz —musu eman zidan, bustiegia, desatsegina— Oso neska gaiztoa naiz.
|
|
|
" Begira, begira nola irekitzen dituen —ekin zion— Etorri azkar, David. Sufritzen egotea baino hobea da hiltzea."
|
Ezin nuen
ezer esan, izerdi batean nengoen. " Ez du batere pisatzen", esan zuen Teresak txoria hartu eta bere eskuaren ahurrean jarriz.
|